سارا طاهری، خبرنگار:سال‌‌هاست که آموزش مجازی موردتوجه دانشگاهها و مراکز آموزشی دنیا قرار گرفته و دوره‌های تحصیلی متعددی به شیوه آموزش از راه دور برگزار میشود. ویروس کرونا که آمد، این نوع از آموزش رنگ‌وبوی دیگری به‌خود گرفت و وارد مرحله جدیدی شد تا جایی که دانشگاهها، تمام توان و ظرفیت خود را روی آموزش مجازی متمرکز کردند. برخی از آنها در این مسیر موفق بودند ولی برخی هنوز نتوانسته‌اند رضایت دانشجویان‌شان را به‌دست آورند. در این میان دانشگاه آزاد اسلامی را می‌توان از دانشگاه‌های پیشرو در حوزه فضای مجازی دانست. تاسیس واحد الکترونیک از سال 1385 و راه‌اندازی شورای فضای مجازی دانشگاه به ریاست دکتر طهرانچی را می‌توان دو پتانسیل دانشگاه آزاد اسلامی در حوزه فضای مجازی دانست. شورای فضای مجازی دانشگاه با توجه به نیاز روزافزون فضای مجازی در کشور و تاثیرات متقابل آن با نهاد دانشگاه و آموزش عالی و با هدف استفاده روش‌مند از فضای مجازی تشکیل شده است. کاستن از محدودیت‌ها و فراهم کردن امکان ادامه تحصیلات دانشگاهی برای علاقه‌مندان، به‌ویژه در مناطق محروم و فراهم کردن زمینه استفاده از امکانات بالقوه، که در نظام آموزشی متعارف کمتر به کار گرفته میشود، مهم‌ترین اهدافی هستند که از سوی شورای فضای مجازی دانشگاه پیگیری می‌شوند.
عزیز نجف‌پور، دبیر شورای فضای مجازی و رئیس واحد الکترونیکی دانشگاه آزاد است و در گفت‌وگو با «فرهیختگان» تصریح می‌کند در سال جدید سه محور در دستور کار فضای مجازی دانشگاه قرار گرفته است. استانداردسازی سکوهای قبلی دانشگاه، شناسایی ظرفیت‌های نرم‌افزاری و نیروی انسانی واحدها و استان‌ها و شناسایی فرآیندها و خدمات بخش‌هایی از دانشگاه که هنوز مجازی نشده‌اند و راه‌اندازی سکوهای جدید برای تکمیل زیست‌بوم دانشگاه سایبری فیزیکی آزاد سه محوری است که در این دبیرخانه دنبال میشود. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید.
تحولات روز، لزوم برنامه‌ریزی و مواجهه منطقی با فضای مجازی را دوچندان کرده است. این مهم در فضای دانشگاه آزاد به وسیله شورای فضای مجازی دنبال میشود. دستور کار این شورا برای سال جدید چیست؟
چند فرآیند جدی را در سال جدید در دستور کار داریم؛ اولین کارمان بحث ادامه فرآیند استانداردسازی سکوهای قبلی دانشگاه است که به‌نوعی شاخص‌های غیرعملکردی آنها تامین شود. دومین فرآیند شناسایی ظرفیت‌های نرم‌افزاری و نیروی انسانی واحدها، استان‌ها و متعاقبا توسعه محلی و ملی آنها در نظام یکپارچه فضای مجازی دانشگاه است. محور سوم شناسایی فرآیندها و خدمات بخش‌هایی از دانشگاه است که هنوز مجازی نشده‌اند و متعاقبا راه‌اندازی سکوهای جدید برای تکمیل این زیست بوم دانشگاه سایبری فیزیکی آزاد اسلامی یا دانشگاه هوشمند آزاد اسلامی صورت می‌گیرد.
دبیرخانه دائمی دانشگاه هوشمند تاسیس میشود
کار دیگری نیز در دست اقدام داشتیم؛ ادامه برنامه سال گذشته که همایش فرهنگ و تربیت در فضای مجازی بود و قرار شد دبیرخانه دائمی دانشگاه هوشمند تاسیس شود و فاز اول همایش که در 20 اسفند سال قبل برگزار شد بر ابعاد تربیتی و فرهنگی دانشگاه هوشمند تمرکز کرد و همایش بسیارخوبی شد و بالغ بر 100 مقاله دریافتی و 150 تجربه‌نگاری و متن سیاستی و همچنین بالغ بر 400 ایده استارتاپی و موارد دیگر به دبیرخانه این همایش ارسال شد. بنا داریم در این دبیرخانه دائمی به‌صورت مستمر درطول سال نشست‌های تخصصی در باب نظام موضوعات دانشگاه هوشمند برگزار شود و همایش‌های بعدی را بر ابعاد آموزشی پژوهشی و فناوری دانشگاه هوشمند متمرکز کنیم. این اقدامات مراحل بعدی است که درحال اجرای آنها هستیم.
راه‌اندازی سکوهای یکپارچه برای برخی از معاونتها
یکی از محورهای فعالیت شورای مجازی دانشگاه، شناسایی فرآیندها و خدمات بخش‌هایی از دانشگاه است که هنوز مجازی نشده‌اند. در این خصوص بیشتر توضیح دهید. کدام بخش‌های دانشگاه مجازی نشده‌اند و در سال جدید قرار است برای کدام حوزه‌ها سامانه‌های جدید تعریف شود؟
دبیرخانه شورای فضای مجازی بیشتر سعی می‌کند نقش معمار، پشتیبان و هماهنگ‌کننده داشته باشد و بخش زیادی از اقدامات راه‌اندازی سکوها توسط معاونتها و بخش‌های سازمان انجام میشود. الان معاونت توسعه و منابع، مرکز حقوقی دانشگاه، خزانه‌داری و املاک و دارایی‌های دانشگاه از حوزه‌هایی هستند که نیازمند سکوهای یکپارچه‌ا‌ند و در تلاش هستیم با همکاری خودشان فرآیندها و خدمات آنها را احصا کنیم و در سال 1402 سکوهای جدیدی برای این حوزه‌ها راه‌اندازی شود. البته بخش‌های دیگری هم هستند که به‌تدریج گزارش این حوزه‌ها را نیز ارائه خواهم کرد. کلیت کار این است که فرآیندها و خدمات بخش‌های دانشگاه شناسایی‌شده و متناسب با آن، پلتفرم‌ها و سکوهای مناسب آنها راه‌اندازی شود. مستحضر هم هستید که ما حداکثر به تعداد انگشتان دو دست سکو در دانشگاه خواهیم داشت ولی نرم‌افزارهایی که روی این سکوها می‌توانند سوار شوند محدودیت ندارند و ما به غیر از خدمات عملکردی، خدمات ارزش‌افزوده بسیار زیادی می‌توانیم داشته باشیم که در‌قالب نرم‌افزار می‌توانند روی سکوها سوار شوند و به دانشگاه سرویس بدهند.
اولویت‌مان استفاده از ظرفیت‌های داخلی برای توسعه مجازی دانشگاه است
اشاره کردید که شناسایی ظرفیت‌های نرم‌افزاری و نیروی انسانی واحدها اقدام دیگر شماست. مشخصا قرار است چه اتفاقی بیفتد؟
دانشگاه آزاد اسلامی ظرفیت بسیار زیادی دارد برای اینکه بتواند در گام اول برای توسعه ساحت مجازی خود و در گام دوم به‌عنوان یک مجموعه دانش‌بنیان به کشور خدمات ارائه دهد. الان واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی که در کل کشور پخش هستند در طول این چند دهه سامانه‌هایی را با توجه به نیازهای محلی خود توسعه داده‌اند. برخی از این سامانه‌ها، سامانه‌های بسیار خوبی هستند و با اندکی اصلاح و توسعه می‌توانند به یک سامانه و سکوی ملی تبدیل شده و به واحدهای دیگر دانشگاه و کشور سرویس دهند. ما درحال شناسایی این سامانه‌ها بوده و می‌خواهیم از آنها حمایت کنیم تا خود را توسعه دهند. در کنار این دانشجویان و استادان دانشگاه آزاد، ظرفیت‌های فناورانه بسیار خوبی در حوزه فضای مجازی دارند که می‌توانند در لایه‌های مختلف نرم‌افزاری و محتوایی فضای مجازی در اکوسیستم هوشمند دانشگاه آزاد اسلامی ایفای نقش کنند. ما به‌جای اینکه وارد تعامل با شرکت‌های خصوصی خارج از دانشگاه شویم ترجیح می‌دهیم از ظرفیت‌های داخل دانشگاه برای توسعه فضای مجازی دانشگاه استفاده کنیم.
توسعه نرم‌افزار ارتباط تنگاتنگی با استفاده آن توسط کاربران دارد
در چند سال اخیر سامانه‌های مختلفی در دانشگاه آزاد اسلامی راه‌اندازی شدند. از سامانه مشکات به‌عنوان نمونه می‌توان نام برد. اما به‌نظر می‌رسد برخی سامانه‌ها آن‌طور‌که باید و شاید موفق نبودند یا هنوز در جریان حرکت دانشگاه قرار نگرفتند. بررسی آمار بازدید سامانه مشکات می‌تواند موید همین نکته باشد. علت چیست؟ آیا واحدها هنوز آن‌طور‌که باید از فضای مجازی استفاده نمی‌کنند یا سامانه‌ها نتوانسته‌اند جای خود را باز کنند؟ مشکل از کجاست؟
چند نکته در این راستا وجود دارد. اول اینکه استفاده کاربران ما در کشور از فضای مجازی بیشتر فان است و هنوز استفاده تخصصی از فضای مجازی در جامعه ما به میانگین جهانی نرسیده است. نکته دوم تعطیلات ایام عید را پشت‌سر گذاشتیم که سه هفته امور آموزشی متوقف بوده و کمی زمان می‌برد که دانشجویان به‌صورت کامل به فضای آموزشی برگردند. نکته سوم اینکه باید دقت کرد که سامانه‌های مجازی یک بعد نرم‌افزاری و یک بعد کاربری دارند. توسعه نرم‌افزار ارتباط بسیار تنگاتنگی با استفاده آن توسط کاربران دارد. یعنی به هر‌میزانی که یوزر و کاربر به سامانه مراجعه کنند سامانه از نظر فنی و محتوایی توسعه پیدا می‌کند. یک فرآیند حلزونی در توسعه سامانه‌های مجازی می‌بینیم. یعنی یک رفت و برگشت استعلایی را بین نرم‌افزار، محتوا و کاربر را شاهد هستیم. نرم‌افزارهای خارجی هم این‌گونه بوده‌اند و همه آنها بعد از اینکه کاربران رایگان از سراسر جهان در بسترشان فعالیت کردند خود را به‌مرور توسعه داده‌اند. ذی‌نفعان سامانه مشکات شامل استادان، دانشجویان، واحدهای دانشگاهی و مهارت‌جویان خارج دانشگاهی است. به‌علاوه مجموعه واحد دانشگاه مشهد که توسعه‌دهنده و پشتیبان این سامانه است و انصافا درخصوص زحمت زیادی کشیده و البته به موازات به‌دنبال سامانه مشکات2 است که با نظام معماری دانشگاه هماهنگی بیشتری داشته باشد. الان این ذی‌نفعان درحال رفت و برگشت هستند و کار به‌صورت حلزونی درحال توسعه است و اینکه چقدر بازه زمانی برای توسعه مطلوب نیاز است منوط به بالا رفتن فعالیت ذی‌نفعان در این سامانه است. هر‌چقدر این فعالیت بالا برود زمان رسیدن به سرویس مطلوب کمتر خواهد شد. بنابراین من از مسئولان محترم واحدها، استادان و دانشجویان و کارمندان دعوت می‌کنم که به سامانه‌های دانشگاه و مشخصا مشکات مراجعه کنند. سکوی بافر هم که قبل از عید رونمایی شد و معاونت فرهنگی و دانشجویی دانشگاه درحال ایجاد دسترسی برای دانشجویان است تا شاهد مشارکت بیشتر کاربران در این سامانه برای تعریف و برگزاری برنامه‌های فرهنگی باشیم.
بافر؛ بستر مشارکتی فعالیت‌های فرهنگی دانشگاه آزاد
سامانه بافر چه ماموریتی را در حوزه فرهنگی دانشگاه دنبال می‌کند؟
سامانه بافر به‌عنوان سکوی پنجم دانشگاه رونمایی شده است. این سامانه به دنبال ایجاد فضای مشارکتی فعالیت‌های فرهنگی شبکه دانشگاه آزاد است که در آن دانشجویان، اعضای هیات‌علمی، کارکنان و مدیریت دانشگاه در یک فضای تعاملی چند سویه فعالیت‌های فرهنگی انجام می‌دهند. درواقع هم‌افزایی فرهنگی توسط این سامانه انجام میشود. این سامانه بستر مناسب را برای کسانی که می‌خواهند به‌نوعی افراد یا تشکل‌های پیشرو باشند، ایجاد می‌کند و عملا مشخص میشود چه کسانی در دانشگاه آزاد فعالیت‌های فرهنگی بیشتری انجام می‌دهند و زمینه‌هایی برای اعطای امتیازات به خاطر فعالیت‌های فرهنگی بیشتر برای آنها مهیا میشود.
درحال حاضر دانشگاه آزاد چند سامانه دارد؟
دقت کنید وقتی می‌گوییم سامانه حواس‌مان باشد که منظورمان سکو است یا نرم‌افزار. اجمالا اینکه سکو، سامانه‌ای است که نرم‌افزارهای مختلف روی آن می‌نشیند و در حال حاضر دانشگاه آزاد نرم‌افزارهای بسیار زیادی دارد ولی می‌توان از سکوهای آموزشیار، پژوهشیار، دانشجویار، آموزش مجازی(وادانا)، بافر و... نام برد. در تلاشیم در ذیل نظام معماری یکپارچه فضای مجازی دانشگاه این پازل دانشگاه هوشمند را تکمیل کنیم. خدمات پایه دانشگاه اعم از ایمیل، پیام‌رسان و... هم در حال انجام است که فعلا فاز اول پیام‌رسان شماره برای کارمندان راه افتاده و در آینده نزدیک برای دانشجویان هم ارائه سرویس خواهد کرد.
ما در دبیرخانه شورای فضای مجازی دانشگاه از همه اساتید و دانشجویان حوزه‌های مختلف فضای مجازی اعم از فنی و زیرساختی، محتوایی و کاربری دعوت می‌کنیم که در معماری و توسعه فضای مجازی دانشگاه و به عبارت دیگر در توسعه دانشگاه آزاد هوشمند به ما کمک کنند و از هر ایده‌ای که بتواند در این اکوسیستم مورد استفاده قرار بگیرد استقبال می‌کنیم. خصوصا سطح خدمات ارزش افزوده که روی خدمات پایه و خدمات عملیاتی می‌نشیند فضای بسیار مناسبی برای ورود ایده‌های کسب‌وکاری دانشجویان و استادان دانشگاه است.
15 هزار دانشجو در واحد الکترونیک مشغول به تحصیلند
هدف‌گذاری برای واحد الکترونیک در سال جدید و مهم‌ترین برنامه این واحد برای سال جدید چیست؟
واحد الکترونیکی یک واحد ستادی و ویژه است که به صورت تقریبی سه وظیفه را برای دانشگاه آزاد ایفا می‌کند. اول اینکه در حال حاضر این واحد حدود 15 هزار دانشجو دارد که در طی یکی دو سال گذشته روند رو به رشدی هم داشته است. به این دلیل که پس از کرونا که آموزش مجازی در کشور نهادینه شد، شرایطی را در کشور ایجاد کرد که الان مردم و دانشجویان به‌نوعی به دلیل عقلانیت و بهره‌وری آموزشی به سمت آموزش مجازی متمایل شده‌اند. دومین محور وظیفه واحد الکترونیکی پشتیبانی سایر واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی است تا در مواقعی که نیاز به برگزاری کلاس‌های آنلاین دارند، این واحد آن نیاز را برطرف کند. به بیان دیگر زمانی که هرکدام از واحدهای دانشگاه آزاد نیاز به برگزاری کلاس‌های آنلاین دارند، از زیرساخت‌های این واحد استفاده و از سرویس‌های مخصوص بهره‌مند می‌شوند. سومین محور فعالیت‌ها، که مورد تاکید ریاست دانشگاه نیز هست، آموزش ترکیبی بین‌الملل به صورت مشارکتی با سایر دانشگاه‌های دنیا است. برای اجرای این طرح نیز تعاملاتی را با دانشگاه‌های کشورهای منطقه و حتی کانادا داشته‌ایم. بر این اساس، مقرر شده تا آموزش‌های دروس نظری دانشگاه‌های دیگر کشورها توسط واحد الکترونیکی ارائه شود و دروس عملی نیز در دانشگاه‌های خارج از کشور برگزار و درنهایت یک مدرک مشترک برای فارغ‌التحصیلان صادر شود.
چه اقداماتی برای پیشبرد این هدف تاکنون داشته‌اید؟
در این زمینه پیش از ایام نوروز جلساتی با دانشگاه‌های کشورهایی از قبیل بنگلادش، عراق و یمن برگزار شده و همچنین با کشورهای پاکستان، قزاقستان و برخی دیگر از کشورها در حال مذاکره برای عملیاتی کردن این اقدام هستیم. نکته مهم دیگری که در واحد الکترونیکی در دستور کار قرار گرفته، ارتقای مستمر کیفیت آموزشی در خود واحد است. این امر نیز با نظارت مستمر بر نظام آموزشی، جذب اعضای هیات‌علمی توانمند از سراسر کشور به صورت وابسته و تولید محتوای آفلاین انجام میشود. به موازات آن به دنبال جذب دانشجویان به صورت سازمانی نیز هستیم. برای اجرای این اقدام نیز به جِد در حال گفت‌وگو و رایزنی با وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها، مجموعه‌ها و نهادها بوده تا بیایند و وارد این تعامل شوند که کارمندان و مخاطبان خود را وارد فرآیند آموزش مجازی واحد الکترونیکی کنند. این اقدامات کلی به‌عنوان محورهای اصلی سال پیش رو در این واحد دنبال خواهند شد.
حکمرانی فضای مجازی اولویت مرکز رشد واحد الکترونیکی است
مرکز رشد واحد الکترونیک در چه شرایطی است؟
در تلاش هستیم که در کنار همه ایده‌های خوبی که از جانب دانشجویان وارد این مرکز میشود، اولویت و تمرکز را روی موضوعات حکمرانی فضای مجازی و دانشگاه هوشمند بگذاریم. برای اجرای این امر در ترم گذشته فراخوان اینونکست اعلام شد. در این فراخوان بالغ‌بر 100 ایده استارتاپی با محوریت این حوزه‌ها به مرکز رشد واحد الکترونیکی ارسال شده که از بین ایده‌های ارسال شده، فعلا 36 عنوان ایده انتخاب شده که حمایت شوند تا به محصول برسند و وارد بازار شوند. بنا داریم فعالیت‌های مرکز رشد واحد الکترونیکی را هرچه بیشتر به سمت اولویت‌های حکمرانی فضای مجازی کشور و دانشگاه هوشمند سوق دهیم.