ندا اظهری، مترجم: نانومواد به موادی اطلاق می‌شود که حداقل دارای یک بعد خارجی به اندازه 100-1 نانومتر هستند. نانومواد معمولا به‌طور طبیعی تولید شده و درواقع، محصول جانبی واکنش‌های احتراقی هستند یا در کارخانه‌ها در قالب روش‌های مهندسی‌شده به‌منظور انجام برخی عملکردهای خاص تولید می‌شوند. این نانومواد از ویژگی‌های مختلف فیزیکی و شیمیایی برخوردارند. با توجه به توانایی تولید مواد به روشی خاص برای ایفای نقش‌های متفاوت، نانومواد در صنایع مختلف، از مراقبت‌های بهداشتی‌وآرایشی گرفته تا حفظ محیط‌زیست و تصفیه هوا مورد استفاده قرار می‌گیرند. یکی از شایع‌ترین موارد کاربرد نانومواد در صنایع مختلف با گستره وسیع است. خواص نانومواد به‌ویژه اندازه آنها، مزایای مختلفی را در مقایسه با شکل توده‌ای مواد ارائه می‌دهد و تطبیق‌پذیری آنها از نظر توانایی مناسب‌سازی آنها برای نیازهای خاص، مفید بودن آنها را برجسته می‌کند. یکی از مزیت‌های این نانومواد، تخلخل بالای آنهاست که تقاضا برای استفاده از آن را در صنایع مختلف بالا برده است. به دلیل تحریم‌ها و افزایش قیمت ارز و به دنبال آن، بالا رفتن قیمت مواد اولیه موردنیاز شرکت‌های تولیدی در ایران، شرکت‌های تولیدکننده داخلی چند سالی است وارد تولید مواد اولیه شده و توانسته‌اند نانومواد و مواد اولیه‌ای با قیمت‌های رقابتی با مواداولیه وارداتی تولید کنند که از همه نظر به نفع تولیدکنندگان داخلی تمام می‌شود.
۵ سال تجربه یک شرکت دانش‌بنیان
بشری قنبری، مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان «نوآوران نانومقیاس برهان» است که حدود پنج سالی است در حوزه تولید نانومواد فعالیت می‌کند. او در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «این نانومواد، مواد مختلف نانویی را از قبیل اکسید روی، اکسید تیتانیوم، اکسید گرافن و نانوذرات نقره تشکیل می‌دهد که در کنار تولید این مواد، از این نانومواد در کاربردهای صنعتی هم استفاده می‌کنند. به‌عنوان مثال، در صنعت کاشی، از نانوپودر اکسید روی برای تولید کاشی‌های آنتی‌باکتریال استفاده کرده‌ایم. همچنین برای تولید پارچه «اسپان باند» آنتی‌باکتری (پارچه‌ای که از آن در تولید ماسک‌های جراحی به کار می‌رود) هم از نانومواد استفاده می‌کنیم. پارچه «اسپان باند» درواقع پلیمر PP است که نانومواد به آن اضافه می‌شود و کاربردهای مختلفی دارد.» او از کاربردهای این پلیمر می‌گوید که به‌عنوان مثال تولید ماسک یکی از آنهاست و نیز کاربردهای بیمارستانی هم دارد که در تولید گان‌ها و لباس‌های یک‌بارمصرف بیمارستانی استفاده می‌شود. این مواد پلیمری حتی در بسته‌بندی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. با اضافه شدن ویژگی آنتی‌باکتریال به این مواد پلیمری، هم مانع از رشد باکتری و هم باعث دیرتر خراب شدن میوه‌ها شده و ماندگاری میوه‌ها را افزایش می‌دهد و در صورت استفاده از بسته‌بندی‌هایی که دارای این نانومواد پلیمری باشند دیگر به استفاده از مواد نگهدارنده نیازی نیست. این کاربردهایی است که ما نانومواد را در صنعت به کار برده‌ایم اما به‌طورکلی، نانومواد کاربردهای گسترده‌تری دارد و می‌توان از آن در حوزه‌های مختلف استفاده کرد.
کارخانه‌ها نمونه چینی با قیمت کمتر را ترجیح می‌دهند
یکی از چالش‌هایی که شرکت‌های دانش‌بنیان با آن دست‌به‌گریبانند، تولید مواد اولیه است و از آنجایی که بخش اعظمی از تولید مواد اولیه شرکت‌ها از خارج از کشور تامین می‌شود و با توجه به قیمت بالای نانومواد وارداتی به داخل و نیز تحریم‌هایی که بعضا مانع از واردات برخی نانومواد می‌شود، تولید آنها در داخل نه‌تنها می‌تواند نیاز شرکت‌های وطنی را تامین کند، مانع از خروج ارز از کشور می‌شود. بعضی شرکت‌ها که در زمینه تولید مواد اولیه فعال‌تر هستند حتی می‌توانند صادرات مواد اولیه را هم در دستورکار قرار داده و علاوه‌بر ممانعت از خروج ارز، ارزآوری هم برای کشور در پی داشته باشند.
مدیرعامل این شرکت دانش‌بنیان در ادامه اشاره می‌کند که ما تا حد توان سعی می‌کنیم از مواد اولیه تولید داخل استفاده کنیم. به‌عنوان مثال، نانوماده اکسید روی به‌طورکامل تولید داخل بوده و کاملا در شرکت‌های داخلی و برای تامین نیاز شرکت‌های داخلی تولید می‌شود و ماده خارجی وجود ندارد. ماده اصلی اکسید تیتانیوم وارداتی است و به همین دلیل تقریبا این ماده را از سبد محصولات تولیدی شرکت حذف کرده‌ایم و تنها درصورتی‌که از سوی شرکتی سفارش داشته باشیم اقدام به تولید این نانوماده خواهیم کرد که آن هم آنقدر برای سفارش‌دهنده قیمت تمام‌شده بالاست که معمولا شرکت‌ها ترجیح می‌دهند نمونه وارداتی را خریداری کنند. تولید این ماده هم قیمت بسیار بالایی دارد و ما نمی‌توانیم حتی با محصول چینی رقابت کنیم و از طرف دیگر، تامین این ماده برای ما دشوار است و در تولید و واردات اکسید تیتانیوم در مقیاس بالا دچار مشکل هستیم و نیازمند صرف هزینه‌های بسیار بالایی است که از عهده شرکت ما خارج است.
قنبری تاکید می‌کند که تولید یک کیلو از این نانوماده بالای 20 میلیون تومان هزینه درپی دارد و طبیعتا برای یک کارخانه تولیدکننده که باید مقادیر بالایی از این ماده را تهیه کند، این مبلغ بسیار بالاست و بسیاری قادر به تامین آن نیستند. اما برخی نمونه‌های وارداتی آمریکایی از این ماده هستند که بین کیلویی 14 تا 15 میلیون تومان تمام می‌شود و نمونه‌های چینی آن قیمت‌های خیلی پایین‌تری دارند و حتی کیلویی یک تا دو میلیون تومان هم وجود دارد که حتی نمی‌توان از کیفیت تولید این ماده چینی مطمئن بود، درحالی‌که نمونه‌های چینی واقعا از کیفیت بسیار پایینی برخوردارند و سرشار از ناخالصی است. اما با توجه به اینکه کارخانه‌های تولیدکننده که نیاز به این ماده اولیه دارند، از آنجایی که تنها قیمت آن ماده برایشان اهمیت دارد، ترجیح می‌دهند ماده‌ای ارزان‌قیمت را حتی با کیفیتی بسیار پایین‌تر از نمونه داخلی با قیمت بالاتر اما با کیفیت به‌مراتب بهتر از نمونه چینی خریداری کنند.
قیمت: 8 برابر کمتر از نمونه خارجی
اما او ادامه می‌دهد که در تولید اکسید تیتانیوم از آنجایی که به نمونه اولیه وارداتی برای تولید آن نیاز داریم، قیمت تمام‌شده محصول با قیمت بالاتری عرضه می‌شود اما نانوماده اکسید روی تولید شرکت ما کیفیت بسیار بالا و قیمت خیلی مناسب به تولیدکنندگان داخلی عرضه می‌شود و به‌راحتی می‌توانیم با بازار محصولات وارداتی خارجی رقابت کنیم؛ چراکه تمام مواد اولیه مورد نیاز برای تولید اکسید روی داخل کشور وجود دارد و نیازی به ماده اولیه خریداری‌شده از خارج از کشور نداریم به همین دلیل قیمت نانوماده نهایی تولیدشده خیلی بالا نیست. نانوماده اکسید روی تولید شرکت ما با قیمت کیلویی زیر 500 هزار تومان توسط شرکت‌های تولیدی قابل خریداری است، درصورتی‌که نمونه وارداتی آمریکایی و اروپایی همین محصول با قیمت کیلویی 16 میلیون تومان خریداری می‌شود، بنابراین ماده تولیدی ما با قیمتی بسیار رقابتی نسبت به نمونه خارجی در اختیار تولیدکنندگان داخلی است. درواقع غیر از اکسید تیتانیوم که ماده اولیه آن کاملا وارداتی است، دیگر محصولات شرکت با قیمتی هفت تا هشت برابر ارزان‌تر از نمونه وارداتی در اختیار تولیدکنندگان داخلی قرار می‌گیرد که آنها می‌توانند با هزینه‌ای به مراتب پایین‌تر و مقرون به صرفه‌تر نسبت به تداوم خط تولید خود اقدام کنند.
نانوماده‌ای گران با کاربرد وسیع
او عنوان می‌کند که قول‌هایی مبنی‌بر حمایت از شرکت‌هایی که امکان تولید اکسید تیتانیوم را در داخل دارند، داده شده که با توجه به توان تولید داخل برای این محصول، واردات آن متوقف شود که امیدواریم این اتفاق رخ دهد. اکسید تیتانیوم به‌عنوان رنگدانه سفید است که تمام صنایع مختلف مانند صنایع رنگ که نیاز به رنگدانه دارند از این ماده اصلی استفاده می‌کنند. این صنایع برای تولید رنگ نیاز به اکسید تیتانیوم دارند. علاوه‌بر این، در صنایع آرایشی‌بهداشتی هم برای تولید انواع لوازم آرایشی از این نانوماده استفاده می‌کنند. به‌عنوان مثال، ضدآفتابی که افراد استفاده می‌کنند، در ترکیب آن از اکسید تیتانیوم استفاده شده و فیلتر UV که در ضدآفتاب‌ها وجود دارد ماحصل حضور اکسید تیتانیوم است که نور خورشید را فیلتر می‌کند. قنبری عنوان می‌کند که تعداد شرکت‌های تولیدکننده مواد نانویی زیاد است اما اینکه در چه سطحی قادر به تولید باشند، متفاوت است. به‌عنوان مثال، تعداد شرکت‌هایی که بتوانند در مقیاس انبوه تولید نانومواد داشته باشند، به مراتب کمتر است.
برقراری ارتباط با صنایع دشوار است
او در بیان چالش‌ها، از ارتباط دشوار شرکت‌های دانش‌بنیان با صنایع می‌گوید: «حدود پنج سال از عمر این شرکت می‌گذرد. یک تا دو سال نخست به تحقیق و توسعه شرکت گذشت و بعد از آغاز به کار، سعی کردیم با کارگزاری‌های مختلف با صنایع بسیار زیادی ارتباط برقرار و آنها را متقاعد کنیم که محصول یا آپشن جدیدی به محصول خود اضافه کنند که بسیار مسیر دشواری بود و از نظر بازاریابی مراحل دشواری را پشت سر گذاشتیم. ما برای تسهیل در این برقراری ارتباط، تلاش کردیم کار را از طریق کارگزاری‌های ستاد نانو یا کارگزاری‌های مستقر در مرکز رشد پارک‌های علم و فناوری پیش ببریم. البته بازار تولید در حال حاضر به حدی دچار چالش است که اضافه کردن یک محصول یا آپشن جدید به سایر محصولات هم برای شرکت‌ها مشکلات زیادی را به دنبال دارد و با توجه به حجم بالای انبارهایی که دارند، آنها را با معضل فروش مواجه می‌کند.»
این مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان اظهار می‌کند: «به‌عنوان مثال، پس از تولید کاشی آنتی‌باکتریال، حدود دو سال با کارخانه‌ای در حال مذاکره بودیم که درنهایت محصول ما به نتیجه رسید اما با آن تولیدکننده به توافق نرسیدیم و حتی با قصد صادراتی که داشتند، موفق به خرید این محصول نشدند. در حال حاضر، مشغول مذاکره با یک کارخانه تولید «اسپان باند» آنتی‌باکتریال هستیم که هدف آنها هم صادرات محصول است. مراحل تست‌ها به‌طور کامل انجام شده و در حال اخذ تاییدیه‌های نانومقیاس و دانش‌بنیانی برای آنها هستیم تا در ادامه صادرات شرکت با موفقیت ادامه پیدا کند. این برقراری ارتباط با صنایع مستلزم طی شدن فرآیندی بسیار دشوار است.»
قنبری به «فرهیختگان» می‌گوید: «در حال حاضر تنها صادرات پارچه «اسپان باند» را در دستور کار داریم. در این محصول، اکسید روی به پلیمر PP افزوده شده و به گرانول مستربچ آنتی‌باکتری تبدیل می‌شود. این مستربچ آنتی‌باکتری با استفاده در تولیدات کارخانه اسپان باند، با محصول آنها مخلوط شده و یک پارچه اسپان باند آنتی‌باکتری تولید می‌کند. درواقع، تنها قرار است پارچه اسپان باند در لیست صادرات قرار گیرد.»
دشواری اعتمادسازی برای تولیدکنندگان داخلی
آمار دقیقی برای تامین مواد اولیه وجود ندارد و در حال حاضر تنها با کارخانه تولید اسپان باند همکاری می‌کنیم و فروش دیگر محصولات ما تنها در مقادیر کم به دانشجویان برای انجام کارهای تحقیقاتی است. اما از همه مهم‌تر، عدم اطمینان به تولیدات داخلی است به‌طوری که اگر دو محصول ایرانی و خارجی را به یک تولیدکننده ارائه دهیم که محصول داخلی حتی یک میلیون پایین‌تر از نمونه خارجی باشد، آن تولیدکننده ترجیح می‌دهد با پرداخت یک میلیون تومان اضافه، نمونه خارجی را خریداری می‌کند؛ با علم به اینکه محصولات چینی از کیفیت بالایی برخوردار نیستند. اما باز هم نمونه چینی را به نمونه ایرانی ترجیح می‌دهند.
به گفته او، حتی گاهی تولیدکنندگان در قیمت برابر هم نمونه محصول چینی را به ایرانی ترجیح داده‌اند. با توجه به اینکه ما در حوزه تولید محصولات نانویی در دنیا حرف‌های زیادی برای گفتن داریم و از اعتباری جهانی برخورداریم و محصولات خوبی هم روانه بازار شده، اما باز هم اقبال و اطمینان به تولیدات داخلی به مراتب کمتر است. ما حتی پیش از فروش، به تولیدکنندگان فرصت تست محصول را می‌دهیم تا بعد از اطمینان از کیفیت محصول، آن را خریداری کنند. ما حتی بسیاری از نمونه‌ها را رایگان در اختیار تولیدکنندگان و شرکت‌ها قرار می‌دهیم اما مساله این است که بسیاری از صنایع ما حتی حوصله تحقیق و توسعه ندارند و بر این باورند که بازار داخلی ما کشش استفاده از نانومواد را در محصولات جدید ندارد و وقتی معتقدند مشتری به همان کاشی‌های معمولی راضی است و شرکت نیز نیازی به استفاده از کاشی‌های آنتی‌باکتریال در خود مشاهده نمی‌کند، نباید با استفاده از نانومواد، قیمت محصول را افزایش داد که همین کار، خرید محصول از سوی مشتری را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد.