عاطفه جعفری، خبرنگار:در معرکه اغتشاشات 1401 به نام کنشگری سیاسی، پیکره‌های جدیدی از خشم و اعتراض رونمایی شدند؛ از توهین به نمادهای ملی و میهنی گرفته تا بلند‌کردن پرچم تجزیه‌طلبی. آنهایی هم که مدعی اصلاح ساختارها بودند، صراحتا با تجزیه‌طلبان مرزبندی نکردند و با رج کردن اتفاقات پیش‌آمده قابل پیش‌بینی بود که به‌زودی دیگرانی جرأت کنند به انحای مختلف تمامیت ارضی کشور را به سخره بگیرند. نمونه اخیر این جنس رفتار در مسابقات ورزشی کشورهای عربی دیده می‌شود. مسابقات کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس این روزها به میزبانی شهر بصره عراق در‌حال برگزاری است. جیانی اینفانتینو، رئیس فیفا دو روز پیش در مراسم افتتاحیه این مسابقات حضور پیدا کرد و در صفحه اینستاگرام خود برای این مسابقات از نام مجعولی استفاده کرد. این اقدام غیرمتعارف رئیس فیفا باعث شکایت فدراسیون فوتبال ایران شد. بعد از انتشار این پست، کاربران صفحات مجازی به صفحه اینفانتینو هجوم بردند و این اقدام را محکوم کردند.
ایرانی‌ها در مقاطع مختلف نشان دادند که حول نام خلیج‌فارس به‌عنوان مهم‌ترین بخش حیثیت ملی خود ایستاده‌اند و دفاع از نام و اعتبار این جغرافیا، ازجمله معدود مواضع اشتراکی بین طیف‌های مختلف فکری ایرانیان است. همان‌طورکه میزان حساسیت نسبت به نام خلیج‌فارس همچون سنجه‌ای برای قد و قواره وحدت ملی ایرانی‌ها است، می‌توان گفت که هر‌گاه وحدت درون خاک ایران دچار خدشه شود و چندصدایی‌ها به خارج از خطوط مرزی برسد، توهم تعرض به نام خلیج‌فارس هم تقویت خواهد شد.
خلیج‌فارس نامی است به‌جای‌مانده از کهن‌ترین منابع تاریخی، زیرا این نام به سده‌های قبل از میلاد و هویتی که در اصل متعلق به سرزمین و ملت «فارس»، «پارس» و چه‌بسا دورتر از آن سر برآورده و با ایران بوده، گره خورده است. مطمئنا خلیج‌فارس را باید یکی از مهم‌ترین مناطق جغرافیایی و آبی جهان به‌‌شمار آورد که از دوران‌های گذشته این عنوان را به خود گرفته و در سال‌های اخیر به مثابه قدرت در مرکز توجه همگان قرار گرفته است. کشورهای غربی و برخی از کشورهای عربی، از چند قرن گذشته سعی می‌کنند تا با تمسک به تحریف نام و استفاده از عناوین جعلی بی‌پایه و اساس، این منطقه مهم آبی را که همواره با نام فارس، فرهنگ و تاریخ ملت فارس شناخته شده است، در راستای منافع توسعه‌طلبانه خودشان مصادره کنند. در این بخش از گزارش سعی کردیم برخی از مصادیق این اتفاق را در زمان‌های مختلف بیاوریم و واکنش‌های مختلفی هم که به این موضوع شده است را منتشر کنیم.
اکسیر اتحاد در قلب خلیج فارس
وقتی گمرک ایران محموله‌ها را نپذیرفت
دولت ایران در روز ۱۳ مرداد سال ۱۳۳۷ به‌دلیل تغییر نام خلیج‌فارس به خلیج ع.ر.ب.ی از سوی عراق و برخی دیگر از کشورهای عربی و انگلیس، اعتراض خود را به دولت جدید عراق به رهبری قاسم که با یک کودتای نظامی بر سر کار آمده بود و تمایل به حرکت‌های آزادی‌خواهانه مصر به رهبری جمال عبدالناصر داشت، اعلام کرد. چند سال بعد گمرک و پست ایران از قبول محموله‌هایی که به‌جای خلیج‌فارس نام خلیج ع.ر.ب.ی روی آنها نوشته شده بود، خودداری کرد. ایران همچنین در مجامع و کنفرانس‌های بین‌المللی نیز درصورت به‌کار بردن این اصطلاح ساختگی از سوی نمایندگان کشورهای عربی واکنش نشان می‌داد. محمدرضا شاه دوبار در مصاحبه‌های خود به جعل نام خلیج‌فارس اعتراض کرد. برای اولین‌بار در سند AD311/1 Gen مورخ پنجم مارس ۱۹۷۱ میلادی دبیرخانه سازمان ملل اعلام کرد نام درست و تاریخی این خلیج، خلیج‌فارس است.
اعتراض به کار یمن
در نیمه نخست بهمن‌ماه سال ۱۳۷۰ سر ویراستار سازمان ملل متحد با اشاره به اعتراض‌های پیاپی نمایندگان ایران در آن سازمان به استفاده از نام ساختگی خلیج ع.ر.ب.ی در اسناد این سازمان از کارکنان سازمان ملل خواسته تا اعتراض دولت ایران را همیشه در‌نظر داشته باشند. یازدهم شهریور سال ۱۳۷۱ هنگامی که حیدر ابوبکر العطاس، نخست‌وزیر جمهوری یمن در اجلاس سران جنبش عدم‌تعهد که در جاکارتا پایتخت اندونزی برگزار می‌شد، از نام ساختگی خلیج ع.ر.ب.ی استفاده کرد، با اعتراض شدید نمایندگان ایرانی روبه‌رو شد. او سرانجام از نمایندگان ایران عذرخواهی کرد، و این کار را غیرعمد خواند. سازمان ملل متحد تاکنون در ۵ نوبت، نام رسمی و تغییرناپذیر آبراه جنوبی ایران را «خلیج‌فارس» اعلام کرده است. دومین یادداشت به شماره UNLA45.8.2(C) مورخ دهم اوت ۱۹۸۴ میلادی و بار سوم نیز در یادداشت شماره ST/CS/sER.A/29 در تاریخ دهم ژانویه ۱۹۹۰ میلادی نام رسمی دریای جنوبی ایران و خاوری شبه‌جزیره عربستان را «خلیج‌فارس» اعلام کرده است. این سازمان در کنفرانس‌های سالانه خود که در زمینه «هماهنگی در نامهای جغرافیایی» برگزار می‌کند، به فارسی بودن نام این آبراه بین‌المللی تاکید کرده و آن را مورد تایید قرار داده است.
جئوگرافیک مجبور به عذرخواهی شد
سال 1383 جنجال‌ها زمانی شروع شد که موسسه جغرافیایی آمریکایی «نشنال جئوگرافیک» که از اعتباری جهانی در دانش جغرافیا برخوردار است، در آخرین چاپ اطلس خود نام «خلیج ع.ر.ب.ی» را در داخل پرانتز درمقابل نام خلیج‌فارس قرار داد. آنقدر واکنش‌ها به این موضوع زیاد شد که بالاخره بعد از چند روز این موسسه جغرافیایی مجبور شد در پایگاه اینترنتی خود رسما اعلام کند: «مرجعی که در پرانتز برای خلیج ع.ر.ب.ی آمده بود، حذف و توضیحی جایگزین آن شده است» و نوشت: «این حوزه آبی از نظر تاریخی و به‌صورت متداول با نام خلیج فارس شناخته می‌شود، برخی آن را خلیج ع.ر.ب.ی می‌نامند.»
همچنین در این اصلاحیه آمده بود: «به‌روزآوری‌های دیگری نیز در این نقشه اعمال شده است که طی آن توضیحات مناقشات دولتی بر سر جزیره ابوموسی و جزایر تنب حذف شده، اسم قیس به کیش که متداول‌تر است و نام جدید این جزیره به‌حساب می‌آید، تغییر کرده، یک علامت مخصوص به فرودگاه بین‌المللی روی جزیره کیش نهاده شده و نام شیخ شعیب به‌عنوان اسم دوم جزیره لاوان حذف شده است.»
در همان زمان حمیدرضا آصفی، سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان گفته بود که رئیس این موسسه با ارسال نامهای به ایران از این تحریف در نام تاریخی خلیج فارس عذرخواهی کرده بود و اعلام آمادگی کرده بود که این اشتباه را جبران کند.
البته در همان زمان واکنش‌هایی که عموم ایرانیان به این موضوع داشتند، این بود که این اقدام موسسه آمریکایی هنوز کافی نیست، این موسسه می‌بایست در تمام اطلس‌هایی که تا کنون به چاپ رسانده، این اصلاحات را اعمال کند و ضمن عذرخواهی از ملت ایران، مدیر این موسسه می‌بایست به‌دلیل این رسوایی از سمت خود استعفا دهد.
تولد روز ملی خلیج فارس
سال ۱۳۸۳ و بعد از اتفاقات آن موسسه جغرافیایی، تحریفات برای استفاده از نام خلیج‌فارس زیاد شد، موج مردمی در داخل و خارج ایران شکل گرفت که باید اقدام عملی برای این کار صورت بگیرد و خیزش مردمی و هویت‌طلبی در میان ایرانیان خارج از کشور و داخل کشور ایجاد کرد. نام‌گذاری این روز یک روند چندین‌ساله داشت. با توجه به بررسی اسناد در رابطه با نام‌گذاری روز خلیج‌فارس و مکاتبات پرونده مربوطه در ریاست‌جمهوری آن زمان و ادارات سه‌گانه وزارت خارجه (حقوقی- خلیج‌فارس و اسناد) اقداماتی صورت گرفت.
همچنین یکی از جلسات مهم که باعث شد تا این روند تسریع شود، اولین همایش بین‌المللی کارتوگرافی خلیج‌فارس قرن بود که در دوم خرداد سال 1383 در دانشگاه تهران با حضور اساتید برجسته ایرانی و خارجی جغرافیایی از جمله مورد بررسی قرار گرفت. همچنین در اولین همایش یکسان‌سازی نامهای جغرافیایی غرب آسیا در سازمان نقشه‌برداری کشور در اردیبهشت 1383 محتوای این دو همایش به نهادهای مسئول ازجمله شهرداری تهران برای نام‌گذاری یکی از اتوبان‌ها با نام خلیج‌فارس ارسال و با واحد اجتماعی آن در این رابطه دیدار و گفت‌وگو شد. در مرداد و شهریور ۱۳۸۳ پیشنهاد سه‌گانه به‌صورت آنلاین در وب‌سایت (پرشن گلف آنلاین) و از طریق ایمیل به رأی‌گیری عمومی طرفداران نام خلیج‌فارس گذاشته شد، اکثریت رای‌دهندگان به این موضوع رای مثبت دادند و سرانجام با این نام‌گذاری‌ها موافقت شد و بالاخره در سال ۱۳۸۴ روز ۱۰ اردیبهشت روز ملی خلیج‌فارس نام‌گذاری شد که سالروز اخراج پرتغالی‌ها از تنگه هرمز و خلیج‌فارس است.
ورود امامان جمعه
در سال ۱۳۸۸ دولت وقت (احمدی‌نژاد) توجه قابل ملاحظه‌ای به این موضوعات نشان داد و دولت و دیگر نهادها تلاش کردند خود را نسبت به این موضوع حساس و متعهد نشان دهند. سال ۱۳۹۱ دو روز پیش از «روز ملی خلیج‌فارس» در ایران، علاوه‌بر دفاع تند رئیس‌جمهور، برای اولین‌بار امامان جمعه شهرهای مختلف نیز در خطبه‌های خود، از «اهمیت و حقانیت» این نام سخن گفتند. از امامان جمعه تهران و شیراز تا شهرهای پلدختر، سوق و بردخون و... .
واکنش‌ها به تحریف ترامپ
سال 1396، دونالد ترامپ در سخنان خود علیه ایران و توافق برجام از عنوان جعلی خلیج ع.ر.ب.ی به‌جای خلیج‌فارس استفاده کرد. تحریف نام خلیج‌فارس از سوی دونالد ترامپ با واکنش‌های زیادی از سوی مردم ایران مواجه شد و در همان زمان بسیاری از هنرمندان هم در کنار مردم در اعتراض به تحریف نام خلیج‌فارس در صفحات شخصی خود واکنش نشان دادند. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا در جریان یک سخنرانی خود درباره توافق هسته‌ای ایران، در زمان انتقاد از رویکردهای منطقه‌ای ایران، تهران را به ناآرام کردن «خلیج ع.ر.ب.ی» متهم کرد. استفاده ترامپ از واژه «عربی» به‌جای فارس، موج گسترده‌ای از اعتراض‌ها را در میان شهروندان ایرانی برانگیخت. از حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران گرفته تا کاربران فارسی‌زبان پرشمار شبکه‌های اجتماعی از «نادانی» و ضعف دانش «جغرافیا»ی رئیس‌جمهوری آمریکا انتقاد کردند.
واکنش‌های رسمی به این موضوع از سوی رئیس‌جمهور وقت انجام شد و حسن روحانی در همان ابتدای سخنرانی خود گفت: «جغرافیا را هم باید مطالعه کنند، چطور یک رئیس‌جمهور اسم خلیج معروف، تاریخی و جهانی را هنوز یاد نگرفته است، همان خلیج‌فارسی که متاسفانه ناوگان‌های آمریکایی، بی‌جهت و مداوم در این منطقه رفت‌و‌آمد می‌کنند، لااقل از نظامیان خودش می‌پرسید که در نقشه‌هایی که دست آنان هست، نقشه‌هایی که دست خلبان‌های خودش است، اسم این خلیج را چگونه نوشته‌اند؟ بنابراین جغرافیا را هم باید بیشتر مطالعه کنند.» همچنین محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران در واکنش به سخنان ترامپ با ارسال توییتی از نام خلیج فارس استفاده کرد. جامعه مدرسین حوزه علمیه قم نیز در بیانیه خود از «تحریف نام تاریخی خلیج فارس» انتقاد و تاکید کرد که «استفاده از عناوین مجعول بیش از آنکه خدشه‌ای بر این نام باشکوه وارد کند اوج نادانی و حماقت گویندگانش را نشان می‌دهد.» همان زمان بلافاصله پس از سخنرانی ترامپ، هنرمندان در داخل و خارج از کشور و کاربران شبکه‌های اجتماعی به استفاده از نام «خلیج ع.ر.ب.ی» واکنش نشان دادند و با انتشار متن و تصاویر مختلف از این سخن انتقاد کردند. همچنین در همان زمان، ویدئویی که در آن روسای جمهوری پیشین آمریکا از نام خلیج‌فارس استفاده می‌کنند بازتاب گسترده‌ای در فضای مجازی داشت.
در همان زمان، به همت وزارت امور خارجه در تهران نمایشگاهی برای دیدار عموم افتتاح شده که اسناد و مدارک تاریخی خلیج‌فارس به نمایش گذاشته شد، اسناد فراوانی که نشان می‌داد خلیجی که در جنوب سرزمین ایران قرار گرفته و با تنگه هرمز از آب‌های آزاد دریای عمان جدا می‌شود، از دیرباز به نام خلیج‌فارس ثبت شده و شهرت یافته است. گفتنی است که در اسناد سازمان ملل متحد، از نام «خلیج‌فارس» استفاده می‌شود و عمده رسانه‌های خارجی نیز همین نام را به‌کار می‌برند.
نکته مهم در این موضوع این است که بسیاری از ایرانیان نسبت به اقدامی که درمورد خلیج‌فارس و تحریفاتش در طول تاریخ اتفاق افتاده است واکنش نشان دادند و اصطلاح «خلیج ع.ر.ب.ی» را نامی مجعول و بی‌ریشه می‌دانند که برای خصومت با ایرانیان به‌کار برده می‌شود.
ترکیه و سیاست‌های عجیب و غریب رسانه‌ای
سال 1399 چند خط خبری در ترکیه باعث شد تا دوباره گوش ایرانی‌ها برای خلیج‌فارس تیز شود، در همان زمان بارها در بخش‌های فارسی رسانه‌های دولتی ترکیه یا وابسته ازجمله رادیو تلویزیون دولتی ترکیه و یا آناتولی از عبارات جعلی و تحریف‌شده برای پهنه آبی خلیج‌فارس استفاده شد، آن هم با این علم که مخاطبان این خبرگزاری‌ها شهروندان ایران هستند. این سیاست ضدایرانی در دولت رجب طیب اردوغان که توام با توهمات نئوعثمانی‌گرایانه همراه شده با سرعت بیشتری همراه شد و نکته جالب توجه اینجاست که این قبیل رسانه‌ها در بخش فارسی خود نیز بعضا حتی از نام مضحک خلیج بصره که یادآور دوران عثمانی است نیز بهره می‌گرفتند، در همان زمان اعتراض‌هایی به این نوع سیاست ترکیه صورت گرفت و باعث شد تا این مدل خبر رفتن در رسانه‌های ترک، دیگر انجام نگیرد.