فاطمه طاری‌بخش، خبرنگار:در سالی که تولید دانش‌بنیان نام گرفته است؛ قطعا باید انتظار داشته باشیم صنایع به کمک دانش و علم دانشگاه‌ها روزبه‌روز و بیش‌ازپیش پیشرفت کنند و بتوانند تولیدات خود را بهینه سازند، اما در کشور ما اینطور نیست. یکی از بهترین راه‌هایی که دانشگاه‌ها می‌توانند از طریق آن به حل چالش‌های صنعت بپردازند، مقالات و پایاننامههای تقاضامحور است. طبق آخرین آمار منتشرشده از ایرانداک در بهار سال 1400، از 15 هزار پارسای ثبت‌شده تنها 270 پارسا در گروه‌های آموزشی تقاضامحور بودند. به‌عبارت دیگر تنها 1.73 درصد پارساها تقاضامحور هستند. نسبت 1.7 درصدی پایاننامههای تقاضامحور به کل پایاننامهها قابل‌قبول به‌نظر نمی‌رسد. علی‌رغم تمامی سیاستگذاری‌های صورت‌گرفته، دانشگاه همچنان با تقاضامحور کردن پایاننامههای دانشجویان دچار مشکل است. امسال نشست‌های بسیاری با این موضوع برگزار شده که یکی از آنها سلسله‌نشست‌های الگوها و تجارب در توسعه پایاننامهها و رسالههای تقاضامحور معاونت پژوهشی وزارت علوم است که در سومین دوره از این نشست کاظم رضاکاشی‌زاده از اساتید دانشگاه‌های روسیه، داوود یونسیان معاون پژوهشی دانشگاه علموصنعت و سیداحسان سیدابریشمی استاد دانشگاه تربیت‌مدرس حضور داشتند. در ادامه گزارش «فرهیختگان» از نشست آمده است.
استاد دانشگاه RUDN روسیه:
دروس دانشجویان دکتری روسیه براساس رساله تعیین میشود
کاظم‌رضا کاشی‌زاده؛ استاد دانشگاه RUDN روسیه در ابتدای نشست با اشاره به اینکه در روسیه دکتری به دو قسمت تقسیم میشود، عنوان کرد: «اولین قسمت آن چهارساله است و معادل همان PHD داخل ایران است. قسمت دیگر نائوک است و برای فردی است که PHD خود را گرفته و 10 سال سابقه تحقیق در زمینه‌ای خاص داشته باشد. در این زمینه تخصصی با توجه به تحقیقات خود، دفاعیه‌ای داشته باشد و بتواند فناوری و نوآوری ارائه دهد. اگر بخواهم به صورت کلی و آماری درباره کشور روسیه بگویم؛ تقریبا بیش از 4 میلیون دانشجو داشته که حدود 278 هزار نفر یا 6 درصد از آنها، دانشجویان بین‌المللی هستند. 741 دانشگاه دارد و در این رنج 236 هزار و 100 هیات‌علمی دارد که 24 هزار و 800 نفر از آنها استاد و 88 هزار و 500 نفر دانشیار هستند.» کاشی‌زاده در ادامه درباره روند پذیرش دانشجویان دکتری پژوهش‌محور گفت: «در روسیه مانند ایران نیست که آزمون ورودی برای دانشجویان دکتری وجود دارد و وارد دانشگاه می‌شوند و بعد از آن استادراهنما مشخص شود و موضوع را انتخاب می‌کنند. اگر بخواهم دقیق‌تر بگویم من در دانشگاه روسیه 8 دانشجوی دکتری دارم و برای 6 دانشجو نیز استاد راهنما هستم؛ از این 14 دانشجو، 90 درصد آنها چه روس هستند و چه خارجی در شرکت‌های خودشان و در صنعت کار می‌کنند. پس به این صورت نیست که تمام افراد به صورت کنکوری وارد شوند. در بسیاری از دانشگاه‌های ایران وقتی از دانشجو می‌پرسند که شما فعال هستید و کاری انجام می‌دهید اگر کسی مشغول به فعالیت باشد امتیاز منفی می‌گیرد؛ چراکه زمان کافی برای انجام تحقیقات را ندارند.» او با اشاره به اینکه در روسیه روند پذیرش به این صورت نیست، ادامه داد: «افرادی که در مقطع دکتری هستند، اکثرا در شرکتی کار می‌کنند و به دنبال ارتقای کیفیت محصول یا توسعه خط تولید هستند. درنهایت نیز اگر این موارد نباشد، سعی دارند کاری که در کارشناسی‌ارشد انجام دادند را توسعه دهند و درنهایت به یک محصول برسند. هدف این است که دید تجاری و بازار تجاری داشته باشند. دروسی که برای دانشجویان دکتری در نظر گرفته میشود، دروس ثابت‌شده‌ای نیست و براساس موضوع رساله‌ای که تعریف می‌کنند مشخص میشود چه درس‌هایی و چه واحدهایی مرتبط با این موضوع باید پاس شود و هیچ حد و مرزی ندارد. ممکن است برخی از موضوعات را دانشجو در مقطع ارشد به صورت کامل یاد گرفته باشد و استاد راهنما تشخیص دهد که نیاز به پاس کردن درسی ندارد.» کاشی‌زاده درمورد تاکید دانشگاه‌های ایران بر چاپ مقاله توضیح داد: «در ایران بیشتر برای مجوز دفاع صحبت از مقاله و چاپ مقاله است اما در روسیه به این صورت نیست و بیشتر دیدگاه صنعت است. زمانی که از پژوهشی رساله‌محور صحبت می‌کنیم، می‌خواهیم که کار صنعتی انجام شود و به‌هر‌حال ثمره آن در صنعت دیده شود. به نظر من اگر برای رسالههای پژوهش‌محوری که در ایران تعریف میشود به جای مجوز دفاع و چاپ مقاله؛ از کار صنعتی، گزارش از صنعت و بهبود عملکرد صحبت به میان بیاید و به صورت جایگزین باشد، اثرگذارتر است.» کاشی‌زاده در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان گفت که تمامی رسالههای روسیه تقاضامحور است یا نه گفت: «همان‌طور که گفته شد، 90 درصد دانشجویان در صنعت مشغول به کار هستند. نمی‌توان گفت که 100 درصد اما از 80 تا 90 درصد دانشجویان به این صورت هستند و البته افرادی که به این صورت نیستند اصولا خارجی هستند. البته خود روس‌ها قطعا در 99 درصد مواقع کار صنعتی انجام می‌دهند. اگر داخل صنعت نباشند یا در گرنتی برنده نشده باشد تا روی موضوع خاصی کار کنند که به صنعت بینجامد، انجام نخواهد شد. حداقل برای خودشان اینطور نیست.» او در ادامه در پاسخ به سوال یکی از دانشجویان مبنی‌بر اینکه تمام پایاننامههای دکتری جوابگوی نیاز جامعه هست یا نه بیان کرد: «پژوهش‌های پایان‌نامه دو دسته است؛ یک دسته در راستای نیاز جامعه است و دسته دیگر در راستای توسعه سطح کیفیت جامعه است و بدون ارائه محصول به این موفقیت نمی‌رسیم. درباره به نتیجه رسیدن تحقیقات نیز استاد نظر می‌دهد. حداقل دوره دکتری در روسیه 4 سال است و برای ادامه آن یا تمدید آن اصطلاحی که در ایران با عنوان سنوات وجود دارد، در اینجا اینطور نیست و ملاک اصلی در کشور روسیه مانند بقیه کشورهای دنیا استاد است.» کاشی‌زاده درباره این سوال که آیا پیشنهادی برای نحوه دوره‌های شناسایی چالش‌های صنعت توسط دانشجویان دارد، گفت: «پیشنهادهای بسیاری وجود دارد. من ارشد و دکتری را در ایران بودم و پروژه‌هایی که انجام دادم تماما صنعتی بودند. در دیگر پروژه‌های صنعتی نیز از تجربیات اساتید استفاده کردم. به صورت کلی زمانی که شما یک گرنت یا پروژه صنعتی را انجام می‌دهید؛ همان‌طور که می‌دانید صنعت هزینه‌ای را بابت حل مشکلش پرداخت می‌کند؛ درصدی از پرداختی و بودجه را به‌عنوان حسن انجام کار نگه می‌دارند و پس از اتمام کار در صنعت استفاده میشود. حالا دستورالعمل یا توصیه یا هر چیزی که در دانشگاه یا گرنت انجام شده است را در صنعت استفاده می‌کنند و بعد از دوره سه ماهه یا شش ماهه بازدهی این عمل و پژوهش را چک می‌کنند. اگر دستورالعمل کار را بهبود داده باشد، درصد حسن انجام کار پرداخت میشود و ما دقیقا می‌توانیم این مورد را در کشور در غالب رسالههای دکتری و صادرکردن مجوز دفاعیه داشته باشیم. اینکه حتما در تمام پژوهش‌های دکتری حسن انجام کار از سمت صنعت و بازخورد آن به دانشگاه داده شود.»
هیات‌علمی دانشگاه تربیت مدرس:
باید رابطه سیستماتیکی بین صنعت و دانشگاه ایجاد شود
سید احسان سیدابریشمی، استاد دانشگاه تربیت مدرس درباره پایان‌نامه و رساله تقاضامحور گفت: «اساسا این بحث، بحث پیچیده‌ای است به این خاطر که بازیگرانی که در آن حضور دارند، اگر هر کدام از جنبه و نگاه خود به موضوع نگاه نکنند، پایان‌نامه تقاضامحور شکل نمی‌گیرد. دولت به‌عنوان نقش حمایتی باید به این موضوع ورود کند. ایده‌آل ما این است که بخش خصوصی به دانشگاه ورود کند؛ در اصل ما در بخش دولتی به دلیل فشارها، حمایت‌های مادی کارآمدی نداریم و اثرگذاری‌ای که باید در بحث اقتصاد دانش‌بنیان اتفاق بیفتد، نمی‌افتد.» سیدابریشمی در ادامه درمورد تاثیرگذاری اشتغال دانش‌بنیان عنوان کرد: «در بحث اشتغال دانش‌بنیان برخی اوقات تاثیرگذاری اجتماعی محسوب میشود و لزوما در پول خلاصه نمی‌شود. بنابراین از منظر دولت به‌عنوان مدیر و حامی و از منظر صنعت به‌عنوان کسی که نیازمند است و اینکه ما بر درگیر شدن بخش خصوصی تاکید داریم، چون نیاز بخش خصوصی واقعی‌تر از نیاز دولت و وزارتخانه‌ها مختلف است، حتما در واقع تاثیرگذاری اجتماعی و اختصاصی بیشتری خواهد داشت. به این خاطر که بخش خصوصی با پول خودش ورود کرده و پیگیر نتیجه است.» او درباره ورود بخش خصوصی برای نفود علم در جامعه اضافه کرد: «بسیاری از کارها و پایان‌نامه‌هایی که انجام میشود، ممکن است به دلیل اختلاف سلیقه و سیاست به نتیجه‌ای که باید نرسد. ما تاکید بر نفوذ علم و دانش در جامعه داریم و در این حالت باید بخش خصوصی وارد شود. دانشگاه نیز تامین دانش و منابع می‌کند. در واقع این دانشگاه‌ها هستند که نقش ایفا می‌کنند و ضرورت آنها نیز همین است. در دانشگاه پتانسیل خوبی از اساتید و انسان‌های آگاه حضور دارند و از سمت دیگر نیز جوان‌های جویای نام و پرتوان هستند و می‌خواهند کارهای تحقیقاتی انجام دهند و دنبال کار هستند. از سمت دیگر این دانشجویان به سمت بازار کار می‌روند و از سمت دیگر نیز جامعه و صنعت می‌تواند از این طریق نیروی انسانی خود را تامین کند.» سیدابریشمی با تاکید بر اینکه ما از پایاننامهها تصورات ماورایی داریم، بیان کرد: «فکر می‌کنند اگر رساله دکتری است؛ فرد باید فیل هوا کرده باشد یا مقاله‌ای Q1 باشد. در حالی‌که اگر فردی مشکلی از جامعه را حل کرده باشد، امکان دارد آن را به دلایل مختلف نپذیرند. این مورد نیز نیاز به کار و فرهنگ‌سازی دارد. بسیاری از مشکلاتی که از صنعت وارد دانشگاه میشود، ماهیتی بین‌رشته‌ای دارد و یعنی شما به‌عنوان یک مهندس عمران یا روانشناس نمی‌توانید مشکلات را تک به تک حل کنید، باید روانشناس با مهندس آمار و... بنشیند و با یکدیگر مشکلات صنعت را حل کنند.» او در ادامه افزود: «چراکه مشکلات آن رشته‌ای نیست و بین‌رشته‌ای است. ما باید ماهیت را ببینیم و اساتید و دانشجویان از دانشکده‌های مختلف را تشویق کنیم که با هم مشارکت داشته باشند. یکی‌دیگر از دلایلی که ممکن است صنعت تمایل نداشته باشد تا مشکلات خود را برای دانشگاه‌ها بیاورد این است که مشکلات ماهیت بین‌رشته‌ای دارد.» سیدابریشمی با اشاره به اینکه مشکلات صنعت، بسیار گسترده و زیاد است توضیح داد: «برای مثال صنایع، اعتمادی به دانشگاه‌ها ندارند و دانشگاه‌ها را دور از مسائل صنعتی و حالت فضایی می‌دانند. از سمت دیگر برنامه‌ریزی مناسبی صورت نگرفته است که افق‌های پیش‌رو را ببینند؛ تا موضوعاتی که ممکن است به آن مبتلا شوند را از حالا در قالب طرح‌های پایان‌نامه و رساله‌ای ببینند و آنها را زودتر حل کنند؛ چون قطعا نمی‌توانند معضلات فعلی را حل کنند. تحقیقات را باید کوتاه‌مدت و بلند‌مدت کنند. کوتاه‌مدت‌ها در قالب طرح‌های آموزشی و با اساتیدی که در صنعت فعال هستند و بلند‌مدت‌ها می‌تواند رساله شود و البته بسیار کم‌هزینه‌تر نیز حل میشود.»
استاد دانشگاه تربیت مدرس در ادامه بیان کرد: «صنایع در مدیریت منابع و بودجه ضعف بسیاری دارند. پیشنهاداتی که برای تقویت این جایگاه‌ها به نظر من می‌رسد این است که ما در دانشگاه باید مشوق داشته باشیم. زمانی‌که می‌خواهیم پایان‌نامه یا رساله‌ای تقاضامحور باشد؛ قاعدتا با یک پایان‌نامه یا رساله نمی‌توان مشکل صنعت را حل کرد. باید سلسله پایان‌نامه و رساله تعریف شود که این مورد، فعالیتی بلند مدت است. باید رابطه سیستماتیکی بین صنعت و دانشگاه ایجاد شود. دانشگاه از صنعت موضوعات 5 سال آینده را بگیرد و در واقع برنامه کلانی بگذارد و در این بستر رساله و پایان‌نامه را تعریف کند.» سیدابریشمی درباره ایده پارساهای عرضه‌محور گفت: «پارساهای عرضه‌محور یعنی استاد یا دانشجویی که فکر می‌کند مشکلی در کشور وجود دارد، شروع به کار کند و محصول خود را عرضه کند. سلسله‌ای از پایان‌نامه به یک محصول برسد که محصولات دانش‌بنیان شوند. برخی اوقات صنعت و دانشگاه ما درگیر موضوعاتی است که نمی‌تواند جلوی خود را ببیند، به دلیل دغدغه‌هایی که دارد دو سال پیش‌روی خود را نمی‌بیند. اما شاید دانشگاه بتواند ببیند و محصولات مورد نیاز صنعت را تولید کند.»
او در ادامه درخصوص ایده راه‌اندازی دفاتر مشترک دفتر تحقیق و توسعه صنعت در دانشگاه‌ها توضیح داد: «به نظر من کار مشترکی که دانشگاه و جامعه می‌تواند انجام دهد این است که می‌توان دفاتر مشترکی را راه‌اندازی کرد و مثلا هر صنعتی دفتر تحقیق و توسعه در دانشگاه یا حتی در محیط خودش داشته باشد. این کاری است که به‌نظر می‌رسد مفید باشد. باید از فرصت‌های مطالعاتی در جامعه و دانشگاه استفاده کنیم.»
سیدابریشمی با اشاره به اینکه اساتیدی که با صنعت ارتباط دارند دانشجویان بیشتری بگیرند، اضافه کرد: «دانشگاه‌ها نیز باید در بحث دانشجویان دکتری، برای اساتیدی که ارتباط خوبی با صنعت دارند این فرصت را فراهم آورند. به این خاطر که استاد از طریق صنعت می‌تواند به دانشجو کمک کند. در دنیا دانشجوی دکتری هزینه‌ای باید بدهد یا از جیب خودش می‌دهد یا استادش از طریق پروژه می‌تواند هزینه را بدهد یا دولت در قالب وامی این مورد را می‌دهد. در کشور ما بیشتر مورد آخر اجرایی میشود و به ظرفیت اساتید توجهی نداریم.» او در پاسخ به سوال یکی از دانشجویان درباره علل عدم شکل‌گیری کار تیمی بین رشته‌ها بیان کرد: «قوانین مشوق بسیاری در این حوزه داریم اما به نظر می‌رسد استاد دانشگاه باید بتواند انگیزه خاصی در خود و دانشجویانش ایجاد کند تا به سراغ موضوعات بین‌رشته‌ای بروند. ما هر چقدر که قانون بگذاریم، دور می‌زنند. یک استاد باید خودش در این زمینه فکر کند و به این نتیجه برسد که مشکلات صنعت با کمک رشته‌های مختلف حل میشود. زمانی انگیزه اساتید و حمایتی که از طریق معاونت علم و فناوری و در صندوق‌های پژوهش فناوری می‌شد، بسیار خوب شکل می‌گرفت اما در حال حاضر مشکلات مالی زیاد شده است و از نظر من انگیزه بسیار مهم است. من می‌گویم یک استاد دانشگاه باید به دنبال این باشد که کاری ایجاد کند که از کنار آن هم به خودش و جامعه سود برساند. انگیزه بسیار مهم‌تر است، حمایت را به طریقی می‌توان پیدا کرد.»
معاون پژوهشی دانشگاه علموصنعت:
80 جلسه نیازسنجی صنعت در دانشگاه برگزار کردیم
داوود یونسیان، استاد‌تمام دانشگاه علموصنعت و معاون پژوهش و فناوری دانشگاه درباره دفتر همکاری‌های علموصنعت این دانشگاه گفت: «حوزه پایاننامههای ما عمدتا ذیل دفتر همکاری‌های علم‌وصنعتی قرار می‌گیرد. این دفتر در دانشگاه علموصنعت بسیار فعال است. دانشگاه ما دانشگاهی صنعتی است و از سبقه صنعتی طولانی و شاخصی برخوردار است، عمر دانشگاه نیز بیش از 93 سال است و شاخصه دانشگاه ما نیز بحث کارآفرینی و ارتباط با صنعت بوده است. در رتبه‌بندی‌های اخیر نیز عمدتا در بحث ارتباط با صنعت رتبه اول یا دوم را کسب می‌کنیم. ما در دفتر ارتباط با صنعت تحولی داشتیم که من می‌خواهم روی آن تاکید کنم. دفاتر ارتباط با صنعت کارهای کلاسیکی را انجام می‌دهند اما چند سالی است که ما دفاتر تعاملات را در دانشگاه شکل داده‌ایم. در حوزه‌های مختلف در بیرون دانشگاه ارتباط سیستماتیک داریم.»
یونسیان در ادامه درباره ساختار این دفاتر بیان کرد: «هر‌کدام از این دفاتر ساختار چابکی دارند و یک عضو هیات‌علمی با یک یا دو کارشناس همکاری می‌کند. یک سری وظایف را ما برای آنها تعریف کردیم. به صورت خاص یکی از ماموریت‌های مهم ما ارتباط سیستماتیک با حوزه‌های تخصصی است. فردی که مسئول دفتر است، به صورتی انتخاب میشود که در صنعت فرد شناخته‌شده‌ای باشد و قراردادهای خوبی داشته است. ما در یک سال اخیر بیش از 80 جلسه نیازسنجی در دانشگاه برگزار کردیم. در هفته یا ماه پژوهش نیز ما بیش از 25 صنعت را به دانشگاه دعوت کردیم. این راه غیر‌مستقیمی برای افزایش ارتباط با صنعت است. آمار مشارکت اساتید ما در قراردادهای صنعتی، رشد داشته و در 9 ماهه اول سال به 37 درصد رسیده است.»
او در ادامه در مورد قراردادهای عارضه‌یابی در دانشگاه علموصنعت عنوان کرد: «مورد دیگر که اثرگذاری غیر‌مستقیمی در پایاننامههای تقاضامحور دارد، بحث قراردادهای عارضه‌یابی است. ما تقریبا 3 یا 4 قرارداد را با صنایع مختلف منعقد کردیم و این قراردادها، قراردادهای کوچکی هستند که اساتید به همراه دانشجویان در صنایع مختلف حضور پیدا می‌کنند و از دید خودشان شروع به عارضه‌یابی می‌کنند. مثلا استاد و دانشجو بعد از قراردادی که با صنعتی می‌بندند به محل استقرار آن می‌روند و عارضه‌هایی که صنعت نمی‌بیند را احصا می‌کنند و به آن صنعت ارجاع می‌دهند. چون صنایع درگیر مسائل روزمره خودشان هستند به مباحث بهره‌وری و عارضه‌هایی که وجود دارد توجه نمی‌کنند.» یونسیان درباره قراردادهای باز دانشگاه علموصنعت، توضیح داد: «در قراردادهایی که با صنایع بزرگ می‌بندیم اصطلاحا قراردادهای باز یا ابلاغ محوری را درخصوص حمایت از پایاننامههای ارشد و دکتری داشتیم و تا به امروز بیش از 500 مورد بوده است تفاهمنامه‌های بسیار خوبی را بستیم که مدل جدیدی از قرارداد با سازوکار چابک است. برای مثال از سمت صنعت موضوعاتی بیان میشود و بابت کار کردن این موضوعات در دانشگاه پولی داده میشود. در اصل پیش‌خرید پایان‌نامه‌هایی است که در محورهای خاصی به دانشگاه پیشنهاد میشود. مدل دیگر نیز یک سری مراکز پژوهشی است که قراردادهای کلان دارند، این قراردادها نیز ملزم شدند که بخشی از این بودجه‌های پژوهشی را به حمایت از پایاننامهها اختصاص دهند. معاون پژوهشی علموصنعت در پایان درباره راهی جایگزین برای مقاله دانشجویان دکتری گفت: «در کنار کارهای حمایتی و تنظیم‌گری ما تغییری نیز در آیین‌نامه بروندادهای پژوهشی دانشجویان دکتری مصوب کردیم. یعنی شرط مقالات اگرچه به‌صورت عام وجود دارد اما راه موازی را نیز برای آنها باز کردیم. برای دانشجویانی که در حوزه ارتباط با صنعت فعال هستند البته با سازوکار مشخصی، یا برای افرادی که در حوزه فناوری هستند برای آنها نیز راه جایگزینی گذاشتیم.»