علی صولتی، خبرنگار: روز گذشته، ظهر 16 آذر امسال برای برخی شهروندان تهرانی با اتفاقی تازه و تعجب‌برانگیز آغاز شد. تصور کنید در شمال تهران عده‌ای در همین زمان مشغول کارهایشان بوده‌اند، درحال گذراندن زمان استراحت‌شان در خانه یا محل کار یا در مسیر جایی در حرکت که یکباره با پیامی عجیب روی صفحه تلفن‌های همراه هوشمندشان مواجه می‌شوند؛ «هشدار زلزله، آرام باشید و پناهگاهی در این اطراف پیدا کنید.» پیامی که دقیقا مشخص نیست از کجا آمده و چرا ارسال شده، تقریبا مانند یک اصطلاحا نوتیفیکیشن یا اعلامیه روی صفحه تلفن‌های همراه هوشمند آندرویدی، این بار البته نه روی آن نوار «نویگیشن‌بار» سیستم‌عامل آندروید، بلکه وسط نمایشگر صفحه، بدون هیچ سرشماره یا آدرس اینترنتی که بتوان فهمید پیام از سمت کدام دستگاه، ارگان، شخص یا سایتی آمده است. ظاهرش نیز همین‌قدر عجیب، تازه و غافلگیر‌کننده بود. تصویری مربعی‌شکل با رنگ‌های زرد و مشکی، عکسی که تداعی‌کننده ریزش یک ساختمان و شکافته شدن زمین بود. درست بالای تصویر هم جمله هشداری مذکور بی‌هیچ مقدمه و توضیح اضافه‌ای به‌نمایش درآمده بود. به‌طوری‌که هر کاربری هنگام مشاهده این پیغام ویژه، مرموز و عجیب، بیم و استرس تمام وجودش را فرامی‌گرفت. در ادامه مشخص شده این پیغام تنها برای شماری از مشترکان اپراتور همراه اول در برخی محله‌های شمال تهران که گوشی‌های اندرویدی داشته‌اند، به‌نمایش درآمده و آنقدر‌ها فراگیر نبوده است اما کافی است تنها برای لحظاتی خودتان را جای آن کاربرانی قرار دهید که در آن هنگام با پیام مذکور مواجه شده‌اند، جوان، پیر، کودک یا پدر و مادری که شاید خیلی به ابعاد فنی تلفن‌های همراه هوشمند هم مسلط نباشند، با مشاهده چنین پیامی چه واکنش‌هایی می‌توانند داشته باشند؟ چه میزان استرس و فشار روانی را می‌توانند در لحظه هضم کنند و اوضاع را تحت‌کنترل بگیرند؟ ظاهر و نحوه ارسال این پیام به‌قدری خاص، جدید، جدی و قابل‌توجه بود که هرکسی را می‌توانست شوکه کند.
ابهامی دیگر در افکار عمومی و رسانه‌ها، هشدار زلزله چه میزان صحت داشت؟
در همان دقایق ابتدایی، زیرنویسی در شبکه خبر درباره این هشدار نوشت: «درپی هک شبکه تلفن همراه پیامی مبنی‌بر هشدار زلزله به شهروندان مخابره شده است، این پیام جعلی است.» مرکز لرزه‌نگاری کشور نیز با تاکید بر اینکه هیچ‌گونه وضعیت غیرعادی درخصوص وقوع زمین‌لرزه در هیچ منطقه‌ای از کشور مشاهده نشده است، اعلام کرد موسسه ژئوفیزیک ارسال این هشدار از سوی این موسسه را رد می‌کند، در این اطلاعیه آمده بود: «نظر به اینکه بنابر اطلاع واصله، امروز ۱۶ آذر ۱۴۰۱ پیامی تحت‌عنوان هشدار زلزله از طریق خطوط موبایلی برای برخی از مشترکین ارسال‌شده است، مرکز لرزه‌نگاری کشوری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران ضمن تکذیب این پیام اعلام می‌کند هیچ‌گونه وضعیت غیرعادی درخصوص وقوع زمین‌لرزه در هیچ منطقه کشور تا لحظه درج این پیام مشاهده نشده است.» همزمان مرکز لرزه‌نگاری اروپا- مدیترانه این پیام را ناشی از یک‌خطا دانست و رئیس سازمان مدیریت بحران کشور نیز این‌گونه به ماجرا واکنش نشان داد: «هیچ هشداری مبنی‌بر وقوع زلزله از سوی سازمان مدیریت بحران کشور ارسال نشده و چنین پیامی کاملا کذب است. مردم آرامش خود را حفظ کنند؛ چراکه هیچ هشداری مبنی‌بر وقوع زلزله نداشته‌ایم.» تکذیب‌ها همچنان ادامه یافت و همان‌طور که گفتیم از سرپرست روابط‌عمومی هلال‌احمر تا موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران وقوع زلزله را تکذیب کردند. همه این واکنش‌ها در یک بازه زمانی اندک و نهایتا نیم‌ساعته رخ داد. شهروندان گیج و مبهوت از مشاهده پیغام عجیب و نگران‌کننده هشدار زلزله روی گوشی‌های تلفن همراه خود با تکذیبیه‌ها و اطلاعیه‌های پرتعداد صادره از چندین دستگاه، نهاد و مسئول در رسانه‌ها احاطه شده بودند. تکذیبیه‌ها و اطلاعیه‌هایی که جز تکذیب وقوع زلزله و صحت پیغام هشداری حرف دیگری درباره علت ارسال این پیام و منشأ آن نداشتند تا اینکه یک جریان خبری پای هکرها را به‌میان آورد و بروز این اتفاق را بر گردن این مجرمان ناشناس انداخت.
از جعل تا حمله هکرها؛ گمانه‌زنی‌های نامعتبر رسانه‌های رسمی در فضای ملتهب کنونی
طولی نکشید که خبرگزاری میزان، از هک شدن شبکه تلفن همراه ایران خبر داد و اعلام کرد که پیامک «هشدار زلزله» جعلی است و از مردم خواست از خانه‌هایشان خارج نشوند. خبرگزاری ایسنا نیز به نقل از محمدحسن نامی، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور این پیامک را جعلی اعلام کرد. گمانه‌زنی‌هایی که علاوه‌بر تکذیب صحت پیغام مذکور بر جعلی بودن و انجام این اقدام توسط هکرها اصرار داشتند. نکته جالب اینکه خود «همراه اول» نیز با ارسال پیامکی برای کاربران در سامانه خود به این گمانه‌زنی‌ها دامن زد و اعلام کرد: «اگر پیام هشدار زلزله دریافت کرده‌اید، این پیام صحت ندارد.» در این میان سرهنگ پاشایی، معاون پلیس فتا علت بروز اتفاق مذکور را این‌گونه توضیح داد: «قابلیتی روی گوشی‌های تلفن همراه به‌نام ارائه هشدارهای ضروری وجود دارد که فقط به اینترنت نیاز دارد و برای مواقع ضروری است. قطعا زلزله‌ای در کار نیست، این می‌تواند شیطنت یک کاربر یا هک باشد. این قابلیتی است که روی گوشی تلفن همراه اندروید به‌خصوص گوشی‌های سامسونگ وجود دارد و عمدتا هم دارندگان این نوع گوشی‌ها این پیامک را دریافت کرده‌اند.» مطرح شدن ادعا و سناریوی هک البته چندان بی‌علت هم نبود، پس از گذشت 80 روز از شروع ناآرامی‌های اخیر کشور، هکرهای مختلفی از نقاط مختلف به سامانه‌ها و سایت‌های دولتی و غیردولتی ایران حمله‌ور شدند که آخرین آن نیز حمله سایبری حاشیه‌ساز گروه «بلک‌ریوارد» به خبرگزاری فارس بود. بنابراین نظریه حمله هکرها به مخابرات و اپراتور‌های تلفن همراه طبیعتا با استقبال طیف وسیعی از مخاطبان مواجه می‌شد، البته لازم به یادآوری است که در اغلب این حملات، گروه‌های هکری با انتشار اعلامیه‌ای مسئولیت حملات را برعهده می‌گرفتند یا با ژستی پیروزمندانه خود پیش از هر رسانه دیگر اخبار حمله صورت‌گرفته را اعلام و پخش می‌کردند اما در این اتفاق نه‌تنها چنین نشد، بلکه رسانه‌های رسمی داخلی خود پیش‌پیش به استقبال نظریه حمله هکرها رفتند.
روشن شدن واقعیت و توضیح علت فنی صدور هشدار زلزله
گمانه‌زنی‌های فوق با وجود ایجاد ابهام بسیار در افکار عمومی خیلی ادامه پیدا نکردند. شرکت ارتباطات سیار ایران (همراه اول) با صدور اطلاعیه‌ای نوشت: «درپی دریافت هشدار زلزله توسط برخی مشترکان تلفن همراه، اپراتور اول ضمن عذرخواهی از مشترکان خود، اعلام کرد که هیچ‌گونه هک یا نفوذی در شبکه صورت نگرفته و این پیام به‌دلیل خطای یک تیم تحقیقاتی در ارسال پیام تست سرویس جدید هشدار بلایای طبیعی بوده است.» با وجود آنکه رئیس مرکز لرزه‌نگاری کشور دراین‌باره گفته بود: «زلزله قابل‌پیش‌بینی نیست، اخطاری درباره زمین‌لرزه اعلام نکرده‌ایم و قاعدتا چنین کاری هم نخواهیم کرد.» براساس اطلاعیه شرکت همراه اول و پس از روشن شدن ابعاد فنی ماجرا، به‌نظر می‌رسد زلزله آنقدر‌ها هم غیرقابل‌پیش‌بینی نیست. گفتنی است گوگل به‌تازگی از امکانی رونمایی کرده که با استفاده از حسگر شتاب‌سنج قابلیت تشخیص زلزله روی گوشی‌های اندرویدی را دارد، این سیستم هشدار وقوع زلزله از حسگرهای زمینی در کشورهایی نظیر ژاپن، مکزیک و ایالت کالیفرنیای آمریکا استفاده کرده تا ضمن ارسال هشداری فوری به کاربران فرصتی کوتاه در اختیار آنها قرار دهد تا بتوانند در مکانی امن پناه بگیرند و تا حدی از صدمات ناشی از زلزله مصون بمانند. این سیستم درحال‌حاضر فقط در ایالات‌متحده آمریکا، یونان، نیوزیلند، قزاقستان، جمهوری قرقیزستان، فیلیپین، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان و ازبکستان فعال است، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که پیغام هشداری روز گذشته مربوط به سیستم هشدار زلزله گوگل نبوده است. اما بنا بر اطلاعیه شرکت همراه اول تیم تحقیقاتی که درحال تست سرویس هشدار بلایای طبیعی بوده به‌اشتباه پیام را برای جمعی از مشترکان همراه اول در شهر تهران ارسال کرده و دریافت پیام هشدار زلزله توسط برخی مشترکان تلفن همراه به‌خاطر اشتباه در تست سرویس جدید بوده است. گویا سرویسی که تیم تحقیقاتی مذکور درحال تست آن بودند همین هشدار زلزله گوگل بوده و این به‌نظر نزدیک‌ترین سناریو برای توجیه بعد فنی ماجراست.
چه کسی پاسخ تشویش اذهان عمومی را خواهد داد؟
تصور کنید در فرودگاه یا ترمینالی هستید، یکی از میان جمعیت با سروشکلی داعشی و تکبیرگویان وانمود کند درحال انجام اقدامی تروریستی است، به‌عنوان‌مثال اقدام به انفجار یک جلیقه انتحاری در میان جمعیت را تداعی کند و بعد هم مشخص شود اصلا جلیقه انتحاری و بمبی در کار نبوده و شخص موردنظر به‌خطا یا مزاح چنین اقدامی کرده است. این کار را چه می‌توان نام نهاد؟ پاسخ رعب و وحشت عمومی ایجادشده در جامعه را که خواهد داد؟ مگر می‌توان شکی داشت که پیگرد قانونی قطعا باید در قبال چنین اتفاقی لحاظ شود و مسئول رقم زدن این اتفاق باید مورد پیگرد قرار بگیرد؟ آیا فرد موردنظر می‌تواند صرفا با یک عذرخواهی ساده از قبول مسئولیت در قبال چنین اتفاقی شانه خالی کند؟ اگر تصور می‌کنید چنین امری امکان‌پذیر نیست، پس توجه‌تان را به اظهارات مدیرکل ارتباطات همراه اول تنها ساعتی پس از اتفاق جلب می‌کنیم. حکاکان در آنتن زنده شبکه خبر ضمن عذرخواهی از مشترکان همراه اول پیرامون علت مخابره این پیغام هشداری، گفت: «هیچ‌گونه هک و نفوذی در شبکه اتفاق نیفتاده و ارسال پیام هشدار زلزله حاصل خطای تیم تحقیقاتی همراه اول بود.» دقت کنید، اتفاقی چنین مهم در فضای ملتهب کنونی جامعه آن هم در ظهر روز 16 آذر، پتانسیل ایجاد چه حواشی و گمانه‌زنی‌های مختلفی را می‌تواند داشته باشد که جلوه‌هایی از آن را نیز در شبکه‌های اجتماعی، افکار عمومی و حتی رسانه‌ها نیز مشاهده کرده‌ایم. عده‌ای گفته‌اند مثل موارد قبلی کار هکرهای خارجی است، عده‌ای دیگر نیز گفته‌اند کار ضدانقلاب است، می‌خواهند مردم در روز 16 آذر از خانه‌هایشان خارج شوند و به خیابان‌ها بیایند. شماری از فعالان فضای مجازی به امنیت شبکه خرده گرفته‌اند و شماری دیگر نیز انواع و اقسام گمانه‌زنی‌ها را طرح کرده‌اند، همه این اتفاقات نیز تنها در کمتر از یک ساعت رخ داده است. اصلا به‌فرض اینکه تیم تحقیقاتی همراه اول چاره‌ای جز انتخاب این روز و این برهه زمانی نامناسب برای امتحان پروژه جدیدش نداشت. تکلیف اطلاع‌رسانی فوری که باید پس از اتفاق صورت می‌گرفت چه شد؟
جای خالی مدیریت رسانه‌ای یکپارچه در حوادث مشابه
گفتیم که رئیس سازمان مدیریت بحران کشور پس از گذشت مدت کوتاهی از هشدار زلزله از هموطنان خواست برای پیگیری هر گونه اخبار در این زمینه فقط از طریق رسانه‌ها و خبرگزاری‌های رسمی اقدام کنند. اینجاست که جای خالی مرجعیت رسانه‌ای و مدیریت هماهنگ، یکپارچه و کارآمد افکار عمومی احساس می‌شود. می‌گویند مردم اخبار واقعه را فقط از خبرگزاری‌ها و رسانه‌های رسمی پیگیری کنند اما همان‌طور که نوشتیم، همین رسانه‌های رسمی خود منبع پخش شایعات و گمانه‌زنی‌های نادرست قرار گرفتند. سوال مهم اینکه آیا رسمی بودن یک رسانه و خبرگزاری می‌بایست طرح شایعات و گمانه‌زنی‌های نامعتبر را از سوی این رسانه محدود سازد یا خیر؟ قطعا تفاوت یک رسانه رسمی با مراجع غیررسمی و انسان‌رسانه‌های شبکه‌های اجتماعی امروز، مسئولیت و تعهد آنها نسبت به واقعیت و رعایت اصول مبنایی فعالیت‌های خبری است. پس چطور می‌شود که چند رسانه رسمی ساعتی پس از واقعه مذکور گمانه‌زنی‌های مختلف، متعدد و بعضا غیرواقعی طرح می‌کنند که موجبات تشویش اذهان عمومی و دامن زدن به فضای ملتهب کشور را فراهم می‌آورد؟ مصادیق این اتفاق نیز بسیار است، از منتشر شدن تصاویر غیرمتعارف در آنتن زنده تلویزیون ملی گرفته تا پخش شدن روایات و فیلم‌های متعدد از نحوه عملکرد نیروی انتظامی در حوادث اخیر، همه و همه نشان می‌دهند چیزی به نام مرجعیت واحد رسانه‌ای و مدیریت واحد و یکپارچه افکار عمومی و رسانه‌ها در کشور وجود ندارد. می‌توان گفت حداقل توقعی که می‌توان داشت، هماهنگی رسانه‌های رسمی داخل کشور است که این امر نیز تا امروز تحقق نیافته است. در هر حال همان‌طور که عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات پس از ایجاد نگرانی برای برخی از هموطنان، دستور پیگیری موضوع و برخورد با مقصران احتمالی را صادر کرد، این واقعه نیز مانند وقایع پیشین رها نشده تا پیگیری‌ها هم درمورد مقصران و هم درمورد مدیریت افکار عمومی و مرجعیت رسانه‌های رسمی به نتیجه ملموسی برسد.