عاطفه جعفری، خبرنگار: در گزارش امروز به سراغ مجلاتی رفتیم که روزگاری در مدارس ایران نقش مهمی داشتند و به‌عنوان یکی از نقاط اثرگذار در حوزه پرورش و تربیت دانش‌آموزان مورد توجه مدیران قرار می‌گرفت. مجلات رشد در انواع خودش و برای دوره‌های مختلف آموزشی طرفداران خودش را پیدا کرده بود و دانش‌آموزان طرفدار این مجله به‌دنبال این بودند که ببینند این بار نویسندگان این مجلات از چه می‌گویند. در گزارش پیش‌رو تاریخچه‌ای از مجلات رشد را بررسی کردیم.
نگاهی به شروع مجلات رشد/ تفأل به قرآن و انتخاب نام رشد
نشریات رشد، از جمله مهم‌ترین و پرتیراژترین مجلات کشور در حوزه آموزش و تربیت کودکان و نوجوانان بود که اهدافی چون ارتقای فرهنگ، پرورش خلاقیت ذهنی و هنری، تقویت نقش تربیتی معلمان و خانواده‌ها، توسعه توانایی‌های علمی، فنی و نگارشی، توسعه فرهنگ مطالعه و برانگیختن روحیه جست‌وجوگری، اصلاح و ارتقای سواد و ذوق بصری دانش‌آموزان، انتقال میراث فرهنگی، تقویت هویت دینی و ملی و آشنایی با میراث فرهنگی ملل را در دانش‌آموزان و همچنین گسترش فرصت‌ها و تعمیق فعالیت‌های پرورشی و افزایش مهارت‌های حرفه‌ای را در معلمان دنبال می‌کردند. سابقه چاپ نشریه‌ای متعلق به ارگان رسمی نظام تعلیم و تربیت به یک‌صد سال قبل باز می‌گردد. «اصول تعلیمات»، نخستین ارکان رسمی وزارت معارف بود که در فروردین 1298 در عرصه فرهنگ ظاهر شد. این نشریه در سال‌های بعد به‌تدریج با نام‌های مجله «تعلیم و تربیت»، ماهنامه «فرهنگ» و ماهنامه «آموزشوپرورش» انتشار یافت. با آغاز فعالیت دفتر انتشارات کمک آموزشی در سال 1341، انتشار این مجلات رنگ و بوی دیگری گرفت و از سال 1342 به‌تدریج به انتشار مجموعه نشریاتی با عنوان اصلی «پیک» و عناوین فرعی کودک، نوآموز، نوجوان، جوان، معلم و خانواده و همچنین ماهنامه آموزشوپرورش دست زد.
اغلب این مجله‌ها، هر 15 روز یک‌بار در طول سال تحصیلی منتشر می‌شدند و شمارگان آنها در هر شماره، درمجموع سه میلیون نسخه بود که تا حد امکان در شهرها و روستاهای سراسر کشور توزیع می‌شد. نکته درخور توجه در انتشار مجله‌های پیک، ارزیابی علمی، مطالعه و آزمایش‌های مقدماتی قبل از انتشار مجله‌ها براساس گروه‌های سنی گوناگون بود.
وزارت آموزشوپرورش یا همان وزارت فرهنگ سابق به‌منظور انتشار گروه مجله‌های پیک، نخست با همکاری انتشارات فرانکلین، مرکزی به نام مرکز تهیه خواندنی‌های نوسوادان تاسیس کرد. آن مرکز پیش از انتشار نخستین مجله از گروه مجله‌های پیک، مطالعات و تحقیقات گسترده‌ای را در زمینه اهداف، روش‌ها و برنامههای کاری سازمان‌های مشابه در دیگر کشورهای جهان، آغاز کرد. به این منظور، برنامههای گفت‌وگوی حضوری با کودکان، بزرگسالان و نوسوادان روستایی و شهری، در بیش از 100 روستا و شهر ترتیب داده و نتایج این گفت‌وگوها جمع‌آوری شد. برگزاری جلسه‌های مستمر با معلمان و صاحب‌نظران آموزشوپرورش، به‌منظور نظرخواهی درباره نیازهای فرهنگی جامعه برای رسیدن به اهداف پیک، از دیگر فعالیت‌های مرکز یاد شده بود.
چهار ماه پس از تاسیس مرکز تهیه خواندنی‌های نوسوادان، نخستین دوره آزمایشی خواندنی‌های نوسوادان، با انتشار مجله‌ای در 12 صفحه به نام پیک دانش‌آموز برای کودکان کلاس‌های سوم تا ششم دبستان و مجله‌ای در هشت صفحه به نام پیک معلم برای معلمان این کلاس‌ها آغاز شد. در سال 1348 پیک کودک برای کودکان کودکستانی و دانش‌آموزان سال اول دبستان منتشر شد. در همین سال، دوره جدید «ماهنامه آموزشوپرورش» انتشار یافت. در سال 1349 پیک جوان برای دانش‌آموزان دوره دبیرستان منتشر شد و بالاخره در سال 1351 آخرین مجله از این گروه با نام پیک نوجوان برای مخاطبان سنی دوره راهنمایی تحصیلی انتشار یافت.
در سال 1346 مرکز تهیه خواندنی‌های نوسوادان به مرکز انتشارات آموزشی تغییر نام داد. این مرکز در سال 1353 با انتشارات فرانکلین قطع همکاری کرد و پس از آن، مرکز انتشارات آموزشی از سوی وزارت آموزشوپرورش و انتشارات سروش، به نمایندگی از رادیو و تلویزیون ملی ایران، به‌منظور تهیه مجله‌های پیک، ماهنامه آموزشوپرورش، دفترهای تمرین درسی، کتاب‌های آموزشی و انتشارات خاص کودکان، نوجوانان و جوانان، قراردادی منعقد کردند. سال 1357 آخرین سال انتشار نشریات پیک بود.
طی دو سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به‌تدریج سعی شد انتشار مجله‌های پیک با ظاهری موجه‌تر استمرار یابد. این نشریات ویژگی‌هایی داشتند که آنها را از دیگر نشریات آن زمان متمایز می‌کرد. اجتناب از یک‌سو بودن پیام‌ها و سخن‌ها و ایفای نقش به‌عنوان پل ارتباطی بین مسئولان و مخاطبان، ممتاز بودن کیفیت نشریات از لحاظ تصویرگری، صفحه‌آرایی، نگارش هنرمندانه، ویرایش و... ، تاکید بر استفاده از نیروهای متعهد، دلسوز و کارآمد در مراحل تولید نشریات و تاکید بر جنبه‌های کمک‌آموزشی مجلات و ارتباط آنها با برنامههای درسی ازجمله مهم‌ترین ویژگی‌های نشریات رشد بودند.
سیدکمال شهابلو، معاون دفتر انتشارات و فناوری آموزشی در تولید و انتشار مجلات رشد روایت جالبی از نحوه نامگذاری مجلات رشد دارد و در این باره می‌گوید: «امسال وارد پنجاه و ششمین سالگرد تولید و چاپ مجلات رشد شده‌ایم. نام مجلات رشد قبل از انقلاب «پیک» بود، اما بعد از انقلاب با تفألی که مصطفی رحماندوست به قرآن زد و آیه «قد تبین الرشد من الغی...» آمد، نام «رشد» برای مجلات برگزیده شد.»
نخستین نشریه از گروه نشریات رشد، مجله «رشد معلم» بود که در مهرماه 1360 پا به عرصه مطبوعات کشور گذاشت. سپس «رشد دانش‌آموز» و پس از آن «رشد نوجوان» منتشر شدند. طولی نکشید که مجلات رشد هم از لحاظ کیفیت و هم از لحاظ کمیت از «پیک» سبقت گرفتند؛ به‌طوری‌که علاوه‌بر هشت عنوان نشریه‌ای که جایگزین نشریات پیک شده بود، چندین نشریه جدید نیز به جمع این خانواده اضافه شد. گروه مجلات رشد با هدف ترویج خواندن، توسعه فرهنگ مطالعه، تعمیق تفکر خلاق و بهبود کیفیت در آموزشوپرورش برای گروه‌های سنی و مخاطبان مختلف منتشر می‌شوند.
ویژگی‌هایی که فقط در مجلات رشد وجود داشت، اما جدی گرفته نشد
مجلات رشد در دهه 70 و 80 جزء مجلات تاثیرگذار بودند که مورد استقبال هم قرار می‌گرفتند. جوری از این مجلات استقبال می‌شد که حتی گاهی در دکه‌ها هم بعد از پخش سریع فروخته می‌شد. در مجلات رشد، همانند سایر مجلات از تمامی شیوه‌های پرداخت موضوع و شگردهای جذب مخاطب استفاده می‌شد. اما تمامی این فعالیت‌ها در خدمت اهداف آموزشی است. به عبارت دیگر در این مجلات مانند مجلات دیگر صفحه‌هایی به رویدادهای جالب، سرگرمی، جدول و بازی، طنز و فکاهی، گفت‌وگو و گزارش اختصاص می‌یابد. اما طنز، سرگرمی، بازی و جدول‌های مجلات کمک‌آموزشی، ضمن سرگرم کردن مخاطب و جلب توجه او به مجله، مفاهیم عمیق آموزشی را نیز به او انتقال می‌دهند. برای مثال، مخاطب این مجله، ضمن پیمودن یک ماز (مسیر مارپیچ) با ساختمان لانه مورچه‌ها آشنا می‌شود، با طی کردن مراحل یک بازی قوانین راهنمایی و رانندگی را می‌آموزد و با رنگ‌آمیزی چند تصویر کارتونی به اهمیت میکروب‌هایی که زباله‌ها را تجزیه می‌کنند و مواد مفید آنها را به طبیعت باز می‌گردانند، پی می‌برد. این مجلات جایگزین معلم نیستند بلکه ابزار آموزشی قدرتمندی هستند که فضای معلم محور را تعدیل و دانش‌آموزان را در آموزش خودشان سهیم می‌کنند. راهنمای معلم از بخش‌های جدا نشدنی این مجلات هستند. در این راهنما اطلاعات مکمل، طرح درس، نمونه تدریس، پایگاه‌های اینترنتی و کتاب‌های مرتبط با موضوع مطرح در هر شماره مجله، در اختیار معلم قرار می‌گیرد. نکته مهم دیگر این است که ما بسیار دیده‌ایم که برخی مجلات، فقط محتوا محور هستند، اما در رشد این‌طور نبود و صفحاتی از آنها به فعالیت‌های جالبی به‌صورت پرسش‌های مروری، کامل کردن یک نمودار، یک بازی آموزشی سرگرم‌کننده یا ساختن وسیله آموزشی اختصاص می‌یافت. اغلب این مجلات، نقش مهمی برای والدین در آموزش فرزندان خود، به‌خصوص در مقطع پیش‌دبستانی و پایه اول قائل هستند و با گنجاندن فعالیت‌هایی در مجله که کودک به کمک والدین خود آنها را انجام می‌دهد یا تکمیل می‌کند، آنان را در روند آموزشی کودک سهیم می‌کنند.
مجموعه مجله رشد با ویژگی‌های مثبت که فقط مختص این مجلات است، منتشر می‌شدند و مطمئنا توجه به این ویژگی‌ها و گستره وسیع در آموزشوپرورش باعث می‌شود تا یک جایگاه عظیم برای این مجلات وجود داشته باشد، مثلا توجه به آموزش در کنار بازی که می‌تواند باعث یادگیری برای دانش‌آموزان شود، سرگرمی در کنار آموزش بسیار پیش‌برنده است تا دانش‌آموزان بتوانند خلاقیت‌های‌شان را بروز دهند. مهارت‌های زندگی یکی از موضوعات مهم است که باید در این مجلات به آن توجه شود. شما نمی‌توانید از این موضوع مهارت‌های زندگی به آسانی بگذرید و باید به آن توجه ویژه داشته باشید. اما می‌بینیم جز یک سرفصل و بعد هم موضوعات تکراری، توجه‌ای به این موضوع مهم نمی‌شود. درحالیکه در ویژگی‌های مجلات رشد به این موضوع هم تاکید زیاد شده است.
نثر روانی که مخصوص رشد بود
مطمئنا نوجوان الان متفاوت از نوجوان دهه 70 است و باید محتوا با او تنظیم شود اما در همان زمانی که این مجلات رونق داشت و بسیار خوانده می‌شد، یک دلیلش نثر روان مجله بود. به برنامه زبان‌آموزی کودک توجه می‌کردند و هر شماره مجله را با واژگان و ترکیباتی می‌نوشتند که کودکان در دوره زمانی انتشار هر شماره از آن بیاموزند. واژه‌های جدید در راهنمای معلم فهرست می‌شدند و از او خواسته می‌شد، آن واژه‌ها را همراه کودک در کلاس تکرار کند و نکات زبان‌آموزی آنها را یاد‌آوری کند. تصویرسازی، عکس، جدول و نمودار بر اینکه فقط جمله و داستان و حرف در مجله قرار بگیرد، برتری داشتند. در این مجلات تصویر بیش از جملات نقش انتقال مفهوم را برعهده داشت. به‌علاوه با توجه به اینکه تصویرسازی در انتقال مفهوم از عکس کارآمدتر عمل می‌کند و برای کودک‌ونوجوان جذابیت بیشتری دارد، حجم تصویرسازی‌های در این مجلات بسیار زیاد بود. شاید الان هم این موضوع عنوان شود که تصویر در این مجلات زیاد است اما باید برگردیم به اینکه نوجوان امروز چه چیزی را می‌پسندد، در حوزه داستان عاشق داستان‌های علمی-تخیلی است اما چقدر در این مجلات به این موضوع توجه می‌شود و چقدر خود دانش‌آموزان در شکل‌گیری مجله نقش دارند؟
مبنای طراحی مجلات بر چه اساسی بود؟ خلاقیتی که در پرورش نیست
یکی از اهداف چاپ مجلات رشد، پرورش خلاقیت ذهنی و هنری در دانش‌آموزان بوده است، درکنار این موضوع پژوهش‌ها به‌وضوح ثابت می‌کنند که خواندن کتاب‌های غیردرسی می‌تواند به فعال شدن ذهن کودک‌ونوجوان کمک کند و تفاوت قابل‌ملاحظه‌ای بین دانش‌آموزانی که در زمان تحصیل، کتاب‌های غیردرسی مطالعه می‌کردند و سایر دانش‌آموزان وجود دارد. بعد از پیروزی انقلاب، وقتی می‌خواستند مجلات رشد را با تغییرات منتشر کنند، یکی از مواردی که به آن برای طراحی مجله توجه می‌شد، بحث خلاقیت بچه‌ها درکنار دروسی بود که در مدارس یاد می‌گرفتند. مطمئنا خواندن کتاب‌ها و داستان‌های مختلف موجب شکل‌گیری ارزش‌های گوناگون در ذهن کودک می‌شود و حساسیت او را رشد می‌دهد و رضایتی را که از مطالعه به‌دست می‌آورد، او را متکی به خود بار خواهد آورد. سوالاتی که بر اثر مطالعه برای کودک مطرح می‌شود و مقایسه‌هایی که او بین مسائل مختلف می‌کند، درمجموع موجب می‌شود او فردی خلاق بار بیاید. با بهره‌گیری از تخیل که ضرورت اساسی خلاقیت است دنیایی بزرگ و پهناور در مقابل چشمان کودک گشوده می‌شود و او قادر است آزادانه خیال‌پردازی کند. کودک در این شرایط هرگز خود را محدود و محبوس در حصار واقعیت‌ها و امور مشهود نمی‌بیند. کودکان بیشتر اوقات با قهرمانان و شخصیت‌های قصه‌های خود همراه می‌شوند و با خلاقیت‌هایی که گاه به‌جای قهرمان قصه‌ها از خود بروز می‌دهند به تقویت مهارت‌های خود در زندگی می‌پردازند.
بعد از پنج‌سال از فعالیت مجلات رشد، پژوهشی انجام می‌شود تا ببینند کودکان به چه چیزهایی علاقه دارند و مطالبی که در مجله منتشر می‌شود، چقدر برای آنها جذابیت دارد؟ درنهایت به این نتیجه می‌رسند که شعرها و قصه‌هایی که در این مجله به‌همراه بازی و سرگرمی منتشر می‌شود، بسیار برای بچه‌ها جذابیت دارد و وقت زیادی برای آن می‌گذارند تا همه محتوا را بخوانند.
ایروانی درمورد این موضوع و پرورشی که برای کودک در قالب این مجلات اتفاق می‌افتاد، می‌گوید: «متاسفانه در کشور ما به‌رغم وجود گنجینه‌های علم و معرفت داستان‌ها و افسانه‌های زیبا و آموزنده، گروهی از اولیا و مربیان بیشترین زمان خود را برای مسائل آموزشی درنظر می‌گیرند و بخش عمده‌ای از دانش‌آموزان در خانه و مدرسه اغلب اوقات خود را برای یادگیری‌های غیرفعال، به حافظه سپردن مفاهیم درس‌ها و همچنین اضطراب امتحان و نمره صرف می‌کنند وگاه ممکن است از هدف اصلی که تعلیم‌وتربیت و پرورش انسان‌های خلاق، مبتکر و کارآمد است، باز بمانیم. درحالیکه می‌دانیم مطالعه، کودک را در همه اوقات زندگی پرورش می‌دهد و تقویت می‌کند و باعث مسرت‌خاطر، وسعت تخیل و قوت تصور او می‌شود و نیروی ابتکار و ابداع به او می‌بخشد. داستان‌ها و اشعاری که کودکان می‌خوانند و می‌شنوند، اثر عمیقی در فکر و روحیه آنان می‌گذارد و آنها را برای مواجهه با مسائل رشد و معاشرت با دیگران آماده می‌سازد و نیز در درک و فهم مشکلات زندگی آنها را یاری می‌کند.
مجلات رشد دقیقا همین موضوع را دنبال می‌کردند، یعنی با توجه به نیازهایی که کودک‌ونوجوان آن روز داشتند، محتوا را تنظیم می‌کردند و منتشر می‌شد، مخاطب داشت و از آن استقبال می‌شد.
ناکارآمدی از عدم شناخت می‌آید
پیش از این برای طراحی و تنظیم محتوای مجلات رشد سعی می‌شد با شناخت دقیقی از کودک‌ونوجوان و نیازهایی که او دارد، مجلات منتشر شود. علی ایروانی درمورد مجلاتی که در حوزه کودک‌ونوجوان منتشرشده، تحقیق و پژوهش کرده و حتی پایان‌نامه‌اش درمورد مجلات رشد در دهه 70 است. او درمورد اهمیت این دوران و شناخت از آن می‌گوید: «نوجوانی مرحله‌ای مهم در زندگی است که معمولا برداشت درستی از آن نیست و به‌رسمیت شناخته نمی‌شود؛ چراکه نوجوانی نه کودکی است و نه بزرگسالی! نوجوان گاهی رفتار‌های کودکانه از خود نشان می‌دهد و بروز رفتار‌های بزرگسالی را نیز دارد، پس شناختن این مرحله از زندگی برای والدین مورد تاکید مشاوران است. از نوجوانی باید اطلاعات درست در اختیار پدر و مادر، خانواده و جامعه باشد، داشته‌های قدیمی درباره این مرحله از سن برای نوجوان امروزی کافی نیست و باید از کتب و منابع اطلاعاتی روز بهره گرفت. گاهی پدر و مادر تربیت و بایسته‌های دوران کودکی را به‌خوبی انجام می‌دهند، اما چون مرحله پس از کودکی را جدی نمی‌گیرند دریافته‌های مطلوب کودکی از بین می‌روند.»
او درمورد مجلات به‌ویژه مجلات رشد و نقش‌شان در این زمینه می‌گوید: «همان‌طور که قبلا گفتم، مجلات رشد سیری داشتند که در این سیر سعی می‌کردند شناخت نسبت به زمانه خودشان را داشته باشند. موضوعی که در دهه 70 و حتی 80 بسیار هم شکل می‌گرفت و از یک‌جایی انگار این کار تعطیل شد. زمانی بچه‌ها علاقه به داستان، شعر و سرگرمی‌هایی مثل جدول داشتند اما طبیعتا نوجوان امروزی این علاقه را ندارند و به مدیا و فضای مجازی بسیار علاقه دارند، اما وقتی محتوای مجله‌های فعلی را نگاه می‌کنیم، چیزی در این خصوص نمی‌بینیم، همه اینها از عدم شناخت می‌آید و اینکه فقط یک مجله را منتشر کنیم و تمام.»
این کارشناس در ادامه صحبت‌هایش می‌گوید: «همین الان شما نشریات و روزنامه‌هایی را که تاثیرگذار هستند چه در ایران و چه در دنیا نگاهی کنید، متوجه می‌شوید علت تاثیرگذاری به‌خاطر این است که این نشریات از مخاطب‌شان شناخت دارند و همین شناخت باعث می‌شود موفق باشند. دیگر نمی‌شود کودک امروز را با یک قصه یا یک موضوع پیش پا افتاده سرگرم کرد. من با بچه‌ها زیاد صحبت می‌کنم، دغدغه‌هایی دارند که شاید برای بزرگ‌تر‌ها قابل‌درک نباشد. برای همین است که ما الان کمتر مجله‌ای را داریم که بتواند دغدغه نوجوان امروزی را بیان کند. رشد با وجود اینکه شاید در همه مدارس وجود داشته باشد، اما عملا کاربردی ندارد، چون شناختی ندارند و بچه‌ها هم از آن استقبال نمی‌کنند.»