مجتبی اردشیری، خبرنگار: درون‌مایه دانشگاه و دانشجو اگرچه نمود چندانی در سینمای پیش از انقلاب نداشته اما به یکی از محورهای اصلی آثار چند دهه گذشته سینمای ایران تبدیل شده است. از نگاهی گذرا به دانشگاه و دانشجو گرفته تا تعمق در مسائل کلان این حوزه سبب شده تا عموم آثاری که با این محوریت تولید شده‌اند، با اقبال حداکثری از جانب مخاطب مواجه شود.
این اقبال گاهی به اندازه‌ای بوده که شماری از این فیلم‌ها که البته تعدادشان هم اندک نیست، در زمره آثار کالت تاریخ سینما قرار گرفته و جاودان شده‌اند. این ماندگاری در شرایطی رقم خورده که برخی از این آثار، جانب عاشقانه ماجرا را پی‌گرفته و برخی دیگر نیز به مسائل فرامتنی ورود کرده و با رویکردهای متفاوت، تلاش کرده‌اند تا با کلیشه‌زدایی از ساحت آثاری با این محوریت، روایت جدیدی از دانشجو و دانشگاه در سینمای ایران ارائه دهند. در ادامه نگاهی خواهیم انداخت به ۱۶ فیلم مهمی که در این حوزه تولید شده‌اند با این توضیح که تعداد آثار این حوزه، فراتر از این ۱۶ نمونه است، لذا آثاری مورد توجه قرار گرفته که نقش پررنگ‌تری از دانشجو و دانشگاه را بازتاب داده‌اند.
پری
داریوش مهرجویی به‌رغم ارجاعات غیرمستقیمی که تا قبل از دهه 70 به مقوله دانشگاه و دانشجو می‌کرد، اما با پری ورود همه‌جانبه‌ای به این عرصه داشت. پری اما به‌نوعی متفاوت‌تر از تمام فیلم‌های این حوزه است که ورای مسائل روز و معمول زندگی دانشجویی، بعد دیگری از یک دانشجو و فردی که طالب حقیقت محض است را به تصویر می‌کشد. این فیلم پرمخاطب، داستان پری دانشجوی ممتاز رشته ادبیات و تئاتر است که از تمام مزایای زندگی یک دختر جوان برخوردار می‌باشد. او با خواندن یک کتاب سبز کوچک، دچار تحولات فکری و حسی می‌شود. کتاب، سرگذشت سیر و سلوک عارف گمنامی در قرن پنجم هجری است. پری پس از خواندن کتاب، با آنکه خواهان مراتب معنوی بالاتری است، از زندگی معمولی دل‌کنده شده و در وادی دردناک طلب، سرگردان می‌شود. کتاب به برادر بزرگش، اسد تعلق دارد. اسد چندی پیش در حادثه آتش‌سوزی کلبه‌اش درگذشته است. داداشی، برادر دیگر پری است که مخالف راه و رسم اسد بوده و عقیده دیگری دارد.
به رنگ ارغوان
ابراهیم حاتمی‌کیا که در برخی از کارهایش، بهره‌برداری‌هایی را از دانشگاه و دانشجو به عمل آورده بود، در به رنگ ارغوان، به شکل کامل‌تری وارد این مقوله شده و دانشجو را در متن بحران داستان جدیدش قرار می‌دهد. فیلم، داستان یکی از عوامل گروهک تروریستی به نام شفق است که در اوایل انقلاب، پس از به پا کردن آشوبی گریخته است. شفق حالا و پس از گذشت چندین سال از آن اتفاق برای دیدن دخترش ارغوان، که دانشجوی دانشکده جنگل‌داری است مخفیانه به ایران بازمی‌گردد. یکی از مامورین امنیتی به نام بهزاد به‌عنوان دانشجو وارد دانشکده شده و از تمامی امکانات مدرن امنیتی استفاده می‌کند تا با کنترل ارغوان، شفق را به دام بیندازد. در این میان بین او و ارغوان رابطه‌ای عاطفی به‌وجود می‌آید. از طرف دیگر همکاران سیاسی شفق نیز تصمیم دارند او را ترور کنند تا به دست ماموران امنیتی نیفتد.
شام آخر
قطعا یکی از نخستین آثاری که از تصویر دانشجو در آثار سینمایی، در ذهن سینمادوستان نقش می‌بندد، فیلم شام آخر فریدون جیرانی است. فیلمی که چه در زمان نمایش و چه تا همین امروز، جذایت‌هایی را برای مخاطب به همراه دارد؛ جذابیت‌هایی که تاکنون به این شکل، در هیچ‌یک از آثار دانشجویی سینمای ایران تکرار نشده است. شام آخر، داستان استاد دانشکده معماری یعنی میهن مشرقی است که پس از 26 سال زندگی با شوهرش، به سبب ناسازگاری فکری و رفتاری با پادرمیانی دخترش ستاره، از همسرش جدا می‌شود. میهن به خانه قدیمی پدری خود اسباب‌کشی می‌کند و با دخترش و دایه او یعنی آفاق، زندگی تازه‌ای را آغاز می‌کند. زندگی تازه او با آمدن مانی معترف، دانشجوی رشته معماری در هم می‌ریزد و روابط عجیبی میان آنها شکل می‌گیرد.
محیا
ساخته اکبر خواجویی در طول سالیان اخیر، با اقبال بسیار خوبی مواجه شده است. فیلمی که در عین رهیافت‌های اجتماعی که مطرح می‌کند، از یک نبض دانشجویی حکایت دارد و تحول درونی این قشر را به زیبایی و با بهره‌مندی درست از زبان سینما بیان می‌کند. محیا، داستان جاوید و محیا است که به یکدیگر علاقه‌مند می‌شود اما بهروز با ایجاد موانعی، آنها را درگیر مشکلاتی می‌نماید که این مسیر را با دست‌اندازهایی همراه می‌کند.
دیدار
محمدرضا هنرمند در اوایل دهه 70، بهره‌برداری دیگری از مقام دانشجو انجام می‌دهد و سبب می‌شود تا این فیلم علی‌رغم سادگی خود، همچنان مخاطبانی داشته باشد و نامش زنده بماند. دیدار، داستان جوان گل‌فروشی به نام امیر است که با ژانت آشنا می‌شود و آنها، خیلی زود، به هم علاقه‌مند می‌شوند. امیر پیشنهاد ازدواج می‌دهد اما ژانت که مسیحی است، نمی‌پذیرد. در جریان یکی از بمباران‌ها، ژانت پدر و مادرش را از دست می‌دهد. وقتی موافقت خود را برای ازدواج اعلام می‌کند، امیر، برای انجام خدمت سربازی، به جبهه اعزام می‌شود. اداره باغ و پرورش گل به عهده ژانت گذاشته می‌شود. انتظار ژانت برای بازگشت امیر بیهوده است چون او به اسارت درآمده است. اما ژانت، هشت سال برای آزادی او منتظر می‌ماند.
عصبانی نیستم
جنجالی‌ترین ساخته رضا درمیشیان، دیگر به نامی آشنا برای مخاطبان سینمای ایران تبدیل شده است. عصبانی نیستم فیلمی بود که عصاره‌ای دانشجویی داشت و در جشنواره فجر با حواشی و جنجال‌هایی مواجه شد. مورد خوشایند فیلم، معرفی نوید محمدزاده به سینمای ایران بود که در طول این سال‌ها، طیفی از حرفه‌ای‌گری را در عرصه بازی به نمایش گذاشت.
عصبانی نیستم، داستان نوید، دانشجوی اخراجی است که برای فراهم آوردن حداقل شرایط زندگی، در رویارویی با مسائل عرف جامعه با خود تمرین می‌کند تا عصبانی نباشد و در عین حال تلاش می‌کند دختر مورد علاقه‌اش یعنی ستاره را از دست ندهد.
دل‌شکسته
ساخته علی رویین‌تن، یکی از مهم‌ترین فیلم‌های این فهرست است که داستان علاقه‌مندی تدریجی دو دانشجو با دنیاهایی متفاوت را به تصویر می‌کشد. فیلمی که در همان زمان ساخت نیز با استقبال گسترده‌ای مواجه شد و هنوز هم به‌عنوان یک فیلم ماندگار و پرخاطره از آن یاد می‌شود. داستان فیلم درباره دلبستگی دو جوان با طرز فکر متفاوت و از دو خانواده مختلف است که مجبور می‌شوند با هم پایاننامه بدهند. به این منظور برای آشنا کردن همدیگر از جهان‌های خود، دوستان یکدیگر را به هم نشان می‌دهند.
خوابگاه دختران
این ساخته محمدحسین لطیفی، چه در سال نمایش و چه تا همین امروز، طرفداران بسیاری دارد. فیلم، داستان دو دوست به نام‌های شیرین و رویا است که در همسایگی یکدیگر زندگی می‌کنند و در شهری حومه تهران برای دانشگاه قبول شده‌اند و بعد از نقل مکان به آنجا و استقرار در خوابگاه قدیمی شهر که روبه‌روی خرابه‌ای قرار دارد متوجه اتفاقات ناگوار آنجا و گم شدن عروس‌ها در روز عروسی‌شان می‌شوند. لطیفی به‌خوبی توانست از این محل، بهره‌برداری لازم دراماتیک را به عمل آورده و اثر را تا اندازه‌های یک درام دلهره‌آور بالا بکشد.
دختران انتظار
رحمان رضایی در اواخر دهه 80، معروف‌ترین فیلم کارنامه سینمایی خود را جلوی دوربین برد. دختران انتظار، گوشه‌ای از زندگی دانشجویان را دستمایه روایت قرار داده که فراتر از عاشقی‌های رایجی بود که در سینما به تصور کشیده می‌شد. به همین دلیل، فیلم دربردارنده مصائبی بود که سبب شد که این اثر تا به امروز نیز طرفدارانی داشته باشد. داستان این فیلم درباره جوانی به نام سعید است که در سال آخر رشته پزشکی تحصیل می‌کند. او به خاطر مشکلات مالی خود مجبور به گرفتن 2000 دلار وام از دلالی به نام سام می‌شود. اما هنگام پس‌دادن وام خود متوجه می‌شود قیمت دلار دوبرابر شده است و او باید این مبلغ را پرداخت کند. تلاش‌های او برای به دست آوردن پول بی‌نتیجه می‌ماند و تن به ازدواج مصلحتی برای گرفتن وام با دختر بیماری به نام روشنک می‌دهد. اما وام جور نمی‌شود و مشکلات روشنک بر گرفتاری‌های سعید اضافه می‌شود. سام به‌خاطر بدهی، حکم بازداشت سعید را می‌گیرد. اما دختر سام به شرط قبول ازدواج، او را نجات می‌دهد. روشنک از این مساله دل‌شکسته می‌شود و در مدت کوتاهی بر اثر بیماری قلبی جان می‌دهد.
اعتراض
یکی از بهترین ساخته‌های مسعود کیمیایی که در سال 78 جلوی دوربین رفت و با استقبال خوبی مواجه شد. فیلمی که برخی هواداران کیمیایی، آن را تا اندازه‌های بهترین ساخته این کارگردان جریان‌ساز بالا کشیده‌اند. اعتراض اما از معدود ساخته‌های کارگردانی است که تصویر چندانی از دانشجو و دانشگاه را در آثارش به ثبت نرسانده است. اعتراض درمورد امیرعلی است که شریفه، نامزد برادرش رضا را به دلیل رابطه نامشروعش با مردی به نام احمد به قتل رسانده و حالا پس از 12 سال از زندان آزاد می‌شود. پیش از آزادی، هم‌سلولی‌اش محسن دربندی، انگشتری به او می‌دهد و به او سفارش می‌کند تا پس از گرفتن طلب او از مردی بیرون از زندان، از زنی به نام مجدی حمایت کند و سر و سامانی به زندگی او بدهد.
شب‌های تهران
تهمینه میلانی در شرایطی اقدام به نگارش فیلمنامه شب‌های تهران کرد که تلاش داشت تا در راستای دغدغه‌مندی خود، به تقابل مشکلات دختران دانشجو در جامعه‌ای که مردسالار خوانده می‌شود، بپردازد. فیلمی که درنهایت به یک تریلر روانشناختی تبدیل شد و موفق شد طرفداران بسیاری را برای خود دست‌وپا کند. داستان این فیلم درباره شیرین قوامی و مینا ایرانی، دو دختر دانشجو است که برای پایاننامه تحصیلی خود درباره آسیب‌های اجتماعی در تهران بزرگ، گزارشی مصور و جسارت‌آمیز تهیه کرده‌اند. در همین زمان، ناشناسی دختران چشم آبی را شکار کرده و به قتل می‌رساند. شیرین و مینا و اطرافیان‌شان از جمله آقا رحمت، آبدارچی اداره و پسری به نام فرهاد روی موضوع متمرکز می‌شوند. این حساسیت پیام‌های تهدیدآمیزی به دنبال دارد و متعاقب این اقدامات مینا به قتل می‌رسد. شیرین در جست‌وجوی راز این قتل، به هر راننده‌ای که پیکان سفید دارد، مظنون می‌شود چون آخرین بار دیده که مینا سوار بر پیکان سفیدی شده بود. شیرین در کشاکش این ماجرا شبی به آقا رحمت آبدارچی اداره برمی‌خورد. ابتدا خوشحال می‌شود اما کمی بعد تازه درمی‌یابد که مینا را آقا رحمت کشته و اکنون در صدد کشتن شیرین هم هست.
دیگه چه خبر
تهمینه میلانی در سال 70، یکی از اولین ساخته‌های سینمایی کشور با محوریت دانشجو را مقابل دوربین می‌برد. در سال‌هایی که حضور دختران در دانشگاه به‌مانند امروز نبود و هرگونه تعامل آنها حواشی بسیار را رقم می‌زد، تهمینه میلانی با بهره‌مندی از این فضا یک فیلم محبوب را تولید می‌کند. فیلم داستان فرشته، دانشجوی ادبیات و برادرش، عباس دانشجوی کامپیوتر است که با خانواده نیمه‌سنتی خود در یکی از محلات قدیمی تهران زندگی می‌کنند. رفتار و شوخی‌های فرشته موجب سوء‌تفاهم برای مسئولان دانشکده می‌شود. آنها او را از تحصیل معلق می‌کنند. عباس که به کار با کامپیوتر علاقه دارد، به او توصیه می‌کند که کاری پیدا کند اما بروز مشکلاتی، این مسیر را با تعویق مواجه می‌کند.
آناهیتا
ساخته عزیزالله حمیدنژاد یکی از آثار قدر نادانسته‌ای است که ارتباط مستقیمی به دانشجو دارد. فیلم البته در زمان اکران تا حدودی مورد توجه قرار گرفت اما در ادامه، چندان نتوانست در اذهان سینمادوستان، ماندگار شود.
آناهیتا، داستان دو دانشجوی رشته شیمی به نام خورشید و مهرناز است که در ساختمانی متروک، آزمایشگاهی دایر و در آنجا تحقیقات‌شان را روی کریستال‌های مولکول آب آغاز کرده‌اند. پس از مدتی و در جریان این تحقیق، مهرناز به‌طور مرموزی در آزمایشگاه کشته می‌شود. خورشید که در اثر این حادثه ضربه روحی سختی خورده می‌کوشد با آزمایش‌های خاص ابداعی‌اش به راز این جنایت پی ببرد.
دربند
دربند، یکی از پرطرفدارترین ساخته‌های پرویز شهبازی است که با استقبال بسیار خوبی نیز مواجه شد. شهبازی در این فیلم، با استفاده از مولفه‌هایی ساده، چند بحران حول محور دو دانشجو را به تصویر می‌کشد و به همین دلیل، دربند یکی از آثاری است که به شکلی انحصاری میان دانشجویان و در فضای دانشجویی و دانشگاه تعریف می‌شود. این فیلم، داستان دانشجویی شهرستانی به نام نازنین است که برای ترم اول دانشگاه خود مجبور است که در تهران به دنبال خانه بگردد. او مجبور می‌شود با دختری به نام سحر همخانه شود. سحر در یک فروشگاه کار می‌کند اما این همنشینی اتفاق‌های ناگواری را برای یک دختر شهرستانی تنها رقم می‌زند.
پایاننامه
حامد کلاهداری در جنجالی‌ترین ساخته سینمایی خود، از دانشجو وام گرفته است. داستان پایاننامه که در روزگار ملتهب سال 88 رخ می‌دهد، توانست به لحاظ ساختاری استفاده درستی از دانشجو در مقام معترض بهره برده و به همین دلیل هم‌خوانی بسیار خوبی میان این دو مقوله ایجاد شد. پایاننامه، داستان چهار دانشجو است که قصد دارند تا هرطور که شده پایان‌نامه‌ای را به دست استاد بهرامی برسانند. اما هنگامی که این چهار دانشجو در یک روز استاد بهرامی را تا منزلش تعقیب می‌کنند تا بتوانند امضایی مهم از او بگیرند متوجه می‌شوند که استاد بهرامی در یک تشکیلات مخفی برای براندازی نظام فعالیت می‌کند و این درحالی است که پای این چهار دانشجو نیز به این جریان باز شده است و حالا آنها باید خود را از این منجلاب خارج کنند.
طعم شیرین خیال
کمال تبریزی برخلاف روحیه خود، تصویر چندانی از دانشجو در آثار خود بازتاب نداده است. طعم شیرین خیال، مستقیما به دانشجو، زندگی دانشجویی و حال‌وهوای این قشر می‌پردازد و در این مسیر از زبان فانتزی بهره می‌برد که در نوع خود قالبی جدید محسوب می‌شود. این فیلم داستان دختری به نام شیرین قناد است که ماجرای آشنایی خود و خانواده‌اش با استاد دانشگاهش که در دل طبیعت درس‌هایی درباره محیط‌زیست به آنها آموزش می‌دهد را روایت می‌کند. این استاد ساده‌دل عاشق شیرین می‌شود و شیرین نیز که دوست دارد با استادش ازدواج کند، همه خواستگارهایش را رد می‌کند. استاد فکر ساخت خانه‌ای می‌افتد که در مصرف انرژی بهینه و کم‌مصرف باشد و از انرژی‌های طبیعی استفاده کند.