ندا اظهری، مترجم: گرایش به تحصیل در مقاطع تحصیلات تکمیلی در دنیا به‌ویژه در سال‌های اخیر رشد دوچندانی داشته و هر دانشجو دلیلی برای ورود به مقطع دکتری بیان می‌کند که عمده‌ترین علت آن، درکنار کسب جایگاه اجتماعی ایده‌آل، اشتغال در شغلی مناسب با درآمدی قابل‌توجه است. در ایران گرایش به مقطع دکتری رشد داشته و شواهد بیانگر آن است که این رشد با توجه به بازار نابسامان اشتغال، نتوانسته تاثیر مثبتی روی رونق بازار اشتغال بگذارد و هنوز هم بسیاری از فارغ‌التحصیلان دکتری به‌رغم دانشی که دارند، بیکارند و از تخصص خود در حوزه مربوط استفاده نمی‌کنند. شاید بزرگ‌ترین معضلی که در کشور در این زمینه وجود دارد، آماده نشدن دانشجویان مقطع دکتری برای ورود به بازار کار و کاهش آمار بیکاری است. شمار دانشجویان ورودی به دانشگاه‌ها در سراسر دنیا درحال رشد است و به همین منوال، جایگاه شایستگی آنها در جامعه بالاتر می‌شود و این امر نشان‌دهنده بالا رفتن تقاضا برای بازار کار حرفه‌ای و نیاز بالا برای آموزش عالی و حمایت مالی رو به رشد برای افرادی است که وارد دانشگاه می‌شوند. همچنین شمار دانشجویانی که از فرصت‌های ایجادشده برای حل چالش‌های موجود بهره می‌برند و مقطع کارشناسی ارشد نیز درحال افزایش است. اما سوالی که اینجا مطرحی می‌شود، این است که چه درصدی از دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد وارد مقطع PHD می‌شوند. به‌طورکلی، تنها یک درصد از کل جمعیت افراد 25 تا 64 ساله دنیا که وارد دانشگاه می‌شود، دارای مدرک PHD هستند، با این اوصاف به‌نظر می‌رسد که کسب این مدرک در دنیا خیلی هم مرسوم نیست اما آمار مختلفی را در کشورهای دنیا به خود اختصاص می‌دهد.

 بالاترین فارغ‌التحصیلان دکتری برای کدام کشورها هستند؟
به گزارش findaphd، طبق آخرین گزارش‌هایی که در سال 2021 منتشرشده، هشت‌کشور اسلوونی، سوئیس، لوکزامبروگ، آمریکا، سوئد، انگلیس، آلمان و استرالیا بالاترین آمار فارغ‌التحصیلان دارای مدرک PHD را به‌خود اختصاص داده‌اند. طبق این آمار، اسلوونی با توجه به اینکه 5 درصد از کل جمعیت آن دارای مدرک دکتری هستند در صدر کشورها قرار گرفته و بعد از آن، سوئیس با 3 درصد در رده دوم و کشورهای بعدی با 2 درصد در رده‌های سوم تا هشتم دنیا قرار دارند. این گزارش سال گذشته از سوی OECD، سازمان همکاری و توسعه اقتصادی منتشر شده است.
اسلوونی: این کشور جمعیت دومیلیون و 120 هزارنفری را در خود جای‌داده که از این تعداد، 5 درصد از افراد 25 تا 64 سال موفق به کسب مدرک PHD شده‌اند. طبق آخرین آمار، حدود 82 هزار و 700 دانشجو در دانشگاه‌های این کشور ثبت‌نام کرده‌اند که از این بین، 3509 نفر در مقطع دکتری تحصیل می‌کنند که 4 درصد از کل دانشجویان این کشور را تشکیل می‌دهند. پراکندگی جمعیتی در این کشور نشان می‌دهد که جمعیت زنان دارای مدرک PHD در اسلوونی بیشتر از مردان است، به‌طوری‌که حدود 4.5 درصد از کل زنان این کشور دارای دکتری هستند، درحالی‌که این آمار در مردان اسلوونیایی تنها 3 درصد را به‌خود اختصاص می‌دهد.
سوئیس: شمار فارغ‌التحصیلان مقطع دکتری در این کشور 3 درصد از کل جمعیت هشت‌میلیون و 766 هزارنفری را به خود اختصاص داده است. درمجموع حدود 260 هزار دانشجو در دانشگاه‌های سوئیس تحصیل می‌کنند که شمار دانشجویان دکتری در این کشور به 58 هزار نفر می‌رسد. در این کشور برخلاف اسلوونی که زنان گرایش بیشتری به تحصیل در مقطع دکتری دارند، مردان با آمار 4 درصدی بیشتر به تحصیل مقطع دکتری می‌پردازند، درحالی‌که 2.5 درصد از دارندگان مدرک دکتری در این کشور را زنان تشکیل می‌دهند.
لوکزامبورگ  این کشور جمعیتی بالغ‌بر 650 هزار و 841 نفر را در خود جای‌داده و جزء کشورهایی است که 2 درصد از کل جمعیت آن دارنده مدرک PHD هستند و به‌طورکلی یکی از کشورهای تحصیلکرده در اروپا محسوب می‌شود. حدود 6800 دانشجو در دانشگاه‌های این کشور تحصیل می‌کنند که از این بین، 950 دانشجوی دکتری هستند. از این تعداد دانشجوی دکتری حدود 2.5 درصد دارندگان مدرک دکتری در لوکزامبورگ را مردان و 2 درصد از آنها را زنان تشکیل می‌دهند.
آمریکا: این کشور حدود 338 میلیون و 987 هزار نفر جمعیت دارد. وقتی حرف از جمعیت تحصیلکرده آمریکا به‌میان می‌آید، از نظر جمعیتی می‌توان آن را با کشورهای اروپایی برابر کرد. در آمریکا 20 میلیون و 200 هزار نفر در مقطع کارشناسی، سه‌میلیون و 100 هزار دانشجو در مقطع ارشد و 196 هزار دانشجو در مقطع دکتری تحصیل می‌کنند که درمجموع تعداد دانشجویان در آمریکا به حدود 23 میلیون و 500 دانشجو رسیده است. حدود 2 درصد از جمعیت این کشور دارنده مدرک PHD هستند و طبق آمار مردان آمریکایی با 2.5 درصد، سهم بالاتری از زنان با مدرک PHD را از آن خود کرده‌اند. زنان 2 درصد از دارندگان مدرک دکتری را تشکیل می‌دهند.
سوئد: این کشور اروپایی با جمعیتی بالغ‌بر 10 میلیون و 577 هزار و 271 نفر، آمار 2 درصدی را برای دارندگان مدرک PHD به ثبت رسانده که در این میان سهم مردان از مقطع دکتری 2.5 درصد و سهم زنان 2.2 درصد اعلام شده است که به‌طور تقریبی می‌توان سهم برابری را برای هر دو جنسیت قائل شد. طبق آخرین آمار ارائه‌شده، حدود 385 هزار دانشجو در دانشگاه‌های سوئد ثبت‌نام کرده‌اند. با توجه به کاهش تعداد دانشجویان دکتری در این کشور، تعداد دانشجویان PHD در سال‌های 2012 و 2013 بالغ‌بر 20 هزار نفر بود که با تداوم روند کاهشی، تعداد دانشجویان این مقطع به 17 هزار و 371 نفر در سال 2021 رسید.
انگلیس: در ادامه برترین کشورهای دارای تحصیلات عالی و مدرک دکتری انگلیس را نمی‌توان نادیده گرفت. 2 درصد از سهم کل جمعیت 67 میلیون و 610 هزارنفری این کشور دارای مدرک PHD هستند. مردان و زنان هم سهم نسبتا برابری از نظر داشتن مدرک دکتری دارند به‌طوری‌که مردان 2.5 درصد و زنان 2.3 درصد از دارندگان این مدرک را به‌خود اختصاص داده‌اند. تعداد کل دانشجویان دانشگاه‌های انگلیس با 8.7 درصد رشد به دومیلیون و 750 هزار نفر در سال 2021 رسیده است.
آلمان: دیگر کشور اروپایی دارای بالاترین دارندگان مدرک PHD آلمان است که حدود 2 درصد از کل جمعیت 83 میلیون و 320 هزارنفری آن را دارندگان مدرک دکتری تشکیل می‌دهند. اختلاف زیادی بین آمار مردان و زنان دارنده مدرک PHD وجود دارد، به‌طوری‌که مردان 1.75 درصد و زنان تنها حدود یک درصد را به خود اختصاص داده‌اند. کل دانشجویان ثبت‌نامی در دانشگاه‌های آلمان در سال 2021 حدود دومیلیون و 915 هزار و 700 نفر گزارش‌شده که از این میان، حدود 200 هزار و 300 دانشجو در مقطع دکتری تحصیل‌ کرده‌اند.
استرالیا: این کشور که هشتمین کشور دنیا از نظر داشتن مدرک PHD به‌شمار می‌رود، جمعیتی معادل 26 میلیون و 393 هزار نفر دارد و از این تعداد 2 درصد مدرک PHD دارند. مردان و زنان به‌طور تقریبا برابر مدرک دکتری کسب کرده‌اند، به‌گونه‌ای که مردان 1.1 و زنان یک درصد را به خود اختصاص داده‌اند. بیش از یک‌میلیون و 400 هزار دانشجو در سال 2021 در دانشگاه‌های استرالیا تحصیل‌ کرده‌اند که از این میان، قریب به  2359 دانشجوی دکتری حضور دارند.

 62 درصد دانشجویان دکتری جذب دانشگاه می‌شوند
به‌طور متوسط در میان کشورهای عضو OECD که کشورهای سازمان همکاری و توسعه اقتصادی هستند، میزان بیکاری در دارندگان مدرک PHD تنها 2 درصد است. هفت کشور عنوان شده با بالاترین درصد دارندگان مدرک دکتری غیر از اسلوونی، عضو OECD هستند. این کشورها، بالاترین میزان بیکاری را در دارندگان PHD رشته‌های علوم انسانی و علوم طبیعی دارا هستند. آمار بالای 72 درصد فارغ‌التحصیلان مقطع دکتری در زمان تکمیل مدرک PHD خود مشغول به‌ کار بوده‌اند و 15 درصد هم تنها بین یک تا سه ماه بیکار بوده‌اند تا در کاری مناسب مشغول به کار شوند. در این بین، تنها 4 درصد از دارندگان PHD بیش از یک سال از کسب مدرک دکتری به دنبال کار بوده‌اند. سهم دانشگاه‌ها و سازمان‌های پژوهشی از جذب فارغ‌التحصیلان PHD بین 48 تا 62 درصد اعلام شده و 40 تا 52 درصد از آنها نیز در بخش‌های غیرآکادمیک مشغول به کار می‌شوند. در بخش‌های غیرآکادمیک، صنایع بالاترین درصد بین (17 تا 22 درصد) از فارغ‌التحصیلان دکتری را به خود جذب می‌کنند. این در حالی است که دانشگاه‌ها اصلی‌ترین مقصد فارغ‌التحصیلان دکتری در حوزه‌های علوم اجتماعی و انسانی به‌شمار می‌روند، بیشترین دارندگان PHD در رشته‌های مهندسی در بخش صنایع و فارغ‌التحصیلان حوزه‌های اجتماعی نیز بیشتر در بخش‌های دولتی مشغول به کار می‌شوند. در بیشتر کشورها، دارندگان مدرک PHD معمولا به‌عنوان محقق در آموزش عالی دانشگاهی مشغول فعالیت می‌شوند درحالی‌که شرکت‌های تجاری سهم زیادی از این فارغ‌التحصیلان را به‌ویژه در بلژیک و هلند به خود اختصاص داده‌اند. 

 سهم رو به رشد زنان در رشته‌های مقطع دکتری
آماری که جلب توجه می‌کند، افزایش شمار زنان تحصیلکرده در مقطع دکتری در کشورهای مختلف و در رشته‌های مختلف است. تا سال‌ها نقش و جایگاه زنان در مقطع دکتری نادیده گرفته می‌شد و مردان بیشترین شمار دانشجویان این مقطع را تشکیل می‌دادند. اسلوونی نمونه کشوری است که سهم زنان به‌عنوان دانشجوی دکتری بالاتر از مردان است. به‌طورکلی، زنان سال‌ها به‌ویژه در رشته‌های STEM (علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات) جایگاه مهمی نداشتند اما این وضعیت به‌مرور تغییر کرده و با رشد قابل توجهی مواجه شده و ابتکارات زیادی در حمایت و ترغیب زنان به حضور در این رشته‌ها انجام شده است. به‌عنوان مثال، در رشته‌های هنر و علوم انسانی زنان حضور 45 و مردان حضور 55 درصدی دارند. این حضور در رشته‌های علوم طبیعی، ریاضیات و آمار برای زنان 46 و برای مردان 54 درصد بوده است. همچنین 47 درصد زنان و 53 درصد مردان نیز در رشته‌های تجارت، مدیریت و حقوق تحصیل کرده‌اند و 32 درصد زنان و 68 درصد مردان در رشته‌های مهندسی و ساخت‌وساز به تحصیل پرداخته‌اند و شواهد از بالاتر رفتن سهم زنان از رشته‌های مقطع PHD خبر می‌دهد. 

نسبت دانشجویان دکتری به جمعیت ایران: 0.17 درصد
ایران با جمعیتی بیش از 88 میلیون نفر، قریب به 3 میلیون و 200 هزار دانشجو دارد که به طور تقریبی حدود 4 درصد از جمعیت کشور را دانشجویان در مقاطع مختلف تحصیلی تشکیل می‌دهند. به‌رغم اینکه تعداد کلی دانشجو در کشور در مقایسه با سال‌های گذشته با روند کاهشی مواجه است، اما گرایش به تحصیلات تکمیلی و مقاطع ارشد و دکتری در میان دانشجویان رشد داشته است. طبق جدیدترین گزارش‌ها و آمارهای ارائه شده، از این تعداد دانشجو، حدود 170 هزار نفر تنها در مقطع دکتری تحصیل می‌کنند که با کل تعداد دانشجویان کشور در ابتدای انقلاب برابری می‌کند. بر همین اساس، سالانه حدود 15 تا 20 هزار دانشجو از مقطع دکتری فارغ‌التحصیل می‌شوند که متاسفانه‌ تنها نیمی از آنها قابلیت جذب در نیروی کار کشور را دارند و بسیاری از آنها بیکار باقی می‌مانند. مبتنی ‌بر آخرین آمار ارائه‌شده در سال 98 قریب به یکصد هزار فارغ‌التحصیلان دکتری در ایران حضور داشتند که آمار آنها در طول حدود چهار سال گذشته برمبنای اظهارات مسئولان دست‌کم باید به 150 هزار نفر رسیده باشد که معادل 17 صدم درصد جمعیت کشور محسوب می‌شوند.  طبق آمار سال 1400 حدود 71 درصد از فارغ‌التحصیلان مقطع دکتری مشغول به کار هستند که در مقایسه با 41 درصد اشتغال فارغ‌التحصیلان دوره کارشناسی و 53 درصد اشتغال فارغ‌التحصیلان کارشناسی‌ ارشد، دانش آموختگان مقطع دکتری بالاترین نرخ اشتغال را در کشور به خود اختصاص داده‌اند. البته طبق آمارهایی که در سال‌های گذشته اعلام شده، نرخ اشتغال به کار در فارغ‌التحصیلان دکتری در سال 99 حدود 84 درصد بوده که در سال 1400 با کاهش 13 درصدی روبه‌رو شده است.  این آمارها اهمیت برنامه‌ریزی برای اشتغال فارغ‌التحصیلان مقطع دکتری را نشان می‌دهد که مقامات باید زمینه را برای اشتغال این استعدادها فراهم کنند. از حدود 170 دانشجوی مقطع دکتری تنها بیش از 4000 نفر از آنها جذب دانشگاه شده و مشغول تدریس می‌شوند. به‌طورکلی، حدود 42 درصد از بیکاران در کشور مدرک دانشگاهی دارند و همین مساله زمینه‌ساز بسیاری از مهاجرت‌ها و خروج مغزها از کشور است به این امید که بتوانند در کشوری دیگر فرصتی طلایی برای اشتغال و بهره‌مندی از توانمندی‌های خود پیدا کنند.  آن‌گونه که محمدسعید سیف، مدیرکل دفتر ارتباط با جامعه و صنعت وزارت علوم، رشته‌های مهندسی عمران با 94.52 درصد و مهندسی کامپیوتر با 88.90 درصد بالاترین میزان اشتغال و پرطرفدارترین رشته‌های بازار کار را در مقطع دکتری تشکیل داده است. از دیگر رشته‌های پراشتغال این مقطع می‌توان به مهندسی مواد، مهندسی برق، حقوق، فیزیک، مهندسی مکانیک، اقتصاد، حسابداری، شیمی، روانشناسی، تاریخ، آموزش زبان انگلیسی و مهندسی هوافضا اشاره کرد. این در حالی است که رشته‌های تاریخ 61.11 درصد، آموزش زبان انگلیسی 60 درصد و مهندسی هوافضا با 40.50 درصد پایین‌ترین میزان اشتغال را در این مقطع شامل می‌شود.  طبق آمارهای اشاره‌شده، دانشگاه‌های دولتی در کشور بالاترین سهم از اشتغال فارغ‌التحصیلان مقطع دکتری را به خود اختصاص داده‌اند. در این میان، دانشگاه الزهرا در رتبه نخست قرار دارد و بعد از آن، دانشگاه قم، صنعتی سهند، علامه طباطبایی، دانشگاه یزد، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، علم‌وصنعت، دانشگاه زابل، صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی، شهید باهنر کرمان، علوم و فنون دریایی خرمشهر، دانشگاه مازندران، دانشگاه یاسوج، ولی‌عصر رفسنجان و صنعتی اصفهان در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند.