سارا طاهری، خبرنگار:افزایش کیفیت تحقیقات دانشجویی و جلوگیری از سرقت علمی در پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویی موجب شد از اواسط دهه 90، اجرای فرآیند همانندجویی به‌شکل جدی با محوریت پژوهشکده علوم‌وفناوری اطلاعات ایران آغاز شود. دانشجویان دانشگاه‌های مختلف رفته‌رفته ملزم شدند پیش از آغاز فعالیت‌های پژوهشی نسبت به اخذ گواهی همانندجویی پروپوزال و بعدتر نسبت به خروجی کار خود، یعنی پایان‌نامه یا رساله هم اقدام کنند. سامانه «همانندجو» با پشتوانه متن کامل و درحال افزایش صدهاهزار عنوان از تازه‌ترین پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و دیگر مدارک علمی برای پاسخ به خواست جامعه علمی کشور راه‌اندازی شده است. درواقع همانندجو برای بهبود اخلاق علمی و حمایت از مالکیت فکری و معنوی و همچنین پیشگیری از بدرفتاری‌های علمی راه‌اندازی شده است. بی‌شک همانندجویی در نوشتار پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و دیگر مدارک علمی، گامی در کمک به نگه‌داشت حقوق پدیدآوران و گسترش علم‌وفناوری و زمینه‌سازی برای دسترسی آزاد همه به اطلاعات است.
همانندجو چگونه کار خود را انجام می‌دهد؟
سامانه همانندجو با جست‌وجوی خودکار در متن کامل پایان نامه‌ها و رساله‌ها و دیگر مدارک علمی در ایرانداک و همچنین در وب، نوشته‌های همانند را بازیابی و اندازه همانندی و منبع اطلاعات همانند را نمایش می‌دهد. بر این اساس امکان تقلب علمی که قرار است با لغو دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها از میان برداشته شود، با بهره‌مندی از سامانه «همانندجو» از بین رفته است. این روالی است که برای پیشگیری از تقلب علمی و افزایش کیفیت پایان‌نامه‌ها اتفاقی معقول است. مجلس شورای اسلامی در تبصره 9 قانون «پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» مصوب 31 مرداد 1396، کاربرد این سامانه را برای پیشنهاده‌ها (پروپوزال‌ها)، پایان‌نامه‌ها، و رساله‌ها در حوزه‌های علمیه و همچنین دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، و موسسه‌های آموزش عالی، پژوهشی، و فناوری دولتی و غیردولتی کشور الزام کرده بود. البته پیش‌تر کاربرد همانندجو پیش از تصویب پیشنهاده و همچنین دفاع از پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، یا موسسه‌های آموزش عالی، پژوهشی، یا فناوری دولتی و غیردولتی زیرنظر وزارت علوم، تحقیقات، و فناوری الزامی شده بود.
دانشگاه آزاد پیشتاز در دریافت پیشینه پژوهش
بسیاری از پژوهش‌های دانشگاهی در پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها انجام می‌شوند و بخشی از مقاله‌های علمی نیز خروجی همین پژوهش‌ها هستند. پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) کار ثبت، سازمان دهی و اشاعه اطلاعات علم‌وفناوری کشور را بر دوش دارد و از ده‌ها سال پیش، مرکز دریافت نسخه‌ای از پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و پیشنهاده‌ها و اطلاع‌رسانی آنها به جامعه علمی کشور بوده است. چند روز پیش بود که عملکرد سامانه پیشینه پژوهش در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ منتشر شد و براساس آن بیشترین درخواست بر پایه وابستگی سازمانی مربوط به دانشگاه آزاد بوده است. این سامانه به دانشجویان تحصیلات تکمیلی و پژوهشگران کمک می‌کند تا از پیشینه کار خود در پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و پیشنهاده‌ها در پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج) مطلع شوند و از کار دوباره پرهیز کنند و با منابع کنونی درباره پژوهش خود نیز آشنا شوند. از دیگر کارکردهای این سامانه، پیشگیری از بدرفتاری علمی در نخستین‌گام یک پژوهش، با آگاه‌سازی استادان و نهادهای تصمیم‌گیر در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها از کارهای همانند است. حالا گزارشی که به‌تازگی منتشرشده، عملکرد سامانه پیشینه پژوهش را با نگاهی به مقطع تحصیلی، گروه آموزشی، و وابستگی سازمانی کاربران و عملکرد دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، و موسسه‌های آموزش عالی و پژوهشی دولتی و غیردولتی در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ نشان می‌دهد. آن‌طور که مشخص شده کاربران دانشگاه آزاد اسلامی بیشترین درخواست پیشینه پژوهش را داشته‌اند. در سال تحصیلی 1401-1400، روی هم 486 موسسه، بیش از 92 هزار پارسا و 395 موسسه، بیش از 59 هزار پیشنهاده را در سامانه ثبت کرده‌اند. براساس آنچه این گزارش منتشر کرده در سال تحصیلی گذشته 87 واحد دانشگاه آزاد، در ایرانداک فعالیت داشته‌اند. شمار درخواست همانندجویی این 87 واحد نیز حدود 21 هزار و 800 مورد بوده است. همچنین چهارهزار و 400 استاد دانشگاه آزاد و 43 هزار دانشجوی دانشگاه آزاد عضو ایرانداک بوده‌اند. 122 دانشگاه از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در ایرانداک حضور دارند و شمار درخواست همانندجویی این 122 دانشگاه 126 هزار مورد بوده است. 26 هزار و 497 استاد وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و 166 هزار و 871 دانشجو عضو بوده‌اند.
در دانشگاه‌های پیام‌نور وضعیت به‌شکل دیگری است؛ 171 دانشگاه وابسته به پیام‌نور در ایرانداک حضور داشته‌اند که 49072 درخواست همانندجویی داشته‌اند. همچنین 4458 استاد، 48451 دانشجو و 9185 دانشجوی تحصیلات تکمیلی از دانشگاه‌های وابسته به پیام‌نور نیز در عضو ایرانداک بوده‌اند.
عملکرد دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و موسسه‌های آموزش عالی و پژوهشی دولتی و غیردولتی در ثبت پارسا و پیشنهاده بر پایه وابستگی سازمانی نشان می‌دهد 61 واحد دانشگاهی 13 هزار و 678 پارسا و 41 واحد پنج‌هزار و 500 پیشنهاده را در سامانه ثبت کرده‌اند. این درحالی است که 112 موسسه از دانشگاه‌های وابسته به این وزارتخانه 46,157 ثبت پارسا و 98 موسسه 29,957 ثبت پیشنهاده داشته‌اند. عملکرد دانشگاه‌های پیام‌نور به‌شکل دیگری است؛ 9,185 شمار دانش‌آموختگان تحصیلات تکمیلی این دانشگاه بوده است. 31 موسسه از دانشگاه‌های پیام‌نور، 10,690 ثبت پارسا و 27 موسسه 6,524 پیشنهاده در سامانه ثبت کرده‌اند. در مجموعه‌های وابسته به وزارت بهداشت، درمان و پزشکی نیز سه موسسه، 403 پارسا و یک موسسه 192 پیشنهاده در سامانه ثبت کرده‌اند. موسسه‌های آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی و جهاددانشگاهی هم 248 موسسه 19,983 پارسا و 212 موسسه 16,466 پیشنهاده در سامانه ثبت کرده‌اند. همانندجویی پارسا، پیشنهاده، و مقاله در سامانه «همانندجو» با پشتوانه نزدیک به 469 هزار عنوان پارسا، بیش از 174 هزار عنوان پیشنهاده، و 350 هزار عنوان مقاله و روی هم با بیش از 94 میلیون برگ انجام می‌شود. سامانه «همانندجو» با کاوش خودکار در این آثار، نوشته‌های همانند را بازیابی و اندازه همانندی و منبع اطلاعات همانند را نمایش می‌دهد. در سال تحصیلی 1401-1400، بیش از 42 هزار استاد و نزدیک به 340 هزار دانشجوی عضو سامانه همانندجو از 697 موسسه، نزدیک به 253 هزار درخواست همانندجویی داشته‌اند.
کدام واحدها همانندجویی بیشتری داشتند؟
اما عملکرد واحدهای دانشگاه آزاد و عملکرد آنها در همانندجویی پارسا و پیشنهاده چگونه بوده است؟ واحد تهران شمال، واحد تهران‌غرب، واحد علوم وتحقیقات، واحد قشم، واحد گرگان، واحد گرمسار، واحد دماوند، واحد علوم پزشکی، واحد ورامین پیشوا و واحد بندرعباس 10 واحد دانشگاه آزاد هستند که بیشترین درخواست همانندجویی پارسا را داشته‌اند.
واحد تهران‌شمال با 2348 درخواست همانندجویی پارسا از 803 استاد و 360 دانشجوی عضو همانندجو در رتبه اول قرار گرفته است. واحد قشم با 1666 درخواست همانندجوی پارسا از 100 استاد و 576 دانشجوی عضو همانندجو در رتبه دوم، واحد بندرعباس با 1340 درخواست از 285 استاد و 1981 دانشجو در رتبه سوم، واحد تهران‌غرب با 1269 از پنج استاد و 1596 دانشجوی عضو همانندجو در رتبه چهارم، واحد علوم‌وتحقیقات با 1167 درخواست همانندجوی پارسا از چهار استاد و 2335 دانشجوی عضو، در رتبه پنجم واحد علوم پزشکی با 993 درخواست از 265 استاد و 1778 دانشجوی عضو در رتبه ششم، واحد سمنان با 825 درخواست از 204 استاد و 3446 دانشجوی عضو در رتبه هفتم، واحد گرکان با 808 درخواست از 174 استاد و 510 دانشجوی عضو در رتبه هشتم، واحد ورامین پیشوا با 762 درخواست از شش استاد و 470 دانشجوی عضو در رتبه نهم، و واحد گرمسار با 615 درخواست از 58 استاد و 537 دانشجوی عضو در رتبه دهم درخواست همانندجویی قرار گرفته‌اند. در سال تحصیلی گذشته روی هم رفته 61 واحد دانشگاه آزاد اسلامی، نزدیک به 14 هزار پارسا ثبت کردند. همچنین شش‌هزار پیشنهاده یا پروپوزال از طرف 41 واحد ثبت شده است.
عملکرد واحدهای دانشگاه آزاد در ثبت پارسا در سال تحصیلی 1401-1400 نشان می‌دهد که واحد رشت 5525 پارسا، واحد بندرعباس 952 پارسا، واحد بندرانزلی 640 پارسا، واحد مرودشت 535 پارسا و واحد چالوس با 506 پارسا پنج‌واحدی هستند که بیشترین ثبت پارسا را در بین 41 واحد داشته‌اند.
مشابهت‌یاب؛ مسیر جدیدی پیش پای دانشجویان دانشگاه آزاد
ماجرای همانندجویی و دانشگاه به نظر می‌رسد قرار است به شکل دیگری دنبال شود. روز گذشته بود که محمد علی‌اکبری معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد از راه‌اندازی سامانه مشابهت‌یاب یکپارچه پروپوزال‌ها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های این دانشگاه خبر داد. خبری که در کنار افزایش کیفیت پروپوزال‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی، مسیر متفاوتی نسبت به آنچه تاکنون طی شده را نشان می‌دهد. به گفته علی‌اکبری این اقدام در راستای تحقق اهداف سند تحول و تعالی دانشگاه آزاد صورت گرفته تا در گام نخست افزایش رضایتمندی دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی را به‌دنبال داشته باشد و در گام بعدی مدیریت یکپارچه امور پژوهشی و نظارت هرچه بیشتر و موثرتر روی کیفیت پروپوزال‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاد را دنبال کند.
گام اول؛ پیشنهاده‌ها
آنطورکه او گفته است روند بررسی پیشینه پژوهشی پیشنهاده (مشابهت‌یابی پروپوزال‌ها) پس از یک ماه دوره آزمایشی و بررسی بازخوردهای ارسال شده توسط کاربران به‌طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد. با این اوصاف در فصل جدید دانشگاه باید منتظر افزایش کیفیت پایان‌نامه‌ها باشیم.
مشابهت‌یابی، سریع‌تر از همیشه!
آنطورکه علی‌اکبری گفته است سریع‌ترین الگوریتم‌های موجود در طراحی سامانه مشابهت‌یاب استفاده شده تا در کوتاه‌ترین زمان ممکن، نتیجه بررسی به دانشجویان اعلام شود. البته به گفته او از آنجایی که روند بررسی پیشینه پژوهش به‌‌عنوان یکی از مراحل گردش‌کار پروپوزال‌های دانشجویان در پژوهشیار انجام می‌شود، از این پس دانشجویان دیگر نیازی به ثبت‌نام در سایر سایت‌ها و سامانه‌ها برای بررسی پیشینه پژوهش خود ندارند. معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد صرفه‌جویی مالی برای دانشجویان را از مزیت‌های سامانه مشابهت‌یاب یکپارچه پروپوزال‌ها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشگاه آزاد می‌داند و می‌گوید باتوجه به ماهیت سامانه مشابهت‌یابی تعبیه‌شده در پژوهشیار، هزینه‌های پرداختی توسط دانشجویان برای بررسی پیشینه پژوهش بسیار کمتر از موارد مشابه در سایر سایت‌ها و سرویس‌ها است. جلوگیری حداکثری از سرقت علمی از دیگر ویژگی‌های سامانه مشابهت‌یاب یکپارچه پروپوزال‌ها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشگاه آزاد است. مزیتی که علی‌اکبری نیز به آن اشاره کرد. او معتقد است از آنجایی که سامانه پژوهشیار دانشگاه آزاد دارای یکی از بزرگ‌ترین مخازن پروپوزال‌ها و پایان‌نامه/ رساله‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی در کل کشور است، عمل مشابهت‌یابی روی منابع این سامانه می‌تواند تا حد بسیار زیادی از سرقت علمی در پایان‌نامه/ رساله‌های تحصیلات تکمیلی این دانشگاه جلوگیری کند. با این اوصاف به‌نظر می‌رسد به گفته علی‌اکبری با استفاده از سامانه مشابهت‌یابی پیاده‌سازی شده، در آینده نزدیک می‌توان به داده‌کاوی در پروپوزال‌ها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویان پرداخت که این خود می‌تواند چشم‌انداز جدیدی در بررسی محتوایی نوشتارهای دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه ایجاد کرده و امکان انجام سیاستگذاری‌های جدید توسط مدیران دانشگاه را فراهم آورد. او می‌گوید همچنین در آینده نزدیک، روند مشابهت‌یابی روی پایان‌نامه/ رساله‌های دانشجویان در سامانه پژوهشیار نیز انجام خواهد شد.
آرشیو 230 هزار پروپوزال در دانشگاه آزاد
آن‌طور که معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی به «فرهیختگان» گفته است در‌حال‌حاضر نزدیک به 230 هزار پروپوزال در سامانه پژوهشیار وجود دارد. ظرفیتی که باعث شده است بحث مشابهت‌یابی در این حوزه فعال شود تا از این طریق از تقلب علمی به‌نوعی جلوگیری شود. او می‌گوید به همین دلیل از ماه قبل سامانه مشابهت‌یاب راه‌اندازی شد و بعد از اینکه دوران تست سامانه به پایان رسید، عملا این سامانه از 4 دی‌ماه به شکل جدی به مرحله اجرا درآمده و امروز هم سیستم به‌درستی کار می‌کند. علی‌اکبری می‌گوید: «یک ماه زمان برای رفع اشکالات احتمالی این سامانه در‌نظر گرفته شده بود. امروز سامانه همانندجویی ویژه دانشگاه آزاد در حوزه پروپوزال راه‌اندازی شده و امیدوارم به‌زودی در حوزه پایان‌نامه هم این اتفاق بیفتد.»
آینده تعامل دانشگاه آزاد و ایرانداک چگونه خواهد شد؟
او در پاسخ به این سوال که آیا دانشگاه آزاد از این پس با ایرانداک همکاری می‌کند یا خیر، این همکاری را منوط به تصمیم رئیس دانشگاه آزاد دانست و تاکید کرد: «اینکه دانشگاه آزاد بعد از این با سامانه ایرانداک همکاری داشته باشد یا خیر، تصمیمی است که رئیس دانشگاه آزاد باید بگیرد. به عبارت بهتر اینکه سیاست برای همکاری با ایرانداک چه باشد، موضوعی است که در اختیار رئیس دانشگاه است، اما ما درحال ایجاد یک سامانه دانشگاه آزادی هستیم.» آنطورکه او گفته است 50 درصد مسیر ایجاد سامانه‌ای مختص دانشگاه آزاد طی شده و طی کردن مابقی مسیر این حوزه هم چندان زمان‌بر نخواهد بود. علی اکبری می‌گوید: «امروز تعداد پروپوزال‌های دانشگاه آزاد، رقم قابل‌توجهی است و به همین دلیل ضروری است نوعی ارتباط برقرار شود تا از این طریق هر دو بتوانیم پروپوزال‌هایمان را با یکدیگر ارزیابی کنیم، البته این نظر بنده است و باید منتظر نظر رئیس دانشگاه آزاد برای بازتعریف ارتباط با ایرانداک بمانیم.»
تعامل کلید تقویت کیفیت و افزایش دقت
به‌نظر می‌رسد استفاده از دو مخزن موجود پایان‌نامه‌ها و پیشنهادها اتفاقی است که نفع هر دو موجود را تضمین می‌کند، هم دانشگاه می‌تواند از ظرفیت ایرانداک استفاده کند و هم پژوهشگاه با استفاده از بانک دانشگاه خروجی قوی‌تر خواهد داشت. روندی که در‌نهایت منجر به افزایش کیفیت تولیدات علمی دانشجویان و تقویت مبارزه با سرقت علمی هم خواهد شد. در همین راستا معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد توضیح می‌دهد: «امروز که سامانه دانشگاه آزاد راه‌اندازی شده، طبیعتا دانشجویان از طریق این سامانه مشابهت‌یابی را انجام می‌دهند؛ از طرفی هم دانشجویان دانشگاه‌های دولتی باید بتوانند از طریق سامانه ما نیز کار مشابهت‌یابی را انجام دهند. در‌حقیقت ما امروز دو بانک اطلاعاتی داریم که یکی مرتبط با دانشگاه آزاد و دیگری مربوط به ایرانداک است و از آنجایی که ایرانداک هم به بانک اطلاعاتی ما دسترسی ندارد، عملا مشابهت‌یابی‌اش ناقص خواهد بود. همچنین از آنجایی که ما نیز به بانک اطلاعات ایراندک این دسترسی را نداریم، پس مشابهت‌یابی ما نیز ناقص خواهد بود، به‌همین‌دلیل به نسبت تعداد دانشجو و حجم داده‌هایی که رد و بدل می‌شود، باید به‌گونه‌ای عمل شود که هم منافع دانشگاه آزاد اسلامی و هم منافع ایرانداک تامین شود.»
سالیانه 100 پروپوزال به مخزن دانشگاه افزوده می‌شود
علی‌اکبری می‌گوید: «ممکن است دانشگاه آزاد اعلام کند که نیاز نیست تا دانشجویان برای مشابهت‌یابی به سراغ ایرانداک بروند، اما ممکن است بگوید برای این کار هم سامانه خود دانشگاه و هم ایرانداک باید مدنظر قرار بگیرد و این سیاستی است که دانشگاه آزاد باید آن را تامین کند.» به گفته معاون علوم، مهندسی و کشاورزی دانشگاه آزاد امروز 230 هزار پروپوزال در این دانشگاه وجود دارد که مخزن خوبی برای مشابهت‌یابی است. علی‌اکبری معتقد است مخزن داده‌های دانشگاه آزاد کوچک‌تر از ایرانداک نیست و همچنین در طول یک سال نیز 100 هزار پروپوزال جدید به این مخزن اضافه می‌شود که نشان می‌دهد مخزن دانشگاه آزاد در این زمینه به‌سرعت بزرگ خواهد شد. آنطورکه او گفته است تعداد پروپوزال‌های این دانشگاه سال دیگر به 300 پروپوزال خواهد رسید.