مهدی عبداللهی، دبیر گروه اقتصاد:حدود 80 روز از شروع اولین اعتراضات می‌گذرد. طی این مدت با رادیکال شدن فضا، دولت و حاکمیت مجبور شد پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی خارجی را فیلتر و دسترسی به آنها را برای مردم و فعالان اقتصادی محدود کند. با این اتفاق، برخی از کسب‌وکارهای مجازی متضرر شده و حتی ممکن است اقدام به تعدیل نیروی انسانی خود کرده باشند که البته هنوز آمارهای قابل استنادی در این خصوص از سوی مراجع رسمی بخش خصوصی و دولتی منتشر نشده است. اما در سویی دیگر، با شروع اعتراضات شبکه‌های معاند خارجی بیکار ننشسته و بیشترین تلاش‌های رسانه‌ای و امنیتی را به‌خرج دادند تا فضای اولیه که مبتنی بر مطالبات اجتماعی بود را به سمت خشونت ببرند. آتش‌بیار این معرکه از چهره‌های رسانه‌ای گرفته تا فعالان مجازی و رسانه‌های معاند با تشکیل «کمپین‌های نخریدن»، «بدنام‌سازی برندهای موفق و شرکت‌های بزرگ کشور» و «تشویق به اعتصاب و حتی تشویق به اقدامات مخرب برای به اعتصاب کشاندن بخش‌های تولیدی و خدماتی کشور»، سعی داشتند اقتصاد ایران را به سمت رکود و ورشکستگی برده و با حداکثرسازی نارضایتی‌ها، زمینه را برای اتفاقات تلخ امنیتی و سیاسی آماده کنند. اما آمارهای اقتصادی نشان می‌دهد این تلاش‌های معاندان به نتیجه دلخواه آنها نرسیده است. یکی از این آمارهای شاخص، داده‌های ماهانه شبکه پرداخت الکترونیک کشور تحت عنوان تراکنش‌های شبکه شاپرک است. تراکنش‌های شبکه شاپرک شامل پرداخت‌های ابزارهای موبایلی، کارتخوان‌ها و تراکنش‌های اینترنتی است که تراکنش‌های خرید کالا و خدمات، مانده‌گیری، شارژ و پرداخت قبوض را دربر می‌گیرد. طبق گزارش بانک مرکزی ایران، در آبان ماه تعداد 3 میلیارد و 373 میلیون تراکنش به ارزش 771 هزار میلیارد تومان انجام شده که رشد 9.3 درصدی نسبت به مهرماه داشته است. همچنین ارزش حقیقی تراکنش‌ها (ارزش تورم‌زدایی‌شده) نیز طی آبان رشد بیش از 7 درصدی داشته است.
جایگاه شاپرک در اقتصاد ایران
بخش اول گزارش شبکه شاپرک، مربوط به تبیین جایگاه شاپرک در اقتصاد ملی است. در این گزارش شاخص نسبت ارزش تراکنش‌های شاپرک به نقدینگی محاسبه شده و نتایج آن با نسبت اسکناس و مسکوک در دست اشخاص در طول زمان مورد مقایسه قرار گرفته است. درخصوص نسبت ارزش تراکنش‌های شاپرک به نقدینگی، آمارهای شبکه شاپرک نشان می‌دهد ارزش ماهانه تراکنش‌های شبکه شاپرک معادل 13 تا 15 درصد از کل نقدینگی موجود در کشور است. البته اگر کل تراکنش‌های سالانه شاپرک را درنظر بگیریم، این رقم معادل کل تولید ناخالص داخلی سالانه خواهد بود که به‌لحاظ فنی شاید شاخص دقیقی نباشد. شاخص بعدی، نسبت اسکناس و مسکوک در دست اشخاص به نقدینگی است که می‌تواند اهمیت شبکه پرداخت را نشان دهد. طبق گزارش شبکه شاپرک، این نسبت معادل 1.6 تا 1.7 درصد از کل نقدینگی کشور است. اما بررسی روند نسبت ارزش تراکنش‌های شاپرک به نقدینگی در طول مدت مورد بررسی ابتدای سال ۱۳۹۸ تا شهریور ۱۴۰۱ دارای برآیند صعودی بوده است و از 7.7 درصد در فروردین ماه ۱۳۹۸ به حول‌وحوش 13 درصد در شهریور ۱۴۰۱ افزایش یافته است. این در حالی است که درصد اسکناس و مسکوک به نقدینگی در طول این مدت روندی درمجموع کاهشی داشته و از 3.2 درصد به 1.6 درصد رسیده است. به عبارت دیگر، گسترش نفوذ ابزارهای پذیرش یکی از دلایل کاهش نسبت اسکناس و مسکوک به نقدینگی در مدت مورد بررسی بوده است که انتظار می‌رود این روند کاهشی همچنان تداوم داشته باشد. اما با توجه به شروع روند کاهشی میزان نقدینگی، به نظر می‌رسد سرعت کاهش سهم اسکناس و مسکوکات از نقدینگی، نسبت به گذشته کاهش یابد. کاهش این نسبت در شهریور ۱۴۰۱ نسبت به فروردین ماه ۱۳۹۸ یکی از عوامل اصلی افزایش ضریب فزاینده و سالم‌سازی ترکیب نقدینگی در بازه زمانی اخیر بوده و باعث شده برای تامین نقدینگی، پول پرقدرت کمتری به اقتصاد کشور تزریق شود و بخشی از نیاز به پول فیزیکی برای پرداخت بهای کالاها و خدمات مورد تقاضا با گسترش زیرساخت‌های لازم توسط شبکه پرداخت الکترونیک‌کارت جبران شود. این در صورتی است که در ماه‌های گذشته شاهد افزایش سهم اسکناس و مسکوک در دست اشخاص می‌باشیم که این بیانگر تزریق پول پرقدرت به بازار می‌باشد.
رشد 70 هزار میلیارد تومانی خریدها در آبان
طبق گزارش بانک مرکزی ایران از تراکنش‌های شبکه شاپرک، در آبان 1401 ارزش اسمی تراکنش‌های این شبکه (شامل تراکنش‌های موبایلی، اینترنتی و کارتخوان‌ها) 770 هزار و 839 میلیارد تومان بوده که این مقدار نسبت به تراکنش‌های 705 هزار و 159 میلیارد تومانی مهرماه رشد 65 هزار و 681 میلیارد تومانی معادل 9.3 درصدی داشته است. آن‌طور‌که در نمودار قابل مشاهده است، رقم تراکنش‌های آبان‌ماه بالاترین رقم طی 8 ماهه امسال بوده و حتی از تراکنش‌های شهریورماه که خریدهای دانش‌آموزان و دانشجویان در آن انجام می‌شود نیز 50 هزار میلیارد تومان بیشتر بوده است.
85 درصد خریدها حضوری است
یکی از داده‌های بسیار پراهمیت شبکه شاپرک، ارائه آمارها به تفکیک ابزارهای پرداخت است. طبق آمارهای شبکه شاپرک، در آبان‌ماه از رقم 770 هزار و 839 میلیارد تومانی تراکنش‌ها در این ماه، نزدیک به 656 هزار میلیارد تومان معادل 85 درصد مربوط به تراکنش‌های انجام شده در کارتخوان‌ها، نزدیک به 87 هزار میلیارد تومان معادل 14.8 درصد مربوط به ابزارهای اینترنتی و 1250 میلیارد تومان معادل 0.18 درصد نیز مربوط به پرداخت‌های موبایلی (خرید و شارژ و...) بوده است. نگاهی به داده‌های سهم ابزارهای مختلف از تعداد و مبلغ تراکنش‌ها نشان می‌دهد طی چند ماه اخیر سهم کارتخوان‌ها همان حول‌وحوش 85 درصد بوده است. عدم کاهش قابل توجه سهم کارتخوان‌ها به این معنی است که مردم در ماه‌های اخیر خریدهای حضوری را به خریدهای اینترنتی ترجیح نداده‌اند. این مورد از این منظر مهم است که تشویق و تهدید خارج‌نشینان به اعتصاب و نخریدن و بستن مغازه‌ها جواب نداده و مردم چندان ترسی از حضور در بازار نداشته‌اند.
افزایش 22 میلیونی تعداد تراکنش‌ها
افزایش رقم تراکنش‌های شاپرک در آبان‌ماه ممکن است با این پاسخ مواجه شود که این افزایش به‌واسطه افزایش نرخ تورم بوده است. اما بررسی دو شاخص گرچه وجود تورم را رد نمی‌کند، اما این ادعا که افزایش رقم تراکنش‌ها امر مثبتی نبوده را رد می‌کند. اولی، تعداد تراکنش‌های انجام‌شده در شبکه شاپرک است. طبق آمارهای شبکه شاپرک، تعداد تراکنش‌های انجام‌شده در بستر ابزارهای موبایلی، اینترنتی و کارتخوان‌ها در آبان‌ماه بالغ بر 3 میلیارد و 733 میلیون تراکنش بوده که نسبت به تعداد 3 میلیارد و 711 میلیون تراکنش مهرماه رشد 21 میلیون و 801 هزار تراکنش را در پی داشته است. این تعداد گرچه حکایت از رشد نزدیک به یک درصدی داشته اما به‌جز تیرماه و شهریور، بالاترین تعداد تراکنش‌ها در دو سال اخیر بوده است. طبق گزارش شاپرک، بالاترین تعداد تراکنش‌ها مربوط به شهریورماه است که البته با توجه به شروع مدارس و دانشگاه‌های کشور و تمرکز خریدهای دانش‌آموزان و دانشجویان در این ماه، افزایش قابل توجه خریدهای خرد در این ماه طبیعی است.
رشد 7 درصدی ارزش حقیقی خریدها
اما استناد به تعداد تراکنش‌ها برای اثبات افزایش تراکنش‌های شبکه شاپرک شاید برخی‌ها را قانع نکند و همچنان اصرار داشته باشند که افزایش رقم تراکنش‌های شبکه شاپرک صرفا به‌دلیل افزایش قیمت‌ها رخ داده است. در اقتصاد در این‌گونه مواقع اقتصاددانان سعی می‌کنند برای ارائه تحلیل‌های قابل اتکا، متغییرهای ارزشی و مبلغی را به‌صورت حقیقی بررسی کنند. به این مفهوم که متغییر ارزشی اسمی را تورم‌زدایی نموده تا اثر عامل تورم موجب برداشت‌های اشتباه و انحراف در تصمیم‌گیری و تحلیل نشود. لذا شاخص مناسب‌تر برای بیان رشد ارزش تراکنش‌های شبکه شاپرک، بیان آن به‌صورت رشد حقیقی و تورم‌زدایی شده است.
همان‌طور‌که در نمودار قابل مشاهده است، ارزش اسمی تراکنش‌های شاپرک در آبان‌ماه با رشد 9.3 درصدی به حدود 771 هزار میلیارد تومان رسیده است. اما ارزش حقیقی تراکنش‌ها نیز در آبان‌ماه با درنظر گرفتن شاخص CPI به قیمت پایه سال 1395، به 1395 میلیارد تومان رسیده که نسبت به ارزش حقیقی تراکنش‌های مهرماه رشد 7 درصدی داشته است. همچنین رقم ارزش حقیقی تراکنش‌های آبان‌ماه شاپرک از ارزش حقیقی تراکنش‌ها در مهرماه، شهریور، مرداد و تیرماه نیز بیشتر بوده است. با این حساب، مشخص شد که افزایش خریدهای مردم و فعالان اقتصادی در آبان‌ماه صرفا ناشی از رشد قیمت‌ها نبوده و بازار با افزایش تقاضا روبه‌رو بوده است.
98 درصد از تراکنش‌ها مربوط به خرید کالا
شبکه پرداخت الکترونیک کشور سه خدمت ارائه می‌دهد که شامل خرید کالا و خدمات، پرداخت قبض و خرید شارژ و مانده‌گیری است. طبق آمارهای شبکه شاپرک، از کل تعداد 3 میلیارد و 733 میلیون تراکنش انجام‌شده در این شبکه، 89.5 درصد آن مربوط به خرید کالا و خدمات، 6.3 درصد مربوط به پرداخت قبض و خرید شارژ و 4.2 درصد نیز مربوط به مانده‌گیری است. اما در بخش ارزش تراکنش‌ها نیز، از 771 هزار میلیارد تومان تراکنش انجام شده، 98.6 درصد آن مربوط به خرید کالا و خدمات و 1.4 درصد نیز مربوط به پرداخت قبض و خرید شارژ و مانده‌گیری است.
در خصوص دامنه مبلغی و تعداد تراکنش‌ها نیز، براساس دسته‌بندی شاپرک، دامنه مبلغی تراکنش‌های ابزار کارتخوان فروشگاهی در بازه زیر 5 هزار تومان، بین 5 هزار تا 25 هزار و بالای 25 هزار تومان است. طبق آمارهای شبکه شاپرک، در آبان ماه سال 1401 تعداد تراکنش‌های زیر 5 هزار تومان کارتخوان‌ها 338 میلیون تراکنش بوده است. همچنین 1 میلیارد و 99 میلیون تراکنش در رده 5 تا 25 هزار تومان و 1.9 میلیارد تراکنش نیز در رده بالای 25 هزار تومان بوده است. اما درخصوص دامنه مبلغی نیز، طبق گزارش شاپرک، حدود 91 درصد از تراکنش‌ها مربوط به تراکنش‌های زیر 500 هزار تومان بوده است.
