ندا اظهری، خبرنگار:معمولا هر دانشی برای قرار گرفتن در مسیر درست، به روش یا دستگاهی نیاز دارد که ماهیت وجودی آن را اثبات کند. در فناوری نانو به دلیل پایین بودن مقیاس‌ها، ابزارهای بسیار دقیقی موردنیاز است تا دقیق بودن آنها کاملا شناسایی شود. بسیاری از شرکت‌ها ادعای ساخت مواد نانویی را دارند اما اینکه واقعا این مواد ویژگی‌های نانویی داشته باشند، موضوعی است که به وسیله دستگاه‌ها و ابزارهای خاصی اندازه‌گیری می‌شود و تولیدکنندگان می‌توانند ادعای خود را در این زمینه به اثبات برسانند. در این راستا، یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی چند‌سالی است در حوزه تولید چنین دستگاه‌ها و میکروسکوپ‌هایی فعالیت می‌کند و چند سال پیش هم توانست نمونه‌ای از میکروسکوپ سه‌بعدی را رونمایی و به مرحله تجاری‌سازی برساند که در ادامه با مدیرعامل این شرکت داخلی گفت‌وگو کرده‌ایم.
بررسی دقیق فیزیک سطح
شرکت دانش‌بنیان «فتح نور میهن» در سال 93 پایه‌گذاری و نخستین‌بار در مرکز رشد دانشگاه علوم پایه زنجان مستقر شد. این شرکت پس از گذراندن مرحله پیش رشد، وارد پارک علم و فناوری شد. هادی برزویی مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان «فتح نور میهن» که خود تحصیل کرده کارشناسی فیزیک، ارشد لیزر و رشته اپتیک در مقطع دکتری است در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «دستگاهی که ما تولید کرده‌ایم «میکروسکوپ تداخل‌سنجی سه‌بعدی» است که قرارداد آن در سال 95 براساس یک قرارداد صنعتی در یکی از بخش‌های دولتی منعقد شد و کار روی ساخت آن را آغاز کردیم. پس از مدتی یک نمونه از آن تولید کردیم. نمونه توسعه‌یافته این میکروسکوپ برای اندازه‌گیری ساختار، فیزیک سطح، قطعات ریز میکرو و نانو و... مورد‌استفاده قرار می‌گیرد. به‌عنوان مثال، میکروکانال‌هایی که برای دارورسانی ساخته می‌شوند، ابعادی به اندازه 20 میکرون دارند اما ناصافی سطح را باید با دقت نانومتر سنجید و اندازه‌گیری کرد. اقدامی که ما انجام داده‌ایم، این است که مدتی روی استنت قلب (فنری که داخل قلب کار گذاشته می‌شود) کار می‌کردیم. ماده‌ای که در تولید این فنر به کار می‌رود، باید به‌گونه‌ای فرآوری شود که گلبول‌های قرمز در داخل ساختارهای ریز این سطح به دام نیفتند و به‌عبارتی، لخته خون اتفاق نیفتد.»
مدیر این شرکت دانش‌بنیان عنوان می‌کند: «ما این سطح را با دانش نانوفناوری فرآوری کرده‌ایم. برای مشاهده اینکه سطح تولید‌شده همان مشخصات فیزیک سطحی را داراست که می‌خواستیم، باید ابزاری داشته باشیم که در ابعاد یک میلی‌متر در یک میلی‌متر، سه‌بعدی سطحی را که 200 میکرون تغییر ارتفاع دارد، با دقت نانومتر اندازه‌گیری کند. این وسیله به فعالان این حوزه کمک می‌کند سه بعدی سطح را با دقت نانو اندازه‌گیری کند. این دستگاه بیشتر در صنایع میکروالکترونیک، میکرومکانیک، نانودارو و فیزیک سطح کاربرد دارد و به عبارت دیگر، هر فردی که با حوزه‌های نانویی از قبیل نانومواد، نانومکانیک، بیوتکنولوژی و نانوفیزیک سر‌و‌کار دارد و قصد دارد از حوزه خود به نانو وصل شود، برای اثبات ادعای نانومتری بودن چیزی که ساخته باید از این دستگاه استفاده کند که بزرگنمایی خوبی داشته باشد تا تمام سطح را پوشش دهد. بهترین دستگاه برای نشان دادن این بزرگنمایی، میکروسکوپ است و در این مورد، چنین میکروسکوپی باید قابلیت نمایش سه‌بعدی را داشته باشد.»
برزویی اشاره می‌کند: «این میکروسکوپی که ما تولید کرده‌ایم با توجه به لیزری که روی آن سوار کرده‌ایم، امکان مشاهده سه‌بعدی دستگاه را برای ما فراهم کرده است. دقت ارتفاعی این دستگاه یک نانومتر و دقت جانبی آن 400 نانومتر برآورده شده است که آن هم به فیزیک نور محدود می‌شود که طبیعت نور این محدودیت را برای ما ایجاد کرده در غیر این صورت می‌شد از این هم فراتر برویم.»
دستگاه‌های مشابه وجود دارند اما رقابتی نیستند
او در ادامه می‌گوید: «سال 93 و زمانی که ما فعالیت خود را در ساخت چنین دستگاهی آغاز کردیم، هیچ نمونه داخلی در کشور وجود نداشت اما در حال حاضر با رصد بازار و با توجه به اقبالی که نسبت به این محصول وجود دارد و خوشبختانه با توجه به اینکه در داخل کشور دانشمندان و محققان زیادی داریم که دانش‌پایه بوده و سواد این کار را دارند، این بازار را شناسایی کرده‌اند و یکی‌دو سالی است که نمونه‌هایی حضور پیدا کرده‌اند که درست است در حال حاضر با دستگاه ما قابل رقابت نیستند اما انتظار می‌رود در سال‌های آینده بتوانند به دستگاهی رقابتی برای محصول ما تبدیل شوند. مساله‌ای که وجود دارد این است که زنگ خطر برای ما به صدا درآمده و ما باید به فکر ارتقای این محصول هم باشیم تا بتوانیم با دستگاه‌های مشابه در سال‌های آتی رقابت کنیم.»
همگام با 3 کشور پیشگام دنیا
برزویی اظهار می‌کند که «میکروسکوپ تداخل‌سنجی سه‌بعدی» در سال 98 تجاری‌سازی شد. زمانی که دستگاه نخست ما به بلوغ رسید، این محصول و شرکت داخلی طرف قرارداد، تمام استانداردهای موردنیاز را پشت‌سر گذاشت و تولید تجاری آن آغاز شد. این دستگاه میکروسکوپ سه‌بعدی نمونه خارجی دارد و ژاپن، آمریکا و آلمان تنها کشورهایی هستند که در این صنعت پیشگام هستند و نمونه تجاری از این محصول را تولید کرده‌اند. البته صنعت اصلی تولید این دستگاه‌ها در دست آلمانی‌هاست. زمانی که ادعا می‌کنیم می‌خواهیم در دنیا در حوزه نانو با دیگر کشورهای دنیا رقابت کنیم، باید علاوه‌بر اینکه محصولات نانو تولید می‌کنیم، بتوانیم نانو را هم تست و اندازه‌گیری کرده و ثابت کنیم که محصولات و دستگاه‌های تولید‌شده ما در مقیاس نانو هستند. بسیاری از مراکز تحقیقاتی و پژوهشی ایران ادعا می‌کنند که نانوفناور بوده و در حوزه نانو‌کار می‌کنند. همواره این‌گونه بود که ابتدا صنعتگر و دانشمند نانو را تولید می‌کند و پس از آن نیاز به دستگاه مشخص‌یابی پیدا می‌کنند. یکی از دستگاه‌های مشخص‌یابی مقیاس نانو، همین میکروسکوپ است که تقریبا تمام فعالان نانو به این دستگاه نیاز پیدا خواهند کرد.
ریسک قیمت یک‌پنجم نمونه خارجی را پذیرفتیم
به گفته این محقق و فعال نانویی، تا جایی که اطلاع داریم، ما تنها تولیدکننده این دستگاه در داخل بوده‌ایم. قیمت نمونه خارجی این دستگاه 100 هزار دلار است و برای شرکتی که با ما وارد قرارداد شد، ما یک‌پنجم نمونه خارجی را پیشنهاد دادیم و همین امر باعث شد تا این شرکت سفارش دستگاه را به ما بدهد و از خرید نمونه خارجی منصرف شد. این ریسکی بود که انجام دادیم و موفق به نمونه‌سازی شدیم. اینکه در حال حاضر قابل رقابت با نمونه خارجی است یا خیر، باید استاندارد CE را کسب کنیم و بعد از کسب استاندارد اروپا، می‌توانیم در حوزه بین‌الملل هم وارد رقابت شویم. در حال حاضر هم از طریق یک نماینده در دوبی و یک شرکت فناور در ترکیه وارد این فضا شده‌ایم اما هنوز موفق به فروش محصول نشده‌ایم. البته رایزنی‌های جدی انجام شده و تا مرحله نمونه‌سازی با شریک ترکیه‌ای هم پیش رفته‌ایم اما هنوز فروش اتفاق نیفتاده است.
برزویی اظهار می‌کند که این دستگاه در دنیا جزء دستگاه‌های به‌اصطلاح end user است به این معنا که تولیدکنندگان آن در دنیا به دنبال آن هستند که دستگاهی را که می‌فروشند قرار است به کدام کشور وارد شود. زمانی که می‌خواستیم ساخت دستگاه را آغاز کنیم تا با مشاهده دستگاه و حس تجربی بتوانیم آن را تولید کنیم، در داخل کشور نتوانستیم نمونه وارداتی از این میکروسکوپ را پیدا کنیم اما در این 7 سال، شرکت‌های مختلفی به سراغ آن رفته‌اند و در حال حاضر نمونه وارداتی از آن وجود دارد.
نگاه به تولید داخل هنوز تغییر نکرده است
مدیرعامل این شرکت دانش‌بنیان درباره چالش‌هایی که شرکت‌های دانش‌بنیان و داخلی در تولید محصولات خود با آنها مواجهند، عنوان می‌کند که ما یک میکروسکوپ حوزه پزشکی ساختیم و برند فرانسه را از محصول فرانسوی با برند محصول خود جابه‌جا کردیم. از یک متخصص چشم‌پزشک دعوت کردیم تا دستگاه را تست کند. در انتها اشاره کرد که محصول فرانسوی عملکرد بهتری نسبت به محصول ایرانی دارد. نگاه به تولیدات ایرانی هنوز تغییر نکرده و در حال حاضر اگر حمایت‌های دولتی از تولیدات داخلی ضعیف شود، شرکت‌ها حاضرند چند سال تأمل کنند و محصول خارجی را خریداری کنند. در این بین، ما نیز مسئولیت حمایت از خریداران ایرانی را برعهده داریم تا به آنها اطمینان دهیم که به‌عنوان مثال، محصولی را که خریداری می‌کنند، تا 10 سال گارانتی تمام‌عیار دارد و مشکلی برای آن ایجاد نمی‌شود. البته ما این اطمینان را برای خریداران محصولات شرکت ایجاد کرده‌ایم که می‌توانیم تا زمانی که خریداران نیاز داشته باشند خدمات پس از فروش را به آنها ارائه دهیم و به این طریق، نگرانی خریداران را کم کرده‌ایم تا آنها با خیالی آسوده برای خرید محصول ایرانی هزینه کنند.
در فرآیند تولید از هیچ حمایت دولتی برخوردار نبودیم
او برای اعتمادسازی در خریداران ایرانی نسبت به محصولات و تولیدات شرکت‌های داخلی پیشنهاد می‌دهد که در این مسیر، یک بخش ما به‌عنوان صنعتگر هستیم که تمام‌قد از محصول خود حمایت کنیم تا خریدار اطمینان داشته باشد که هیچ‌وقت هنگام کار با این دستگاه لنگ نمی‌ماند. بخش دیگر هم حمایت‌های دولتی است که باید محصول را برای خریدار داخلی جذاب کند. همان‌طور که گفتم، ما همین میکروسکوپ سه‌بعدی را با ریسک خودمان با یک‌پنجم نمونه خارجی عرضه کردیم. بنیه مالی ما آنقدر زیاد نیست که به خودی خود حمایت‌ها را برای فروش محصولات انجام دهیم. دولت اگر به دنبال آن است که دانشجوی پژوهشگرش در داخل کشور باقی بماند باید حرکت کند. این دستگاه جزء دستگاه‌های های‌تک است و دانشجویان ارشد روی این محصول کار کرده‌اند. نمونه اول را من به همراه همکارم تولید کردیم اما اگر قرار بر تولید نمونه‌های بعدی از این دستگاه باشد و مزیت اقتصادی برای ما ایجاد کند، باید متخصص پای این دستگاه باشد و خودمان، دستگاهی را که قبلا ساخته‌ایم کپی‌برداری کنیم. در فرآیند تولید دستگاه متاسفانه از هیچ حمایت دولتی برخوردار نبوده‌ایم و تنها حمایت، حمایت‌هایی بود که نمایشگاه ایران ساخت از ما داشت به‌طوری که با سطح یک شدن این میکروسکوپ سه‌بعدی، خریداران متقاضی می‌توانند از حمایت 40 درصدی (یک‌سومی) معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری برخوردار شوند.
نیروی انسانی خبره جایگزین ندارد
او درباره خروج نیروهای متخصص و کارآمد از کشور با توجه به بازارهای جذاب خارجی به «فرهیختگان» می‌گوید: «ما یک همکار دانشجوی دکتری در شرکت داشتیم و قرارداد خوبی هم با او امضا کردیم و حقوق خوبی هم به او پرداخت می‌کردیم تا در شرکت باقی بماند و از سنوات حضورش در شرکت امتیاز فناور به او داده شود و حتی بتواند سرباز همین شرکت باشد و کارت پایان‌خدمت خود را هم اخذ کند اما به حدی بازارهای جهانی فضای جذابی را برای محققان و فناوران داخلی ایجاد می‌کنند که با تمام این امتیازها از کشور رفت و جذب کشور دیگری شد. این نیروی متخصص از زمان تولید تا بلوغ محصول همراه و در کنار ما بوده و زمانی که از ما جدا و از کشور خارج می‌شود، بیشتر دل‌مان می‌سوزد تا اینکه همین دستگاهی که با سختی بسیار تولید کرده‌ایم، به زمین بیفتد و بشکند. دستگاهی که خراب می‌شود، قطعه‌ای است که می‌توان آن را جایگزین کرد اما جایگزینی برای آن نیرو نداریم. دانشی که او دارد می‌تواند توسعه و خلاقیت ایجاد کند که با بازارهای دنیا رقابت کنیم و این کار را تنها نیروی انسانی باهوش، نخبه و کاربلد است که می‌تواند انجام دهد. وقتی نیروی انسانی من از کشور می‌رود، من قادر به نگه داشتن او نیستم. کار کردن برای چنین فردی با توجه به موقعیت‌هایی که پیش روی او قرار می‌دهند، جذاب است اما با شرایط فعلی، ماندن در کشور برای چنین افراد متخصصی آینده و اعتبار ندارد و کسی این افراد را تحویل نمی‌گیرد. ما در شرکت به چنین افراد متخصصی که داریم بها می‌دهیم اما همه زندگی آنها این شرکت نیست. باید حمایتی همه‌جانبه از آنها صورت گیرد تا بتوان این نیروهای متخصص که آینده این مملکت را شکل می‌دهند در کشور نگه داشت.