عاطفه جعفری، خبرنگار:دوشنبه هفته جاری دو زمین‌لرزه به بزرگی7.7 و 7.6 ریشتر مناطق جنوبی ترکیه و شمال سوریه را به لرزه درآورد. کانون این زمین‌لرزه‌ها استان قهرمان مرعش در جنوب ترکیه بود. اما این دو زلزله علاوه‌بر 10 استان جنوبی این کشور، در مناطقی در شمال سوریه نیز تلفات و خسارات سنگینی بر جای گذاشت.
دولت ترکیه بعد از این زمین‌لرزه، امکانات خود را برای عملیات امداد و نجات بسیج کرد، اما به دلیل گستردگی حادثه و کمبود امکانات داخلی، چند ساعت رسما خواستار کمک‌های بین‌المللی شد. اما به گفته رسانه‌های ترکی، نابسامانی‌ها در امر امدادرسانی همچنان مشهود است و رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه نیز به این کاستی‌ها اذعان کرده است. اردوغان که روز چهارشنبه هفته گذشته به استان زلزله‌زده قهرمان‌مرعش رفت و با اعتراض زلزله‌زدگان به دلیل نداشتن سرپناه و کمک‌رسانی کُند روبه‌رو شد.
در این میان واکنش‌های متعددی هم در فضای مجازی ترکیه پیرامون این موضوع شکل گرفت و سلبریتی‌های این کشور هم وارد میدان شدند و سعی کردند به گفته خودشان کمک کنند. کسانی که در سیاست با رئیس‌جمهور وقت هم مشکل دارند، با توجه به نزدیک بودن به انتخابات در ترکیه، در این فضا با اظهارنظرهای مختلف همدیگر را می‌کوبند. در این گزارش سعی کردیم مانند گزارش‌های مشابهی که در مورد سلبریتی‌ها نوشتیم، ضمن گفتن از موارد و مصادیقی که در ترکیه اتفاق افتاده است، به این موضوع هم بپردازیم که سلبریتی‌ها ناخودآگاه در شرایط بحران، محل رجوع می‌شوند. این موضوع هم به دلایل مختلف اتفاق می‌افتد که به آن خواهیم پرداخت.
سلبریتی‌ها در ترکیه با زلزله چه کردند؟
همزمان با زلزله ترکیه، از همان ساعت‌های ابتدایی چهره‌های مشهور ترکیه به صورت انفرادی و گروهی کمپین‌های کمک‌رسانی به مناطق زلزله‌زده را شروع کردند و ابتدا اخباری درباره کمک‌های مالی سلبریتی‌ها منتشر شد که افراد مختلف و خیلی مشهور از 100 هزار لیر تا 10 میلیون لیر کمک نقدی کردند و بعضی از آنها کمپین‌های بین‌المللی برای جمع‌آوری کمک راه‌اندازی کردند.
اتفاق بسیار مهم در روزهای ابتدایی بسیج شدن صفحات اینستاگرامی و توییتر بازیگران، خواننده‌ها و ورزشکاران و... برای امدادرسانی تحت نظر آفاد (سازمان مدیریت حوادث غیرمترقبه ترکیه AFAD) بود.
البته در ترکیه قوانینی برای افراد مشهور وجود دارد که در حوادث، باید یک‌سری پروتکل‌ها را رعایت کنند. مثلا از انتشار تصاویر تلخ مربوط به مرگ‌ومیر جلوگیری کنند و مردم را به همبستگی برای خروج از هر بحرانی هدایت کنند. به‌طور مثال در حادثه تروریستی تکسیم هیچ چهره مشهوری تصویری از کشتار آن صحنه منتشر نکرد. در زلزله اخیر هم در روزهای اول اکثر پست‌های چهره‌های مشهور فرهنگی، ورزشی و اجتماعی مربوط به بازنشر اطلاعیه‌های نیروهای ارگانی بود. دستورالعمل‌های بهداشتی و امنیتی که توسط ارگان‌های رسمی منتشر می‌شد را همه با هم منتشر می‌کردند.
اتفاق مهم دیگر در روزهای ابتدایی زلزله، ارسال پیام‌های اینستاگرامی و توییتری افرادی بود که از خودشان مطالبی را از زیر آوار منتشر می‌کردند تا نجات پیدا کنند. این افراد از سلبریتی‌ها می‌خواستند که اطلاعات مربوط به کمک‌رسانی را در پیج‌های خودشان منتشر کنند.
این وسط انتقادهایی هم به نحوه کمک‌رسانی و اولویت‌بندی‌ها توسط سلبریتی‌ها مطرح می‌شد و با توجه به‌شدت حادثه حاشیه هم در این زمینه زیاد بود؛ اینکه از کجا مشخص می‌شود که این فرد زیر آوار است و این کار باعث گمراهی امدادگران می‌شود. کاری که سلبریتی‌ها انجام می‌دادند، این بود که آنها اطلاعات ارسالی توسط خانواده و آشنایان افراد زلزله‌زده را منتشر می‌کردند تا سازمان‌ها و نیروهای امدادی اقدامات لازم را انجام بدهند. در مرحله بعدی با بسیج عمومی و ورود سلبریتی‌ها و ارگان‌های دیگر ماجرای ارسال لباس برای زلزله‌زده‌ها هم در دستورکار سلبریتی‌ها قرار گرفت.
اتفاق مهم بعدی انتقاد بسیاری از رسانه‌ها، بازیگران و فعالان مدنی به ارسال لباس‌های دست دوم و بی‌ربط مردم ترکیه به مناطق زلزله‌زده بود که در این مدت سروصدای زیادی هم در این کشور ایجاد کرد. مثلا ارسال کفش‌های پاشنه‌بلند، لباس مجلسی، لباس‌های کهنه، شلوارک و... . جنجال این موضوع به قدری زیاد شد که بسیاری از بازیگرها و ورزشکاران به مراکز تعبیه‌شده برای بسته‌بندی محصولات ارسالی رفتند و به نیروهای امدادی برای بسته‌بندی و تقسیم اقلام از لباس گرفته تا مواد خوراکی و... کمک کردند. در این میان بازار انتشار عکس از کمک‌های عجیب مردم هم داغ شد و چند هنرمند واکنش‌های تندی به این قضیه نشان دادند. در شبکه‌های اجتماعی هم این اتفاق با واکنش منفی مردم روبه‌رو شد. البته باز هم سیل انتقادات به سمت سلبریتی‌ها و هنرمندان برگشت و خیلی‌ها معتقد بودند اگر فضاسازی سلبریتی‌ها کمتر شود مردم هیجانی برخورد نمی‌کنند.
انتقاد مردم ترکیه از روند امدادرسانی در رسانه‌های ترکیه بسیار زیاد است، اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در همه صحبت‌هایش وعده روزهای بهتر و بهبود روند امدادرسانی را می‌دهد و با گفتن یک جمله به منتقدان و مخالفان سیاسی خود حمله کرد و گفت: «نمی‌توانم تحمل کنم که عده‌ای کارزار منفی برای کسب منافع سیاسی ایجاد کرده‌اند.» بعد از این صحبت‌ها توییتر در برخی از شبکه‌های اجتماعی ترکیه مسدود شد. همین موضوع باعث شد تا واکنش‌های منفی بسیاری در سراسر ترکیه اتفاق بیفتد.
بعد از وقوع این زلزله، تعدادی از افراد با انتشار پست‌هایی از موقعیت‌شان در فضای مجازی طلب کمک می‌کردند و حتی جان چندین نفر هم با توییت‌هایی که منتشر کردند، نجات یافت. در این میان بسیاری از افراد با استفاده از شبکه‌های اجتماعی از کمبود امکانات برای جست‌وجو و نجات عزیزان‌شان در مناطق زلزله‌زده، گلایه داشتند و در همان زمان مقامات دولت ترکیه هشدارهای متعددی را درمورد نشر اطلاعات نادرست در این رابطه منتشر کردند و بعد هم فیلترینگ اتفاق افتاد. آلپ توکر، مدیر نت‌بلاکس اعلام کرد که ماهیت هماهنگ مسدود شدن توییتر در ترکیه نشان‌دهنده آن است که این اتفاق نتیجه یک دستور دولتی بوده است. او اعلام کرد که داده‌های شبکه نشان‌دهنده آن است که مسدود کردن توییتر توسط نرم‌افزارهایی که از سوی ارائه‌دهندگان مخابراتی نصب شده، انجام شده و می‌تواند مانع از دسترسی افراد به برخی وب‌سایت‌ها و سرویس‌ها شود.
در توییتر هم واکنش‌های متعددی از سوی سلبریتی‌ها مطرح شد، جم ییلماز، بازیگر و کمدین معروف ترکیه هم توییت زده بود: «آیا هیچ توضیحی برای محدود کردن توییتر، آن هم در شرایطی که برای نجات جان افراد کاربردی است دارید؟ وقتی فوایدش در سه روز اخیر اینقدر آشکار بوده؟ آن هم در چنین زمانی؟ من که کم آوردم و تسلیم شدم.»
از سوی دیگر فاتح آلتایلی، روزنامه‌نگار سرشناس ترکیه‌ای در توییترش نوشت: «در شرایطی که تمام تیم‌های نجات با توییتر با هم ارتباط برقرار می‌کنند، ایده خیلی خوبی است تا توییتر را قطع کرده تا مخالفان را خاموش کنید. خیلی هم خوب.» اما حاشیه حضور سلبریتی‌ها فقط به اینجا ختم نمی‌شود، سرنای ساریکایا که طرفداران زیادی در شبکه‌های اجتماعی دارد، در ۲ روز اول زلزله سکوت اختیار کرد و مورد استقبال هواداران و برخی همکارانش قرار نگرفت. یشیم سالکیم در واکنش به سرنای ساریکایا گفت: «شما شهروند این کشور نیستید؟» بعد از این توییت‌ها عکسی از سرنای ساریکایا منتشر شد که در حال امدادرسانی است، دمت آکالین، یکی دیگر از خوانندگان معروف ترکیه در برابر عکس این خواننده نوشت: «خیلی زوده! خدا رو شکر موهاش قشنگه!!!! (اشاره به سشوار شدن موهاش) باورم نمی‌شد اگه بهم می‌گفتن یه روزی از دست این دختر خیلی دلسرد می‌شم… به‌هر‌حال!!»
سرنای ساریکایا بازیگر مشهور ترکیه به حملات دمت آکالین خواننده زن مشهور واکنش نشان داد و استوری گذاشت و نوشت: «دو روز تمام در ناامیدی گذشت... واژه‌ها رفتند. همه‌چیز معنی خود را از دست داد. وقتی درد و ناامیدی زیاد است، عصبانیت هم خیلی زیاد است... متاسفم... من هم همین احساس را دارم. همه ما خیلی غمگین، خسته و عصبانی هستیم. وقتی انسان کاری از دستش برنمیاد، فکر می‌کنه به کجا حمله کنه. اما اکنون زمان آن است که بیش از هر زمان دیگری متحد باشیم... من به‌عنوان فرزند این کشور به همه مردم و سازمان‌هایی که به کمک من می‌آیند تسلیت می‌گویم. من یک سازمان کاملا قابل اعتماد را با شما به اشتراک می‌گذارم که من نیز از آن حمایت می‌کنم... خدایا کمک‌مان کن...»
از طرف دیگر شاهان گوکباکار بازیگر مشهور فیلم و سریال‌های طنز، چند مصاحبه کرد و در این مصاحبه‌ها تاکید کرد باید جلوی ورود پناهندگان کشورهای دیگه تا اطلاع ثانوی به ترکیه گرفته شود و همه دستگاه‌ها و مردم برای کمک‌رسانی به مردم خود این کشور بسیج شوند، چون میزان فلاکت و مصیبت وارده به قدری بالا است که الان باید به فکر خودمان باشیم. درمورد این اتفاق هم، صحبت و حرف و حدیث‌های زیادی راه افتاد و این اقدام تبدیل به کمپین شد. دیگران در توییت‌هایی نوشتند: «باز هم عده‌ای می‌گویند حرف‌هایشان انسانی، فاشیستی یا چیزی نیست، اما اجازه بدهید دوباره به شما هشدار بدهم، خبرهایی وجود دارد که 5 میلیون نفر در سوریه بی‌خانمان هستند و در راه ترکیه هستند، درحالی‌که 13 میلیون نفر از شهروندان ما بی‌خانمان هستند. و 10 میلیون پناهنده وجود دارد، ما نمی‌توانیم 5 میلیون پناهنده دیگر را اداره کنیم!»
این مدل حرف‌ها هم باعث شد تا خیلی‌ها به این موضوع واکنش نشان بدهند و بگویند در این اوضاع باید همه حواس معطوف به کمک‌رسانی‌ها شود و این مدل واکنش‌ها بیشتر مردم را هیجانی و ناراحت می‌کند و سلبریتی‌ها نباید این کارها را انجام بدهند.
طاها دویماز نوجوان مرحومی است که چند وقتی بود ویدئوهایش برای مشهور شدن در آشپزی سروصدای زیادی در ترکیه ایجاد کرده بود و خیلی از هنرمندان می‌خواستند به او کمک کنند تا کارش بگیرد. ولی دویماز در زلزله مفقود می‌شود، گولبن ارگن خواننده مشهور یک توییت و پست اینستاگرامی برایش گذاشت و نوشت: «ما نتوانستیم طاها را نجات دهیم، زندگی نکردیم، وقت تنگ است، اما راه او جان بسیاری را نجات داد.»
بلافاصله این خبر توسط خواهر این پسر تکذیب شد و در یک ویدئو که حسابی وایرال شد گفت: «ما در حال حاضر منتظریم، اخبار دروغ را باور نکنید. ما با امید اینجا منتظریم. وقتی چنین اخباری را می‌خوانم بیشتر وحشت می‌کنم، سعی می‌کنم به آنجا بروم. مانع کار امدادگران نشوید. لطفا دیگر اخبار دروغ به اشتراک نگذارید.» این ویدئو را بوراک آشپز معروف ترکیه از خواهر طاها گرفت و منتشر کرد! بعد از این اتفاق گولن ارگن مجبور شد در یک پست جدید بنویسد: «امیدوارم اطلاعات اشتباه باشد، درمورد طاها از ریاست آفاد، آفاد هاتای شنیدم. از مرعش به هاتای رفتم! آنها گفتند که برای تشخیص مشکل داشتند. امیدوارم و آرزو می‌کنم که خبر اشتباه به من داده شده باشد.»
سلبریتی؛ آگاه‌سازی یا ایجاد هیجان؟!
پدیده سلبریتی در جامعه‌ای که هر طرف حضور پررنگ رسانه را می‌بینیم یک پدیده گریزناپذیر است. لذا چه خوش‌مان بیاید و چه خوش‌مان نیاید باید این پدیده و وجود آن را بپذیریم. اما این پذیرفتن قواعد خودش را دارد، باید علاوه‌بر اینکه زمینه‌های تاریخی آن را بشناسیم، ارکانی که مقوم وجود این پدیده هستند را هم بشناسیم و برای آن برنامه‌ریزی کنیم. بپذیریم که هر جامعه‌ای سلبریتی و فرهنگ سلبریتی را باید در جهتی هدایت کند که بتواند کمترین آسیب و بیشترین بازدهی را داشته باشد. سلبریتی‌ها از یک طرف، این انتظار را برای مخاطبان‌شان در فضای اجتماعی ایجاد کردند و برای همین در بزنگاه‌ها از آنها توقع دارند که موضع‌گیری داشته باشند.
سلبریتی‌ها با توجه به نکاتی که گفتیم خودشان را در موقعیت‌های مختلف تبدیل به یک رسانه کرده‌اند تا منافعی را بابت این رسانه شدن به دست بیاورند. این منافع و شیرین بودن آن باعث می‌شود تا دربرابر همه چیز موضع بگیرند و این مواضع گاهی هم به ضرر مردم تمام می‌شود. نداشتن آگاهی در فرآیند رسانه‌ای‌شدن سلبریتی‌ها بسیار مهم است. محمدجواد اسدی، جامعه‌شناس درمورد این موضوع می‌گوید: «بدون تردید مهم‌ترین گروهی که در فرآوری سیاست‌ها و منابع معرفت‌بخش به قالب‌های مورد استفاده و تاثیرگذار بر مردم نقش دارند، هنرمندان یا سلبریتی‌ها هستند. هنر برجسته‌ترین ابزار برای انتقال عمیق‌ترین اصول معرفتی به همه نسل‌ها و طبقه‌های اجتماعی است. هنر این توانایی بی‌نظیر را دارد که سنگین‌ترین مفاهیم و انتزاعی‌ترین موضوعات را در قالبی ملموس، محسوس و صمیمانه و با برخورداری از زبان زیبایی‌شناختی و مورد اعتماد به گروه‌های گوناگون به مردم منتقل کند. چنانچه این اتفاق مهم به‌درستی و در یک فرآیند درازمدت در جامعه شکل گیرد، جامعه از بنیاد‌های قدرتمند درک شرایط و آگاهی از پدیده‌ها برخوردار خواهد بود. هرچه این آگاهی اولیه نیرومندتر و دقیق‌تر به وسیله نهاد هنر و با همکاری کارگزاران شکل گرفته باشد، زمینه انحراف‌های بعدی کمتر به‌وجود خواهد آمد. البته لازمه این امر مهم بهره بردن نهاد‌های سیاستگذار از هنر و هنرمندان در سطحی وسیع و ایجاد رابطه دوسویه و پیوسته میان این دو گروه است. آشکار است که در صورت تحقق این امر، می‌توان از شکل گرفتن چالش‌های اجتماعی بنیادین جلوگیری کرد.»
با توجه به مصادیقی که از زلزله اخیر ترکیه گفتیم و محل رجوع شدن سلبریتی‌ها در بحران‌ها، می‌تواند منافعی داشته باشد اما اگر درست این اتفاق نیفتد، آسیب‌ها و گاهی ضررهای جبران‌ناپذیری دارد و خودش بحران تازه‌ای را به‌وجود می‌آورد. همه این اتفاقات باعث از بین رفتن مرجعیت دستگاه‌هایی می‌شود که برای حل بحران معتبر هستند و تخصص دارند.
اسدی در مورد این موضوع می‌گوید: «یک استوری، یک مصاحبه یا اظهارنظر یا توییت ساده چندخطی یک هنرمند مرجع و مورد استقبال مردم، می‌تواند در رفتار بخش‌هایی از جامعه کاملا اثربخش باشد. باتوجه به اهمیت موارد اشاره‌شده، بایسته است هنرمندان بخشی از اندیشمندان و نخبگان جامعه باشند تا توانایی نوعی مرجعیت اجتماعی را داشته باشند. درواقع کارگزاران و حاکمیت باید در آگاه‌سازی هنرمندان نقش خود را ایفا و در فرآیند تربیت هنرمند به‌جز ابعاد فنی به زمینه‌های فلسفی و اندیشه‌مداری نیز توجه کنند. هنرمند که در نگاه، رویکرد، ذائقه و کنش جامعه موثر است باید اهل دانش و اندیشه باشد. چنین هنرمندی می‌تواند در بحران اجتماعی نقشی سازنده و آرامش‌بخش ایفا کند. آشکار است هنرمندی که از این ویژگی‌ها برخوردار نباشد، نه‌تنها کمکی به حل تعارض و بحران نمی‌کند، بلکه خود بحران‌آفرین خواهد بود.»
سعید رضاوند، جامعه‌شناس درمورد این موضوع می‌گوید: «کسب شهرت و محبوبیت برای یک فرد مسئولیت سختی ایجاد می‌کند. او باید بداند از این پس رفتار او زیر ذره‌بین است و تاثیر خود را می‌گذارد پس باید با بینش عمیق‌تری نسبت به مسائل مختلف نگاه کند. متاسفانه بسیاری از چهره‌های ورزشی و هنری ایران نسبت به این مساله آگاهی ندارند. آنها با عدم آگاهی از اینکه رفتار و گفتار آنها چه عواقبی می‌تواند داشته باشد نسبت به برخی از مسائل واکنش‌های کورکورانه نشان می‌دهند. یک ستاره، یک سلبریتی و یک فرد مشهور را باید توجیه کرد. وقتی یک سلبریتی با رفتارهای خود باعث هنجارشکنی می‌شود پیش از سرزنش کردن او باید به وضعیت فرهنگی جایی که هست توجه کنیم. هر سخنی که از سوی یک سلبریتی مطرح می‌شود لزوما درست نیست و حتی ممکن است آثار مخرب و زیانباری داشته باشد. نمی خواهم اشاره مستقیم به موضوعی داشته باشم اما در مدت اخیر شاهد این بوده‌ایم که برخی از سلبریتی‌ها چگونه با اظهارنظر نسنجیده و خام خود باعث گمراهی و حتی آسیب جانی به دیگران شده‌اند. باید برای سلبریتی تعریف جدیدی داشته باشیم، فرد مشهوری که می‌داند چگونه تاثیرگذاری شایسته و مثبتی در جامعه از خود نشان بدهد. با درنظر گرفتن این مفهوم به خوبی متوجه می‌شویم که بسیاری از «مشهورها» سلبریتی نیستند.»