کیانا تصدیق‌مقدم، خبرنگار:وقتی بخواهیم درباره بازتاب شخصیت و سیره پیامبر اسلام در آثار هنری صحبت کنیم، متوجه خواهیم شد که متأسفانه بخش قابل توجهی از جهان اسلام در این زمینه کم‌کاری داشته و حتی گاهی موانع ایجاد کرده است. در ایران به این موضوع توجه بیشتری می‌شود و از شعر و موسیقی تا خطاطی و سینما به این حوزه ورود کرده‌اند. این در حالی است که نگاه‌های تنگ‌نظرانه در بعضی از دیگر کشورهای اسلامی مانع از خلق چنین آثاری شده است. توهین‌ها به پیامبر اسلام در جهان غرب باعث شد تا بخشی از دنیای اسلام در مواضع سنتی خود تجدیدنظر کند. آنها دیدند اینکه اجازه نمی‌دهند عالم هنر هیچ‌گونه ورودی به ساحت زندگی پیامبر داشته باشد، باعث شده که یک خلأ روایی در مورد چیستی رسالت آن حضرت و چگونگی شخصیتش ایجاد شود و در مقابل، دشمنان پیام و تمدن اسلام بتوانند این فضای خالی را با روایت‌های کینه‌جویانه پر کنند. همین باعث شده که در چند سال اخیر عده‌ای از مسلمانان که عمدتا ساکن اروپا هستند، برای کودکان موزیک‌هایی را به چند زبان از جمله عربی و انگلیسی و فرانسوی تولید کنند تا نسل جدید را از گزند حملات فکری و فرهنگی اسلام‌ستیزان مصون بدارند. این موزیک‌ها معمولا توسط افراد غیرمشهور و با امکانات حداقلی ساخته می‌شوند و لایه باریکی از مقاومت را دربرابر سیل تهاجمات فرهنگی به اسلام تشکیل داده‌اند. با این حال بسیاری از خانواده‌های مسلمان استقبال خوبی از این آثار آماتوری کرده‌اند که نشان می‌دهد یک نیاز جدی در این حوزه وجود دارد و مشکل اصلی نبودن یک متولی پیگیر و مدبر برای آن است. اگر بخواهیم به موزیک‌هایی که برای پیامبر اسلام ساخته شده‌اند اشاره کنیم، غیر از ترانه‌های سنتی و پاپ ایرانی و قوالی‌های اردوزبان، مهم‌ترین آثار را می‌توان بین موزیک‌های بی‌کلامی جست‌وجو کرد که روی فیلم‌های سینمایی نشسته‌اند. در ادامه شیوه‌های ساخت موسیقی متن فیلم‌های مشهوری که با موضوع زندگی پیامبر ساخته شدند را بازخوانی می‌کنیم.
آهنگساز فرانسوی و خلق موسیقی برای حضرت رسول
موریس ژار، آهنگساز مشهور فرانسوی به‌واسطه ساخت موسیقی متن فیلم «محمد رسول‌الله(ص)» در سال ۱۹۷۶ موفقیت و محبوبیت زیادی در میان ایرانیان و مسلمانان به دست آورد. او برای هرکدام از صحنه‌های حساس این فیلم موسیقی مناسبی را نوشته بود و شاید یکی از دلایلی که باعث شده بود این موسیقی تاثیرگذار باشد، سفر شش‌ماهه او به صحراهای لیبی برای گرفتن الهام از طبیعت بود. موریس ژار برای دریافت کدهای طبیعی به صحرا رفت و ماه‌ها در آنجا ماند و حاصل این تلاش خلق اثری مذهبی و ماندگار بود. ژار همچنین برای نوشتن موسیقی این فیلم به مدت یک سال درباره موسیقی خاورمیانه و عرب تحقیق کرد و بارها به قاهره سفر کرد و به صدای خوانندگان مطرح مصر گوش داد. او به بادیه‌نیشنان اردن سر زد، موسیقی‌شان را گوش داد و ضبط کرد و آنها را برای خود تحلیل کرد و حاصل این سفرها استفاده از ساز قانون برای روایت یکی از مهم‌ترین سکانس‌های فیلم بود. درنهایت موسیقی متن این فیلم در مراسم اسکار سال ۱۹۷۷ نامزد دریافت اسکار بهترین موسیقی متن شد.
آهنگسازان زیادی از ژار به‌واسطه نوشتن متن موسیقی این فیلم تمجید کردند که یکی از آنها تورج زاهدی بود. او در شماره ۶۹ ماهنامه «صنعت سینما» در فروردین‌ماه سال ۱۳۸۷ گفته بود: «ژار مرکزیت موسیقی‌اش را فقط حول و حوش دو تم سر و سامان می‌دهد و اغلب هم همین دو تم را در قطعه‌های پیاپی و مختلف موسیقی متن به کار می‌گیرد، ولی هر بار رنگ‌آمیزی ویژه و ارکستراسیون متفاوتی از آن به دست می‌دهد تا متناسب با تصاویر فیلم، معانی مختلفی را که مورد نیاز است از آنها اخذ کند. صحنه افتتاحیه فیلم و لحظه‌های نزول آیات، از یک موسیقی سود برده‌اند که می‌توان آن را موسیقی وحی خواند، تمی آنچنان معنوی که تاکنون سینما از این نظر همتایی در حد آن نساخته است.» این آهنگساز در بخشی دیگر درباره این اثر می‌گوید: «وقتی کار موریس ژار را در «محمد رسول‌الله(ص)» می‌شنویم، می‌بینیم که آن در حد یک رکورد، در نقطه رفیعی قرار گرفته که هیچ آهنگسازی نتوانسته با خلق یک قطعه معنوی، به تبرکی ورای آن دست یابد. این تم در عین حال، معرف حضرت ختمی مرتبت هم هست و به تم شخصیت تبدیل می‌شود، زیرا می‌بینیم که سکانس مربوط به هجرت هم با همین موسیقی همراه شده است. به علاوه در برخی از صحنه‌های جنگی هم این تم به گوش می‌رسد.»
زاهدی همچنین درباره متن موسیقی سکانس‌های دیگر این فیلم گفته بود: «غزوه احد، یکی از سکانس‌های جنگ است که ژار به عالی‌ترین نحو ممکن آن را تفسیر می‌کند و مهم‌تر اینکه از نگاه یک ناظر مسلمان به جنگ نزدیک شده و اساس موسیقی‌اش را در این جهت قوام می‌بخشد که تماشاگر مسلمان به این افتخار نائل آید که خود را در کنار مقتدای بزرگ خود حضرت محمد مصطفی(ص) احساس کند. آنان که با تمامی دقت، یعنی با چشمان باز و با گوش‌های تیز تصاویر و موسیقی این فیلم را توأمان فرو کاویده و از پرده‌های ظاهری عبور کرده و به اصلِ اصلِ اصلِ آن چه هست، مفتخر شده‌اند، باید خود را مدیون مصطفی عقاد و موریس ژار بدانند که بهره‌مندی از این کشف و شهود را برای آنها میسر ساخته‌اند. غزوه احد است. پیشاپیش لشکر کفار طبال‌ها بنا بر عادات عرب مشغول نواختن هستند که روحیه جنگی رزمندگان را بالا ببرند. صحنه بدون موسیقی و فقط به کمک ضربه‌های پرطنین طبل‌ها دارای یک روح حماسی است. در همین لحظه‌ها نجوای ساز زهی‌ها به‌آرامی شنیده می‌شود که پیش می‌آید و بسیار به‌کندی هر لحظه بیشتر می‌شود. ریتم زهی‌ها کاملا با ریتم طبل‌ها منطبق است. ترکیب دو صدای حاصله به‌نوبه خود بسیار نوظهور و در عین حال تکان‌دهنده است. صدای طبل‌ها مستقیما از افکت فیلم ناشی می‌شود، یعنی طبال‌ها را می‌بینیم که جلوی لشکر قرار گرفته و درحال کوبیدن طبل‌ها هستند، اما صدای زهی‌ها از موسیقی فیلم ناشی می‌شود. این ترکیب عالی، نه‌فقط بدیع و نادر است که بسیار اثر‌گذار عمل می‌کند و فضای رعب‌آور جنگ را به‌طور کامل به مخاطب انتقال می‌دهد. ملودی اصلی این قسمت نیز برگرفته از همان تمی است که هنگام نزول آیات شنیده‌ایم و لاجرم اشاره‌ای به وجود گرامی حضرت ختمی‌مرتبت در عرصه نبرد دارد، اما آهنگساز به‌طور منطقی در این فصل تم مزبور را گسترش می‌دهد و دولوپمان زیبایی از آن را به سمع مخاطب می‌رساند.» وی درنهایت درباره موفقیت ژار در نوشتن متن این موسیقی گفته است: «در کلیه سکانس‌ها، موریس ژار موفق جلوه می‌کند و با سربلندی از عهده کار برمی‌آید، ازجمله در سکانسی که تازه مسلمانان از طرف کفار، مورد آزار و شکنجه قرار می‌گیرند و همه‌چیز برای سقوط به دامان موسیقی‌های اشک‌انگیز مهیا به‌نظر می‌رسد، به‌ویژه زمانی که حضرت حمزه به قتلگاه مسلمانان می‌آید، فقط هوشیاری و مسئولیت است که فیلم را از ورطه ملودرام باز می‌رهاند. چندان که گویی تلاش‌های عقاد و ژار، برآمده از توکل خالص و اثربخشی است که در همه حال این تلاش‌ها را به سرانجام می‌رساند.» رامین بهنا دیگر آهنگسازی بود که درباره علت موفقیت موسیقی این فیلم گفته بود: «راز ماندگاری موسیقی این فیلم را باید در دو علت بسیار مهم جست؛ نخست اینکه موریس ژار آهنگسازی به‌شدت توانمند و خلاق بود و خلاقیت این هنرمند را به‌راحتی می‌توان در تمامی آثار او دید و دومین علت را باید پژوهش عمیق و طولانی‌مدت این آهنگساز درباره موسیقی عربی دانست.» فردین خلعتبری آهنگساز هم درباره موفقیت این موسیقی گفته بود: «فیلم «محمد رسول‌الله(ص)» اثری است که از نظر ساختار سینمایی بسیارخوب ساخته شده و همین امر راه رسیدن آهنگساز را به موسیقی زیبای این فیلم هموار کرده است. درکنار ساختار سینمایی قدرتمند این فیلم و پژوهش عمیق آهنگساز آن، موریس ژار ملودی بسیار قدرتمندی برای این فیلم خلق کرد و با مهارتی ستودنی، موسیقی ساخته‌شده را برای سازهای ارکستر سمفونیک تنظیم و اجرا کرد.»
تجربه مشترک سینمای ایران و موزیسین هندی
تجربه مشترک سینمای ایران و موزیسین هندی ساخت موسیقی فیلم‌سینمایی «محمد رسول‌الله(ص)» به کارگردانی مجید مجیدی و آهنگسازی ای‌آی رحمان در برگیرنده نکات جالب‌توجهی است. این فیلم از محاصره مسلمانان در شعب ابیطالب آغاز می‌شود و به پیش از تولد پیامبر اسلام بازمی‌گردد. در این فیلم مخاطب شاهد وقایعی است که پیش از تولد پیامبر اسلام تا ۱۲ سالگی ایشان را دربرمی‌گیرد. صحنه‌های وفات مادر رسول اکرم در روستای ابواء و صحنه‌های مربوط به دوران شیرخوارگی و خردسالی پیامبر در روستای سعدیه هم از دیگر بخش‌های فیلم است. فیلم با اولین سفر پیامبر به شام و رسیدن به صومعه بحیرا به‌پایان می‌رسد. رحمان آهنگساز هندی و مسلمان، سال ۱۳۹۴ در نشستی پیرامون ساخت موسیقی فیلم «محمد رسول‌الله(ص)» مجیدی گفت: «من از بچگی هوادار فیلم‌های مذهبی بودم. البته ساخت موسیقی این فیلم اول برایم ترسناک بود، زیرا کار من باید موردقبول حضرت رسول(ص) و خداوند قرار گیرد. به‌هرحال هر سینمایی بازتاب‌دهنده فرهنگ آن کشور است، مثلا سینمای هند تامین‌کننده سرگرمی است. هالیوود آینده‌محور است اما سینمای ایران کیفیت خاصی از معصومیت را متجلی می‌کند و من طرفدار پروپاقرص این فیلم‌ها هستم. کارگردان‌های ایرانی هم ارتباط موثری با مخاطب برقرار می‌کنند.» این آهنگساز در بخش دیگری از سخنانش گفته بود: «درباره تعامل با آهنگساز من سعی کردم تم‌ها را به‌صورت ایده در اختیار مجیدی قرار دهم و البته باید او را مجاب می‌کردم که این کار نهایی نیست و خیلی طول می‌کشد موسیقی این فیلم تمام شود، زیرا آقای مجیدی ترجیح می‌داد کار تمام‌شده را بشنود. این فرآیند زمان زیادی برد و انرژی زیادی مصرف کردیم تا من و مجید مجیدی به درک مشترکی برسیم. در یکی از سکانس‌ها من «لبیک اللهم لبیک» را به موسیقی اضافه کردم و البته نمی‌دانستم که واکنش مجیدی درباره کار من چیست. با این حال او پس از شنیدن این کار واکنش خوبی نشان داد و مرا در آغوش کشید. رحمان با بیان اینکه ساخت موسیقی «محمد رسول‌الله(ص)» ۶ماه زمان برده است، افزود: «نحوه ساخت این فیلم طوری بود که من مدت‌ها منتظر فرصت بودم با چنین پروژه‌هایی همکاری کنم. فیلمی که در آن بتوانم با مخاطب ارتباط بگیرم. فیلمی که موسیقی در آن یک کارآکتر باشد، نه اینکه نقش کاغذدیواری را ایفا کند. قبل از ساخت موسیقی این فیلم درباره چهار، پنج مقام موسیقی عربی مطالعه داشتم. قالب‌های موسیقی عربی شباهت‌های زیادی به مقام‌های موسیقی هندی دارد اما من نمی‌خواستم در این قالب فروبروم، زیرا می‌خواستم محصول نهایی یک اثر بین‌المللی باشد. به‌هرحال هدف از ساخت موسیقی این فیلم ارتباط گرفتن با مخاطب در همه جهان است و صرفا مخاطب خاورمیانه هدف ما نیست. جالب است بدانید که من و آقای مجیدی حدود ۲۵۰ قطعه موسیقی از بلغاری و مقدونی گرفته تا موسیقی ایرانی گوش کردیم تا بفهمیم موسیقی ما باید دارای چه شکلی باشد.» این آهنگساز جهانی موسیقی فیلم درباره اینکه آیا از نوازنده‌های ایرانی و تم موسیقی ایرانی استفاده شده است، توضیح داد: «مجید مجیدی می‌خواست موسیقی فیلمش جهانی باشد و قصدمان این نبود که پیام پیامبر اسلام تنها برای ایرانی‌ها و عرب‌ها باشد. قرار بود موسیقی فیلم انعکاس‌دهنده دنیا و بازتاب‌دهنده سبک زندگی حضرت محمد(ص) باشد. بر این اساس، تم صلوات را با گروه کر بزرگی خلق کردیم. برخی از سولوها و همچنین دودوک را در ایران کار کردیم. از نوازنده‌های مصری، هندی و ایرانی نیز در بین نوازنده‌هایمان استفاده کردیم و قصدمان این بود در برکت ساخت این موسیقی همگی شریک باشند.»