سیدمهدی طالبی، خبرنگار:در غرب هراس از نزدیکی بیشتر چین و روسیه، خواب را از سرها ربوده است. تا همین امروز، که جنگ یک‌سال و 11 روز طول کشیده، روسیه بدون همراهی مستقیم کشوری دیگر در برابر جبهه‌ای یکپارچه از 30 عضو ناتو به همراه متحدان‌شان مقاومت کرده و ضرباتی سخت به ارتش نیابتی این سازمان در اوکراین وارد ساخته است. با این وضعیت مشخص است که اگر کشوری قدرتمند چه کوچک‌تر، چه برابر و چه بزرگ‌تر از روسیه به شکل مستقیم از مسکو حمایت کند، آنگاه روس‌ها ضربات شدیدتری در قلب اروپا به ساختارهای ناتو وارد خواهند ساخت.
آنچه این نگرانی را شدت بخشیده، تحرکات جدید و همه‌جانبه چین است که نشان می‌دهد، این کشور تلاش دارد در سطح بالاتری به حمایت از روسیه بپردازد.
سفر وانگ یی، مدیر کمیسیون مرکزی امور خارجی حزب حاکم چین که پیش‌تر وزیر خارجه این کشور بود، به مسکو یکی از شواهد محکم در این ماجراست. او طی روزهای 1 تا 3 (20 تا 22 فوریه 2023) اسفند به مدت سه روز در مسکو به سر برد. پایان سفر وانگ یی که با دیدار ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه همراه بود، تنها دو روز با تاریخ نخستین سالگرد جنگ اوکراین در روز 5 اسفند (24 فوریه 2023) فاصله داشت. وانگ یی پیش از این سفر در کنفرانس امنیتی مونیخ شرکت کرده و در جریان سخنرانی خود با تاختن به آمریکا این کشور را مقصر نقض استانداردهای بین‌المللی با رفتاری هیجانی و عصبی دانسته و خواستار تفکر خونسردانه کشورهای اروپایی برای پایان جنگ اوکراین شده بود.
رئیس‌جمهور روسیه روز 3 اسفند در جریان دیدار با این مقام عالی‌رتبه چینی ضمن تشکر از پکن «برای همکاری مشترک در حوزه روابط بین‌المللی که اکنون پیچیده است» از رسیدن حجم تجارت سالیانه دو کشور به 200 میلیارد دلار تا سال 2024 صحبت کرد.
غربی‌ها از این سفر، سخنان رد و بدل‌شده و تقارن‌شان با نخستین سالگرد جنگ اوکراین به این برآورد رسیده‌اند که پکن پیامی روشن به غرب ارسال کرده که در جنگ از روسیه حمایتی کامل دارد. غربی‌ها به شکل ویژه‌ای از تاکید بر تجارت 200 میلیارد دلاری میان دو کشور به‌شدت برآشفته‌اند.
گفته می‌شود یکی از اهداف دیدارهای وانگ یی در مسکو، هماهنگی برای سفر قریب‌الوقوع شی جینگ پینگ رئیس‌جمهور چین به روسیه در فصل بهار است. گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای حکایت از برنامه‌ریزی این سفر در بازه‌ای زمانی بین میانه ماه فروردین تا اواخر اردیبهشت ماه (آوریل تا اوایل ماه می) دارد. پوتین و شی طی ماه‌های اخیر یک‌بار در 9 دی (30 دسامبر 2022) در تماسی تلفنی گفت‌وگو کرده‌اند و یک‌بار دیگر نیز در 24 شهریور (15 سپتامبر 2022) در حاشیه اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای (SCO) در سمرقند با یکدیگر دیدار داشته‌اند.
با این حال آخرین دیدار رسمی این دو در چین، در روز 16بهمن 1400 ( 4 فوریه 2022) تنها 20 روز قبل از جنگ اوکراین، انجام شده بود. پوتین و شی در جریان این دیدار طی یک بیانیه مشترک بی‌سابقه 5 هزار کلمه‌ای، ضمن موضع‌گیری در برابر فشارهای آمریکا و محکوم کردن دخالت غرب در امور داخلی کشورها، بر مخالفت خود با هرگونه گسترش ناتو تاکید کردند. این سفر پیش از مبادرت روسیه به جنگ در اوکراین، خیال پوتین را از همراهی چین با کشورش راحت کرد.
در هفته‌های اخیر روابط چین-روسیه در سایه اتهام‌زنی مقامات غربی علیه پکن، از اهمیت خاصی برخوردار شده است. جیک سولیوان مشاور امنیت ملی آمریکا دست‌کم دو نوبت و ویلیام برنز رئیس سازمان اطلاعات مرکزی این کشور (سیا) یک نوبت در این باره صحبت کرده‌اند. جیک سولیوان روز 7 اسفند (26 فوریه 2023) در گفت‌وگو با شبکه خبری سی‌ان‌ان ضمن صحه گذاشتن بر اینکه چین تاکنون از روسیه حمایت نظامی در حوزه تسلیحات مرگبار نداشته، بر پیامدهای جدی و «هزینه‌های واقعی» برای پکن در صورت وقوع چنین اتفاقی تاکید کرد. سولیوان در مصاحبه‌ای جداگانه با ای‌بی‌سی نیز این سخنان را تکرار کرده و گفت چین با وجود اقدام نکردن در حوزه ارسال تسلیحات مرگبار به روسیه، این گزینه را از روی میز برنداشته است. در این مصاحبه مشاور امنیت ملی آمریکا مدعی شد مقامات آمریکایی در گفت‌وگوهای خصوصی با همتایان چینی خود، درباره هزینه‌های چنین اقدامی صحبت کرده‌اند.
به موازات سولیوان ویلیام برنز، رئیس سازمان سیا، در مصاحبه‌ای با شبکه سی‌بی‌اس که روز 7 اسفند (26 فوریه) پخش شد اعلام کرد آمریکا اطمینان دارد که چین در حال بررسی ارسال تسلیحات برای روسیه است. اتحادیه اروپا نیز پس از آغاز تهدیدات ضد‌چین از سوی آمریکا بر این مساله دامن زده است. خبرگزاری رویترز به نقل از منابعی در داخل اتحادیه اروپا گزارش کرده که این اتحادیه در صورت دریافت اطلاعاتی درباره کمک تسلیحاتی چین به روسیه، پکن را تحریم می‌کند.
با وجود اظهارات مقامات غربی که متکی به «اعتمادبه‌نفس» است، بررسی وضعیت، همانند آنچه در دیدار وانگ یی از مسکو در نخستین سالگرد جنگ اوکراین رخ داد، نشان می‌دهد آنچه غرب درباره آن هشدار می‌دهد، روی داده است. اگر تهدیدات غرب بازدارنده بودند، باید پیش از وقوع ابراز می‌شدند، همان‌طور که ابراز شده و موثر نیفتادند. این دشواری‌ها و پناه بردن غرب به اقدامات ادراکی برای بالاتر نشان دادن موضع خود، آشکار می‌سازد وضعیت این جبهه، یک‌سال پس از جنگ، وخیم‌تر از چیزی ست که تاکنون ارزیابی می‌شده است.
حمایت‌های چین از روسیه؛ چگونه؟
برای بررسی روابط چین با روسیه، نگاه به یک حوزه می‌تواند گمراه‌کننده باشد. اغلب رسانه‌های غربی در چهارچوب آنچه این جبهه می‌پسندد، این‌گونه تبلیغ کرده‌اند که چین با عدم حمایت رسمی از روسیه در جنگ اوکراین، مسکو را تنها گذاشته و دربرابر غرب عقب نشسته است. این تبلیغات با اتکا بر برخی واقعیت‌ها صورت گرفته اما بخش بزرگی از موضوعات را نادیده گرفته است. برای فهم آنکه آیا چین از روسیه حمایت کرده یا خیر و چگونگی آن نیازمند بررسی حوزه‌ای هستیم.
آنچه روسیه به‌عنوان یک قدرت مهیب نظامی در جنگ با ناتو در خاک اوکراین نیاز داشت، بیشتر از تسلیحات و حمایت‌های سیاسی، روابط اقتصادی بود تا مسکو دربرابر تحریم‌های سخت اقتصادی غرب قادر به مقاومت باشد. نتیجه کاملا مشخص است. چین در حوزه اقتصاد به‌طور کامل با روسیه همکاری کرده و سطح آن را افزایش داده است. چین تنها از لحاظ تاکتیکی تلاش کرده با مانورهایی از دادن بهانه به غرب برای تحریم خود جلوگیری کند. مساله اقتصاد با توجیهاتی مانند تاکید بر عدم محاصره ملت‌ها، منطق اقتصاد و گره نزدن همه‌چیز به همه‌چیز، قابل پیگیری است اما دیگر حوزه‌ها تاثیرگذارترند. حمایت‌های سیاسی و بالاتر از آن نظامی، مناقشه‌برانگیز‌تر به‌شمار می‌روند. چینی‌ها در حوزه سیاسی تاجایی پیش‌رفته‌اند که میزبان شخصیتی مانند دیمیتری مدودف معاون شورای امنیت ملی روسیه بوده‌اند که در جریان جنگ اوکراین مواضعی سنگین علیه غرب داشته است.
مدودف که طی سال‌های 2008 تا 2012 رئیس‌جمهور و از 2012 تا 2020 نخست‌وزیر روسیه بوده از مهم‌ترین افراد حلقه رهبری روسیه و نزدیکان پوتین به‌شمار می‌رود. او روز 30 آذر (21 دسامبر 2022) با شی جین پینگ دیدار کرده بود.
دولت چین، تنها دو روز پس از سفر وانگ یی به مسکو، در روز 5 اسفند (24 فوریه) با انتشار بیانیه‌ای در سالگرد دولت چین، از طرح صلح 12 ماده‌ای خود برای صلح رونمایی کرد. مقامات غرب این طرح صلح را به‌نفع روسیه ارزیابی کرده و به پکن به‌دلیل ارائه آن حمله می‌کنند. ینس استولتنبرگ، دبیرکل ناتو در همان روز انتشار این طرح صلح درحالی‌که در تالین، پایتخت استونی حضور داشت در واکنش به این طرح گفت: «چین اعتبار لازم برای این کار را ندارد؛ چراکه آنها تاکنون تهاجم غیرقانونی روسیه به اوکراین را محکوم نکرده‌اند.»
روندی که چین در حوزه سیاسی درپیش‌گرفته نشان می‌دهد پکن به‌شکل کاملی از روسیه حمایت کرده و حتی حاضر به محکومیت حمله روسیه به اوکراین نیست. گرچه برخی رسانه‌های غربی برای آنکه این جبهه را در موقعیت خوبی تصویر کنند، تاکید دارند استقبال نکردن چین از جنگ به‌معنای قرار داشتن آمریکا و اروپا در وضعیتی خوب است. چین تاکنون تنها این اقدام را انجام نداده و به‌نظر می‌رسد برای حفظ وجهه خود، هیچ‌گاه جنگ را تایید نخواهد کرد. برمبنای همین بزرگنمایی بود که برخی رای ممتنع و نه مخالف چین و ایران به قطعنامه ضدروسی در مجمع عمومی سازمان ملل در ماه جاری را به‌معنای پالس مثبت پکن و تهران به غرب تلقی کردند؛ چیزی که واقعیت ندارد.
حداقل آن‌گونه که غرب درباره روابط اقتصادی-سیاسی-نظامی چین و ایران با روسیه می‌گوید و متکی به شواهدی قابل‌اتکاست، این‌گونه برداشت‌ها نادرست می‌نمایند. با یک رای ممتنع که انتظار آن می‌رفت، حمایت این دو کشور از روسیه قابل‌نادیده انگاشتن نیست. پکن و تهران به‌طور آشکاری تنها پدیده جنگ را محکوم می‌کنند و در اصل نیز آن را زیر سر ناتو می‌دانند.
سابقه و آینده حمایت نظامی چین از روسیه
یک منبع آگاه ایرانی می‌گوید، حدود چهارماه قبل مقام رده‌بالای غربی در جریان گفت‌وگو با یک مقام ایرانی، در پاسخ به پرسش وی درباره اغراق در نقش پهپادهای ایران در جنگ اوکراین گفته بود: «موضوع پهپاد نیست، موضوع قرار گرفتن یک قدرت منطقه‌ای کنار روسیه است و این می‌تواند سرنوشت جنگ میان اروپا و روسیه را تغییر دهد، همان‌گونه که در جنگ سوریه حضور شما کنار دمشق سرنوشت جنگ را به نفع اسد و به ضرر جبهه غرب تغییر داد.»
ایران در شرایطی در کنار سوریه قرار گرفت که سوریه کشوری به‌مراتب ضعیف و درگیر جنگ داخلی با جبهه‌ای جهانی و روبه‌روی 80 کشور بود، که 70 درصد کشور از دست دولت مرکزی خارج شده و مناطق تحت تسلط نیز زیر فشار حملات بود و همزمان از انفجارهای پیاپی رنج می‌برد.
اگر قرار گرفتن ایران در کنار سوریه، شکست جبهه غربی را رقم زد و امروز احساس حضورش در کنار روسیه می‌تواند رعب‌برانگیز باشد، حضور مضاعف چین در این جبهه می‌تواند حاکی از وضعیت وخیم غرب باشد. پکن می‌تواند جنگ را از لحاظ کیفی با تغییراتی بزرگ و شگرف همراه کند. مایک رایان، تحلیلگر نظامی و فرمانده بازنشسته ارتش استرالیا در توضیح این تغییر می‌گوید: «این جنگ سیستم‌های صنعتی است. در حال حاضر روسیه از صنایع غرب عقب افتاده است. اگر چین به نفع روسیه وارد میدان شود هرگونه برتری که اوکراین به دلیل ظرفیت صنعتی کشورهای غربی به آن دست یافته است بلافاصله از بین خواهد رفت.»
با وجود نگرانی از ارسال سلاح‌های چینی به روسیه، به نظر می‌رسد یک گام پیش از ارسال مستقیم، پکن تدارکات نظامی گسترده‌ای را در اختیار مسکو قرار داده است. برای این اقدام، راه‌های بسیاری وجود دارد.
چینی‌ها به‌راحتی و با حفظ اصول مخفی‌کاری می‌توانند از مسیرهای زمینی بین دو کشور، که محل بخشی از تجارت ده‌ها میلیارد دلاری‌شان است، تسلیحات را جابه‌جا کنند. چینی‌ها می‌توانند حمایت‌های پنهان، مانند تامین منابع ساخت تسلیحات مثل مواد مورد‌استفاده در تولید را در اختیار روسیه قرار دهند. سوخت موشک‌های بالستیک و کروز یا مواد مورد‌استفاده در تولید این سوخت می‌تواند بخشی از همکاری‌ها باشد.
مسیر دومی که قابل پنهان‌سازی‌ست، ارسال تسلیحات مشابهی است که در چین و روسیه به‌طور همزمان تولید می‌شوند. چین امروز تولیداتی مشابه سامانه‌های پدافند هوایی بوک، تور و پانتسیر دارد و در حوزه مهمات به تولید انواع مهمات توپخانه‌ای و راکتی مشابه نمونه‌های روسی می‌پردازد.
در مسیر سوم چینی‌ها می‌توانند تولیدات خود را با اندکی تغییر در اختیار روسیه گذاشته یا حتی آن را در خاک این کشور تولید کنند و آن را نمونه‌هایی بنامند که روس‌ها خود به آنها دست یافته‌اند. پهپادهای چینی با اندکی تغییر می‌توانند به‌عنوان نمونه‌های روسی وارد جنگ شوند.
مسیرهای مخفی در این سه مورد منحصر نیست بلکه به‌عنوان مسیر چهارم، مجتمع عظیم صنعتی-نظامی چین می‌تواند به تناسب نیازهای روسیه، تسلیحاتی جدید را تولید کند که حتی در ساختارهای رزمی این کشور وارد نشده‌اند و نیازی فوری به آنها احساس نمی‌شود.
مسیر پنجم برای رساندن تدارکات نظامی به روسیه، اخذ امتیاز تولید تسلیحات روسی برای ارتش چین است. پکن پس از احداث کارخانجات می‌تواند بخشی از تولیدات را به روسیه ارسال کند. این مساله می‌تواند ضمن درآمدزایی برای مسکو، با افزایش تولید یک سلاح، هزینه تمام‌شده آن را نیز کاهش دهد.
علی‌رغم جاروجنجال‌ها درباره ارسال مستقیم تسلیحات چینی به روسیه، نمی‌توان مطمئن بود این اقدام براساس مسیرهایی که گفته شد، درحال پیگیری نیستند. غرب مدعی‌ست در صورت این اقدامات، مسیر ارسال تدارکات نظامی تحت نظارت‌ها لو می‌روند اما اگر چین و روسیه ده‌ها میلیارد دلار با یکدیگر مبادلات دارند و همزمان از دسترسی به شبکه‌ای پیچیده برای فروش تسلیحات در سراسر جهان برخوردارند، بخش بزرگی از این نقل و انتقالات می‌توانند پنهان بماند، چه اینکه چین می‌تواند از طریق کشورهای دیگر مانند کره‌شمالی، تسلیحات خود را به روسیه ارسال کند. فناوری، منابع مالی و تدارکات چین به تولید سلاح در کره شمالی انجامیده و پیونگ یانگ تحت تحریم، درحالی‌که چیزی در تحریم‌های جدیدتر برای از دست دادن ندارد، ضمن دستیابی به برخی سلاح‌ها، زحمت ارسال‌شان به روسیه را نیز می‌کشد.