فاطمه طاری‌بخش، خبرنگار:مهاجرت نخبگان یا به‌تعبیر دیگری فرار مغزها از آن دست تیترهایی است که قطعا به چشم‌تان خورده؛ موضوعی که طی سال‌های اخیر به یک معضل تبدیل شده است. تمایل به رفتن از ایران درحالی میان این قشر بالا گرفته که اگر بستر برای به‌کارگیری آنها در بخش‌های مختلف به‌ویژه نظام آموزش عالی فراهم شود، قطعا میدان بازی به‌نفع کشور تغییر پیدا می‌کند. در این میان نظام آموزش عالی و در نگاه جزئی‌تر دانشگاه‌ها، مهم‌ترین بستر برای فعالیت نخبگان تلقی می‌شوند، ظرفیتی که نه‌تنها امکان فعالیت‌های پژوهشی را برای آنها فراهم می‌کند، بلکه درصورت جذب‌شان به‌عنوان عضو هیات‌علمی این امکان را در اختیار دانشگاه‌ها می‌گذارد که بتوانند از توانایی علمی آنها برای تربیت نیروهای انسانی تازه‌نفس هم بهره بگیرند. البته جذب به‌عنوان هیات‌علمی خود پروسه هفت‌خوانی است که باعث می‌شود متقاضی در نیمه‌راه ترجیح دهد از قید رسیدن به لقب استاد بگذرد و در این میان اگر متقاضی نخبه هم باشد، راحت‌تر می‌تواند به‌جای تلاش‌های گاه بی‌ثمر در یکی از دانشگاه‌های مطرح دنیا پذیرفته شود. در چنین وضعیتی قطعا تسهیل بستر موجود می‌تواند یکی از نشانه‌های جدی برای حفظ این سرمایه‌ها باشد. اتفاقی که 19 دی امسال با ابلاغ آیین‌نامه تسهیل جذب نخبگان به‌عنوان هیات‌علمی از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی یک گام به اجرا نزدیک‌تر شد. آیین‌نامه‌ای که البته جزئیاتی از آن منتشر نشده بود اما واقعیت این است که همین یک‌قدم هم می‌تواند شرایط جدیدی را پیش روی این افراد بگذارد. در این گزارش سراغ دبیر هیات عالی جذب شورای انقلاب فرهنگی و رئیس مرکز جذب اعضای هیات‌علمی وزارت علوم رفتیم تا درباره جزئیات آن و تاثیر این آیین‌نامه بر مهاجرت نخبگان باخبر شویم. پیگیری‌های «فرهیختگان» برای گفت‌وگو با عوامل بنیاد نخبگان بی‌نتیجه ماند.
مسیر جذب نخبگان به حداقل می‌رسد
شاید اولین نکته مثبت آیین‌نامه را بتوان خارج کردن نخبگان از صف متقاضیانی دانست که برای هیات‌علمی شدن، باید منتظر فراخوان‌هایی باشند که سالانه ازسوی وزارتخانه‌های بهداشت و علوم منتشر می‌شوند. جواد محمدی، دبیر هیات عالی جذب شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به صحبت‌های رهبری درخصوص فرآیند جذب نخبگان درباره آیین‌نامه تسهیل جذب نخبگان برای هیات‌علمی گفت: «دستور مقام‌معظم‌رهبری درخصوص تسریع در فرآیند جذب نخبگان مسیر ویژه‌ای را برای نخبگانی باز کرده است که از بنیاد ملی نخبگان نامه دارند و معرفی می‌شوند. این افراد می‌توانند هر زمان که می‌خواهند به بنیاد مراجعه کنند و از این طریق به دانشگاه‌ها معرفی شوند. در اصل مسیر جذب آنها را به حداقل رسانده‌ایم و تقریبا ظرف دو تا سه‌ماه مسیر جذب‌شان انجام می‌شوند و این‌طور نیست که تا یک‌سال این روند به‌طول بینجامد.»
او ادامه داد: «نکته دیگر این آیین‌نامه آن است که فرآیند بررسی صلاحیت‌های عمومی به‌صورت متمرکز انجام می‌شود تا از این طریق فرآیند بررسی و جذب نخبه تسریع شود. یکی از مشکلات طولانی شدن فرآیند جذب درواقع همین بخش بررسی فرآیند صلاحیت‌های عمومی است که زمان‌بر بوده، اما ما آیین‌نامه را به‌گونه‌ای مصوب کرده‌ایم که به‌صورت متمرکز فرآیند بررسی صلاحیت که به بنیاد نخبگان مراجعه می‌کنند، تسریع شود.»
جذب در مدل جدید چگونه خواهد شد؟
محمدی در ادامه درباره مسیری که برای جذب نخبگان وجود دارد، گفت: «اولین مسیر همان است که نخبه به بنیاد نخبگان مراجعه کند و بعد از بررسی‌ها براساس شاخص‌ها و ارزیابی و تایید نامه، به دانشگاهی معرفی می‌شود که وی خواهان رفتن به آنجاست. این مسیر دوماهه طی می‌شود و نکته دیگر این است که فرد درطول سال می‌تواند به بنیاد مراجعه کند و بنیاد نیز با بررسی‌های لازم بلافاصله فرد را به دانشگاه معرفی می‌کند تا فرآیند کار طی شود. مسیر دیگر این است که فرد از طریق فراخوان‌های عمومی که در آبان و اردیبهشت اعلام می‌شود، مراحل ثبت‌نام و... را دنبال می‌کند.» دبیر هیات عالی جذب شورای عالی انقلاب فرهنگی با تاکید بر اینکه دریافت نامه از سوی بنیاد ملی نخبگان، کار این قشر را برای رسیدن به عضو هیات‌علمی تسهیل می‌کند، گفت: «یعنی نه‌تنها صلاحیت عمومی را بررسی می‌کند، بلکه به این نامه به‌عنوان یک امتیاز در فرم‌های علمی توجه می‌شود. البته آیین‌نامه شامل تمام دانشگاه‌ها می‌شود و تمام این مراکز آموزش عالی ازجمله وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی و مراکز غیر دولتی باید آن را اجرایی کنند.»
او تصریح کرد: «دانشگاه‌های وزارت بهداشت مربوط به رشته‌های خاص پزشکی می‌شوند و دانشگاه‌های وزارت علوم در حوزه‌های علوم‌پایه مانند مهندسی پزشکی، بیوتکنولوژی پزشکی و... فعالیت دارند که به‌نوعی مربوط به پزشکی می‌شود. فرآیند جذب هر دوی این دانشگاه‌ها به یک‌صورت است و تنها فرم‌های مربوط به ثبت‌نام نخبه در این دو دانشگاه تفاوت دارد.»
بستر جذب نخبگان پسادکتری فراهم شده است
محمدی با اشاره به اینکه دانشگاه‌ها در جذب نخبگان براساس این آیین‌نامه تام‌الاختیار هستند، توضیح داد: «نکته‌ای که باید مدنظر قرار بگیرد، اینکه جذب نخبگان امتیاز ویژه‌ای است که به دانشگاه‌ها داده می‌شود؛ چراکه بر این اساس آنها می‌توانند بهترین افراد را با حداقل زمان و مجوز استخدام جذب کنند. این آیین‌نامه هم فضا را برای ماندن و هم بازگشت نخبگان فراهم و شرایط موجود را مساعد می‌کند، یعنی اگر نخبه‌ای به خارج از کشور رفت و پسادکتری را گرفت و برگشت سریعا جذب می‌شود. یکی از طرح‌هایی که بنیاد در این راستا دارد، طرح شهید شهریاری است. این طرح شاخص‌هایی دارد و براساس شاخص‌ها افراد معرفی می‌شوند و این آیین‌نامه کامل‌کننده آن طرح است.»
او درباره زمان و نحوه اجرایی شدن این آیین‌نامه بیان کرد: «آیین‌نامه دوماه پیش به دو وزارتخانه بهداشت و علوم و همچنین دانشگاه آزاد اسلامی ابلاغ شد و قطعا از همان زمان ابلاغ نیز به مرحله اجرا درآمد. بااین‌حال مراکز جذب دانشگاه‌ها باید مطالبه کنند که این آیین‌نامه از طریق وزارتخانه‌ها به‌دست‌شان برسد و پس از آن ابلاغ و اجرایی شود.»
دبیر هیات عالی جذب شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره ضمانت اجرایی آیین‌نامه درصورت عدم اجرای درست آن عنوان کرد: «اگر دانشگاهی از این آیین‌نامه پیروی نکند، آنچه در وهله اول برای این مرکز رخ می‌دهد این است که خودش ضرر می‌کند؛ چراکه از به‌کارگیری نیروی نخبه محروم می‌شود. نکته بعد این است که فرد می‌تواند از آن دانشگاه شکایت کند. فردی که در فراخوان شرکت یا از طریق بنیاد معرفی می‌شود، اگر در جذب آن تعللی صورت بگیرد می‌تواند به هیات اجرایی جذب دانشگاه و پس از آن به هیات مرکزی وزارت علوم و وزارت بهداشت و دانشگاه آزاد اسلامی شکایت کند.»
امکان شکایت از دانشگاه‌های تعلل‌کننده در جذب
محمدی در همین زمینه افزود: «فرد نخبه‌ای که به هر دلیل از سوی دانشگاه مدنظر جذب نشده، در مرحله آخر می‌تواند به هیات عالی جذب شورا شکایت ببرد و براساس مواد 20، 21 و15 آیین‌نامه جذب به شکایت رسیدگی می‌شود. اگر در این بین اجحافی در حق نخبگان و افراد دیگر که از طریق فراخوان وارد می‌شوند صورت بگیرد یا اگر اعتراضی داشته باشند می‌توانند از این طریق شکایت کنند. قطعا اگر فردی شکایت کند، شورا وظیفه خود می‌داند تا در مرحله آخر به آن رسیدگی کند.»
او در ادامه درباره اعضای هیات 9 نفره اجرایی جذب نخبگان در هیات‌علمی توضیح داد: «در این آیین‌نامه قید شده که اعضای هیات 9 نفره شامل معاون علمی رئیس‌جمهور، نماینده وزیر علوم، نماینده وزیر بهداشت و نماینده دانشگاه آزاد، از هیات عالی جذب به‌عنوان نماینده در هیات اجرایی حضور دارند. همچنین دو یا سه نفر از صاحب‌نظران نخبه هم در این هیات حاضر خواهند بود. رئیس یا نماینده رئیس دفتر نهاد مقام‌معظم‌رهبری نیز در این هیات حضور دارد. این هیات اجرایی جذب نخبگان در بنیاد تشکیل می‌شود.»
محمدی در پایان درباره شاخصه‌های 3 عضو نخبه هیات جذب بیان کرد: «این 3 نخبه از طریق بنیاد ملی نخبگان و آنهایی که تجربه نخبگی دارند، انتخاب می‌شوند. در آیین‌نامه تنها به 3 نفر از نخبگان اشاره شده و ویژگی آنان نیامده است. نخبه نیز از نظر ما فردی است که در بنیاد ملی نخبگان عضویت دارد و معرفی می‌شود و شاخص‌های نخبگی را دارد.»
مزیت اصلی آیین‌نامه تسهیل جذب نخبگان عدم نیاز به اعلام فراخوان است
محمد خلج‌امیرحسینی، رئیس مرکز جذب اعضای هیات‌علمی وزارت علوم نیز که بازوی اجراکننده این آیین‌نامه در نظام آموزش عالی تلقی می‌شود، گفت: «آیین‌نامه تسهیل جذب نخبگان به‌عنوان هیات‌علمی با رفت‌وآمدهایی که بین هیات عالی جذب، مرکز جذب و بنیاد ملی نخبگان صورت گرفت، نهایی شده و از حدود یک ماه پیش نیز هم به دانشگاه‌ها ابلاغ شده است. درحال حاضر مقدمات اجرایی‌سازی این آیین‌نامه از سوی بنیاد ملی نخبگان و مرکز جذب درحال انجام است.»
او افزود: «طبق این آیین‌نامه، امروز نخبگانی که فکر می‌کنند شرایط مربوط به بنیاد نخبگان یعنی طرح شهیدشهریاری را دارا هستند، می‌توانند به سامانه بنیاد نخبگان مراجعه کنند تا از این طریق بعد از ثبت درخواست‌شان، مراحل مختلف مانند بررسی‌های علمی نخبه انجام شده و بعد از آن امتیازات علمی و عمومی به آنها تعلق می‌گیرد و درنهایت به هیات اجرایی بنیاد ارجاع داده شده و تصمیمات نهایی از سوی این هیات گرفته می‌شود. تصور می‌کنم طی یکی و دو هفته آینده اجرای این آیین‌نامه آغاز خواهد شد.»
آغاز فرآیند جذب از طریق سامانه بنیاد نخبگان
رئیس مرکز جذب اعضای هیات‌علمی وزارت علوم تصریح کرد: «اینکه سامانه بنیاد ملی نخبگان برای این مهم راه‌اندازی شده یا خیر را باید از خود بنیاد سوال کنید اما مساله اصلی این است که آغاز این فرآیند از طریق همین سامانه خواهد بود؛ چراکه بنیاد بعد از ثبت درخواست‌ها، اقدام به بررسی شرایط علمی نخبه خواهد کرد تا در وهله اول مشخص شود که اصلا فرد ثبت‌نام کننده، از لحاظ آیین‌نامه و ضوابط بنیاد مل، نخبه تلقی می‌شود و بعد از آن تازه بحث بررسی صلاحیت‌های عمومی فرد از سوی مرکز جذب انجام خواهد شد، با این حال هیات اجرایی بنیاد است که تصمیم نهایی درباره نخبه‌ای که درخواستش را ثبت کرده، خواهد گرفت.»
خلج‌امیرحسینی درباره مزیت اصلی این آیین‌نامه عنوان کرد: «مهم‌ترین مزیت این است که در این روند جذب، دیگر فراخوانی صورت نمی‌گیرد و نخبه هر زمانی که بخواهد می‌تواند با مراجعه به سامانه‌ای که برای این منظور در نظر گرفته شده، درخواستش را ثبت کند، همچنین کل فرآیند بررسی صلاحیت‌های علمی و عمومی فرد هم طی 3 ماه انجام می‌شود. موضوع دیگر هم بحث ضمانت اجرایی آیین‌نامه است؛ با توجه به اینکه در هیات اجرایی بنیاد ملی نخبگان و کمیته جایابی خود وزیر علوم حضور دارد مساله ضمانت حل می‌شود. به عبارت دیگر ابلاغیه به نوعی پشتوانه رای وزیر را دارد و بعید است دانشگاهی قصد داشته باشد آیین‌نامه را اجرا نکند.»
دانشگاه‌ها در تعیین صلاحیت‌ها دخالتی نمی‌کنند
او با تاکید بر اینکه دانشگاه‌ها هم از این آیین‌نامه و جذب نخبگانی که مسیر پرونده شان طی شده، استقبال می‌کنند، اظهار داشت: «نکته مهم اینکه در این روند، مسئولیت بررسی وضعیت نخبگان در اختیار دانشگاه‌ها نیست و دانشگاه‌ها به‌صورت آماده نخبه را تنها پذیرش می‌کنند.»
او به تاثیر این آیین‌نامه در بحث مهاجرت نخبگان اشاره و تصریح کرد: «وقتی تعداد قابل‌توجهی از نخبگان بدانند که می‌توانند در دانشگاه‌ها جذب شوند، قطعا در بحث مهاجرت آنها هم اثرگذار است. البته باید این مساله را هم مدنظر قرار داد که موضوع جذب نخبگان تنها به‌عنوان هیات‌علمی نیست، بلکه صنعت و پژوهشکده‌ها هم هستند و بنیاد نخبگان در زمینه اشتغال نخبگان در صنایع هم ورود کرده، اما بحث اصلی‌مان در اینجا آن است که چنین آیین‌نامه‌ای مسیر را برای جذب نخبگانی که به هیات‌علمی شدن علاقه‌مند هستند، باز می‌کند.»
رئیس مرکز جذب اعضای هیات‌علمی وزارت علوم خاطرنشان کرد: «آیین‌نامه شامل جذب نخبگان به‌عنوان هیات‌علمی در دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌هاست و در حوزه صنعت ورودی ندارد، اما درمجموع بحث جذب نخبگان در هیات‌علمی هم انجام می‌شود.»