میراحمدرضا مشرف، پژوهشگر حوزه بین‌الملل:این روزها کلمه «پاتان» به واژه‌ای آشنا در سراسر هندوستان و حتی شاید در سراسر جهان تبدیل شده است. پاتان نام فیلمی است با بازی «شاهرخ‌خان» فوق ستاره مسلمان سینمای هند، که در کمتر از یک هفته تمامی رکوردهای گیشه در سینمای هندوستان(بالیوود) را جابه‌جا کرد و اکنون نیز با قرار گرفتن بر پرده نمایش سینماهای مختلف جهان، همچنان به مسیر موفقیت خود ادامه می‌دهد. صرف‌نظر از موفقیتی که فیلم در تسخیر گیشه و به لحاظ تجاری کسب کرده است، بسیاری موفقیت آن را یک دستاورد بزرگ سیاسی برای وحدت و یکپارچگی مردم هندوستان نیز تلقی می‌کنند. درواقع این فیلم در زمانی به چنین اقبال بزرگی دست یافته که در سایه یک دهه حکومت نخست‌وزیر «نارندرا مودی» و حزب حاکم بهاراتیا جاناتا(بی‌جی‌پی)، فضای سیاسی و اجتماعی هندوستان به‌شدت به سوی دوقطبی شدن و تشدید شکاف‌ها و اختلافات میان مسلمانان و هندوها حرکت کرده است. این فضای به‌شدت دوقطبی حتی به حوزه‌های فرهنگی همچون سینما نیز کشیده شده و تاثیرات آشکاری از خود برجای گذاشته است.
بالیوود زیر فشار افراط‌گرایان هندو
در شرایطی که تساهل، تسامح و مدارای میان مذاهب و اقوام یکی از ویژگی‌های برجسته تاریخ و قانون اساسی هندوستان تلقی می‌شود، صنعت سینمای این کشور و درواقع آنچه که با نام «بالیوود» مشهور شده است را شاید بتوان نماد بارز پذیرش این تسامح و کثرت‌گرایی تلقی کرد. قرار گرفتن بازیگران هندو و مسلمان در کنار یکدیگر و تسخیر چند دهه‌ای سینمای هند توسط سه فوق‌ستاره مسلمان بالیوود(سلمان خان، شاهرخ‌خان و عامرخان)، خود می‌تواند گواهی بر این مدعا باشد. با این حال به نظر می‌رسد که از زمان روی کارآمدن نارندرا مودی و حزب «بی جی پی»، تغییرات محسوسی در وضعیت سینمای هند پدیدار شده است. بر این اساس در طی سال‌های اخیر شاهد شدت گرفتن تحرکات افراط‌گرایان هندو برای فشار بر فیلم‌ها و بازیگران بالیوود، به‌ویژه بازیگران مسلمان هستیم. در یکی از آخرین موارد، تصمیم تشکیلات هندوهای افراطی برای بایکوت فیلم «لال سینگ چادا» با بازیگری «عامر خان»، اگرچه تنها عامل ناکامی فیلم محسوب نمی‌شد، اما در عدم موفقیت فیلم در گیشه تاثیر بسزایی داشت. بسیاری این حرکت افراط‌گرایان هندو را نوعی انتقام‌گیری از عامرخان تلقی کردند؛ چراکه وی زمانی از عدم تحمل فزاینده در هند شکایت کرده بود. دقیقا به همین دلیل بود که وقتی فیلم عامرخان در گیشه ناکام ماند، این گروه‌ها آن را دستاوردی بزرگ برای هندوها دانستند. البته این رویکرد افراط‌گرایانه صرفا در برابر مسلمانان یا بازیگران مسلمان انجام نگرفته است، چنانکه فیلم «تقریبا پیار دی‌جی محبت» ساخته کارگردان مطرح هندی «آنوراگ کاشیاپ» نیز به جهت اینکه مضمونی مبتنی‌بر لزوم تساهل و تسامح اجتماعی و نادیده گرفتن برخی باورهای نادرست طبقاتی و مذهبی داشت، مورد حمله و انتقاد افراط‌گرایان هندو قرار گفت. در برابر این روند انتقادی و تهاجمی در برابر تعدادی از فیلم‌های هالیوودی، برخی از فیلم‌ها با مضامین افراط‌گرایانه و تفرقه‌افکنانه هم بودند که مورد حمایت این گروه‌ها قرار گرفتند. فیلم جنجالی «پرونده‌های کشمیر» که داستان پسری را روایت می‌کند که ظاهرا پدر و مادر خود را در جریان اعتراضات 1989 مسلمانان کشمیر علیه دولت، از دست داده است، به‌شدت مورد استقبال تندروهای هندو قرار گرفت. براساس اظهارات برخی تماشاگران، در هنگام پخش این فیلم در برخی سالن‌های سینما شعارهای نفرت‌پراکنانه علیه مسلمانان سر داده شد. نکته جالب این بود که مودی نخست‌وزیر هند به‌شدت از این فیلم استقبال کرده و آن را مورد تقدیر قرار داد و در برخی ایالت‌ها نیز مقامات حزب حاکم «بی‌جی‌پی» به کارمندان دولت برای تماشای این فیلم مرخصی‌های نیم‌روزه می‌دادند.
پاتان در خط مقدم مبارزه با ناسیونالیسم افراطی
با توجه به شیوع ویروس کرونا در هند و دشواری‌های موجود بر سر راه این فیلم (به‌ویژه با درنظر گرفتن صحنه‌های اکشن بسیار فراوان و مکان‌های متعدد فیلمبرداری)، فرآیند ساخت آن نیز به درازا کشید و تقریبا حدود چهار سال زمان برد. طی این بازه زمانی «شاهرخ‌خان» نه‌تنها از صحنه سینمای هند فاصله گرفت، بلکه به سبب مشکلاتی که برای پسرش در جریان پرونده مشکوک مواد مخدر به وجود آمده بود، آماج حملات منتقدان و به‌خصوص تندروهای هندو قرار گرفت. یکی از اهداف مهم تندروهای هندو از انجام چنین حملاتی این بود که به دوران استیلای بازیگران مسلمان بر سینمای هندوستان خاتمه داده و جایگزین‌هایی از میان هندوها برای آنان پیدا شود. علاوه‌بر این آنها نسبت به ابراز نظر بازیگران مسلمانی چون شاهرخ‌خان و عامرخان درمورد لزوم تسامح میان ادیان در کشور به‌شدت ناخرسند بودند. در چنین شرایطی هنگامی که فیلم «پاتان» راهی گیشه شد، نخستین امواج تهاجم به آن نیز آغاز شد. در ابتدایی‌ترین مرحله، اعضای «باجرانگ دال»، از شاخه جوانان ناسیونالیست هندو و وابسته به حزب «بی‌جی‌پی»، با دستاویز قرار دادن رنگ لباس(زعفرانی) بازیگر زن این فیلم، استفاده از این رنگ را در برخی موقعیت‌های فیلم، توهین به مذهب هندو تلقی کردند. با شدت گرفتن بحث‌ها بر سر این موضوع، حداقل در دو ایالت مقام‌های وابسته به حزب حاکم نمایش این فیلم را ممنوع اعلام کردند. اما وقتی این فیلم با استقبال بی‌نظیر مردمی مواجه شد، حزب حاکم و حامیان آن نیز به مقاومت خود در برابر این فیلم پایان داده و شکست تلاش‌هایشان را پذیرفتند. اما مشکل حزب حاکم و افراط‌گرایان هندو با فیلم پاتان صرفا به ایفای نقش فوق‌ستاره‌های مسلمان مانند شاهرخ‌خان و یا حتی سلمان‌خان که نقشی کوتاه‌تر را در فیلم برعهده داشت، یا رنگ لباس و مواضع خانم «پادوکونه» بازیگر نقش اول زن این فیلم، خلاصه نمی‌شد. درواقع مساله بسیار مهم‌تر، تلاشی بود که پاتان برای انتقال پیامی ضروری به مخاطب انجام می‌داد؛ پیامی درمورد ناسیونالیسم و ملی‌گرایی و مفهوم عمیق و صحیح آن. اگرچه پاتان فیلمی در ژانر اکشن و در قالب خرده‌روایت‌های جاسوسی است، اما خمیرمایه و بن‌مایه آن بر احساس ویژه‌ای از ناسیونالیسم و وطن‌پرستی پایه‌ریزی شده است. «جیوتی شارما باوا» یکی از مقاله‌نویسان روزنامه ایندین اکسپرس، ناسیونالیسم مورد نظر در فیلم پاتان را به زیبایی هرچه تمام‌تر این گونه توصیف می‌کند:«پاتان میهن‌پرستی خود را در آستین دارد. اما این مدل میهن‌پرستی از آن نوع دستوراتی نیست که «همه به خانه شما وارد می‌شویم و حمله می‌کنیم.» این همان‌جایی است که شما از خود می‌پرسید برای کشور خود چه می‌توانید انجام دهید؟ در زمان‌هایی آرام‌تر، شاهرخ‌خان همین سوال را در قالب فیلم‌هایی همچون «سرزمین مادری» و «برو به هند» مطرح کرده بود. «زنده‌باد هند» که به‌عنوان شعار سر داده می‌شود، به این معنا نیست که او باید وفاداری خود را ثابت کند، بلکه به متنفران می‌گوید که حق عشق به سرزمین مادری فقط به اکثریت محدود نمی‌شود.» در اینجا شارما باوا تاکید می‌کند که این فیلم به نوعی پاسخ شاهرخ‌خان به نفرت شدیدی است که او در چند سال اخیر و در کشوری به‌شدت قطبی‌شده دریافت کرده است. از نظر «باوا» شاهرخ‌خان مدت‌هاست که از سلبریتی بودن دست برداشته است. او اکنون احساسی است که از مرزهای مذهبی و فرهنگی که بدخواهان می‌خواهند همه ما را در بند آن بکشند، فراتر رفته است. او یاد آور یک کشور فراگیر است.
مودی؛ گرفتار در تله پاتان
کمتر کسی در این مورد تردید دارد که مودی سیاستمداری بسیار زیرک و یک ماکیاولیست به تمام معنا است. او همان‌طور که به هیچ‌وجه از کوچک‌ترین موقعیت‌ها برای تحکیم موقعیت خود و حزبش نمی‌گذرد، در درک موقعیت‌های خطرناک و مخاطره‌انگیز برای خود و حزبش نیز توانا نشان داده است. این مساله را می‌شود از عکس‌العمل او نسبت به فیلم پاتان کاملا درک کرد. فیلم پاتان در زمانی به اکران گذاشته شد که مودی درست چند روز قبل از آن از سوی بی‌بی‌سی با اتهاماتی در زمینه دست داشتن در کشتار مسلمانان در ایالت گجرات مواجه شده بود. درحالی‌که بی‌بی‌سی اعلام کرد به نخست‌وزیر هند فرصت پاسخگویی به این اتهامات داده شده است، واکنش او و حامیانش به این اتهامات همان روش همیشگی بود؛ اعمال محدودیت‌ها در شبکه‌های اجتماعی و جلوگیری از انتشار و نمایش فیلم در اماکن عمومی. دور از انتظار نبود که مودی و حزب حاکم درمورد فیلم پاتان هم از رویکردی مشابه استفاده کنند، کما اینکه در ابتدای کار مقدمات این کار نیز توسط شاخه‌های وابسته به حزب حاکم مهیا شد. اما در ادامه راه و با توجه به اقبال گسترده عمومی نسبت به این فیلم، نخست‌وزیر مودی ناچار به مداخله مستقیم در این زمینه شد. وی در نشست اجرایی رهبران حزب «بی‌جی‌پی»، به آنها توصیه کرد که از هرگونه اظهارنظر غیرضروری در مورد این فیلم خودداری کنند. به قول یکی از تحلیلگران هندی اگرچه این کار مودی تعجب‌آور بود، اما به نظر می‌رسید که نخست‌وزیر خیلی سریع نبض آهنگ عمومی را احساس می‌کند. حزب حاکم در تطبیق خود با این شرایط، حتی پا را از این فراتر گذاشت و «آنوراگ تاکور» وزیر اطلاعات و رسانه دولت هند اعلام کرد که دولت فرهنگ «تحریم فیلم‌ها» را که صنعت فیلمسازی را هدف قرار می‌دهد، محکوم می‌کند. این در حالی است که دولت مودی در جریان بایکوت فیلم «لال سینگ چادا»، سکوت را ترجیح داده بود. در این راستا تحلیلگر نشریه اکونومیست در تحلیل خود از تقابل بی‌جی‌پی و فیلم پاتان، این نکته را مورد تاکید قرار می‌دهد که شاید نارندرا مودی نخست‌وزیر هند با درک این موضوع که جنجال ساخته و پرداخته شده می‌تواند حزبش را در انظار عمومی احمق جلوه دهد، از رهبران حزبش خواسته تا سکوت اختیار کنند.
نبرد فرهنگی بالیوود و افراط‌گرایی
«ایدئولوژی پر از نفرت بی‌جی‌پی ممکن است در صندوق رای قدرت داشته باشد، اما در گیشه سینما، پیام عشق و برادری شاهرخ‌خان همچنان حاکمیت دارد.» این نکته‌ای است که در تحلیل بسیار کوتاه نشریه اکونومیست از تقابل فرهنگی میان بالیوود و افراط‌گرایان طرفدار حزب حاکم بی‌جی‌پی، بیان شده است. اما به نظر می‌رسد که شاهرخ‌خان و فیلم پاتان در مسیر این مبارزه بالیوودی تنها نیستند. «آنوراگ کاشیاپ» یکی از کارگردانان برجسته بالیوود و سازنده فیلم تازه اکران شده «تقریبا پیار دی جی محبت» هم از تداوم حرکت خود در مسیر مبارزه با افراط‌گرایی خبر می‌دهد. وی در فیلم اخیرش از این پیام آشکار سخن می‌گوید که «آیا عشق می‌تواند نفرت را پس بزند؟» علاوه‌بر این کاشیاپ در جریان مصاحبه‌ای با روزنامه ایندین اکسپرس، ضمن رد ناسیونالیسم افراط‌گرایانه، تاکید می‌کند که فقط با تماشای رژه یا ایستادن قبل از خواندن سرود ملی یا گفتن «زنده باد هندوستان» در هر فرصتی که به دست می‌آوریم، میهن‌پرست نخواهیم شد. او تاکید می‌کند که تسلیم فشارها نشده و به مبارزه خود با حزب بی‌جی‌پی ادامه می‌دهد و در عین حال سرزمین مادری‌اش را ترک نخواهد کرد؛ چراکه از یکسو به حقوق اساسی خود واقف است و از سوی دیگر قانون اساسی هند را قانون اساسی متعادلی می‌داند. درنهایت به نظر می‌رسد که جنبشی در بالیوود شکل گرفته که افراط‌گرایی و ناسیونالیسم کنونی حاکم بر هند را نمی‌پذیرد. شاید همین جنبش روزی به کمک مخالفان آمده و در کنار تسخیر گیشه‌های سینما، به آنها در تسخیر صندوق‌های رای نیز یاری برساند.