میثم اکبری، خبرنگار:اگرچه مبارزه همه‌جانبه با فقر و کاهش تبعات نامطلوب اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن، می‌طلبد تا اصلاحات مهم و سختی در فرآیند تصمیم‌سازی، تصمیم‌گیری، اجرا و نظارت صورت گیرد اما نباید از اقدامات حتی کوچک و روبنایی خصوصا در وضعیت فعلی غافل شد. لذا دستورالعمل مبارزه با فقر مطلق در فروردین 1401 میان سازمان بهزیستی و دو وزارتخانه کشور و تعاون، کار و رفاه و اجتماعی امضا شد. بررسی‌هایی که در راستای اجرایی شدن این طرح صورت گرفته، نشان می‌دهد بیش از یک میلیون و 645 هزار نفر در کشور به حمایت‌ها در حوزه خوراک، پوشاک و سرپناه نیاز دارند که از این میان 63 درصد جزء سه دهک کم‌درآمد کشور هستند. از طرفی حدود 95 درصد از این نیازمندان دارای محرومیت در غذا و پوشاک بوده و سایرین دارای مشکل سرپناه هستند. این آمار نشان از آن دارد که بدنه اجرایی کشور باید بیش از هرچیز نسبت به رفع مشکلات در دهک‌های پایین با اولویت خوراک و پوشاک تمرکز کند. البته این تمرکز به‌معنای دولتی شدن امور نیست و معنای حمایتی و پشتیبانی از بخش مردمی و غیردولتی دارد چراکه حتی در حوزه جمع‌آوری اطلاعات نیازمندان، مجموعه‌های غیردولتی 74 درصد کل اطلاعات نیازمندان را در سامانه موردنظر ثبت کرده‌اند. مساله‌ای که نشان از برتری و اشراف بخش مردمی نسبت به سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرایی دولتی در شناسایی و ارتباط و حتی صحت آمار دارد. 

دستورالعمل مبارزه گسترده با فقر
دهم فروردین سال جاری دستورالعمل مقابله با فقر مطلق میان وزارت کشور، وزارت تعاون و کمیته‌امداد امضا شد. این دستورالعمل که با هدف مبارزه و کاهش گستردگی فقر و رفع مشکلات نظام حمایتی به‌خصوص در زمینه شناسایی و احصای نیازمندان واقعی تدوین گردید در مرحله اول با تمرکز بر شناسایی افرادی که دارای فقر شدید هستند مورد اقدام قرار گرفت. افرادی هم که در جامعه هدف قرار می‌گرفتند باید دارای چهار ویژگی اساسی زیر باشند: 1- افراد شناسایی‌شده، در مرز ناامنی غذایی (گرسنگی) باشند 2- وضعیت آنها بهتر از افراد تحت پوشش کمیته‌امداد نباشد 3- درآمد سرانه آنها (به‌جز یارانه) در ماه زیر ۵۰۰ هزار تومان باشد 4- تحت پوشش کمیته‌امداد یا بهزیستی نباشند. 
علاوه‌بر شاخص‌های مورد نیاز جهت بررسی، داده‌های جمع‌آوری‌شده از نیازمندان در دو نوع محرومیت «پوشاک و تغذیه» و «سرپناه» تعریف شد تا با شناسایی و ثبت نیازمندان در سامانه حامی (سامانه پنجره واحد حمایت اجتماعی) مرحله نخست این اقدام انجام گیرد. لازم به‌ذکر است فرآیند شناسایی ذکر شده توسط کلیه فعالین حوزه اجتماعی اعم از غیردولتی (خیریه‌ها، سازمان‌های مردم‌نهاد، نهادهای مردمی و انقلابی نظیر بسیج، گروه‌های جهادی و مساجد) و دولتی (دستگاه‌های اجرایی نظیر بهزیستی، کمیته‌امداد، استانداری‌ها و...) باید انجام می‌گرفت و مطابق با آخرین آمار درحال‌حاضر تعداد ۱۵ هزار و 703 موسسه یا نهاد مردمی در سامانه حامی ثبت شده‌اند که بیش از 3 هزار و 709 مورد از این موسسات نسبت به ثبت نیازمندان در سامانه حامی سراسر کشور اقدام کرده‌اند. 

شناسایی 74 درصد نیازمندان توسط بخش غیردولتی 
همان‌گونه که ذکر شد بررسی و ثبت افراد نیازمند در سامانه حامی توسط دو گروه غیردولتی و دولتی و دستگاه‌های اجرایی انجام گرفت که با بررسی اطلاعات نیازمندان از نظر مرجع ثبت در سامانه مربوطه، ۷۴ درصد نیازمندان توسط موسسات و نهادهای مردمی شناسایی شده‌اند که ۴۱ درصد از آنها در وسع‌سنجی وزارت رفاه مورد تایید قرار گرفته‌اند. این موضوع دقت نسبتا بالای بخش غیردولتی در شناسایی و معرفی نیازمندان را نشان می‌دهد. درحالی‌که این نسبت برای راهبران استانی و شهرستانی دستگاه‌های اجرایی (وزارت کشور، وزارت کار، بهزیستی و کمیته امداد) ۳۵ درصد و برای راهبران ستادی این دستگاه‌ها ۱۸درصد بوده است. به‌عبارتی ارتباط میان این دوبخش هرقدر از کف جامعه و گروه‌های در ارتباط دورتر شده و به‌سمت ساختار اداری می‌رود از قدرت ارتباط‌گیری و دسترسی به داده‌ها کاسته می‌شود. 

شناسایی 1 میلیون و 645 هزار نفر نیازمند بدون حمایت
با توجه به اطلاعات ثبت‌شده در سامانه حامی تا 21 تیرماه ۱۴۰۱ تعداد ۴۶۰ هزار و 187 نیازمند در کل کشور شناسایی و ثبت‌نام شده‌اند که با درنظر گرفتن اعضای خانوار نیازمندان مذکور، کل جمعیت هدف بالغ بر 1 میلیون و ۶۴۵ هزار نفر بوده است. در میان استان‌های کشور نیز استان سیستان‌وبلوچستان با 212 هزار و 98 مورد ثبت‌نام، بیشترین نیازمند را در سامانه ثبت‌نام دارد و بعد از آن استان‌های کرمان (40 هزار و 831 مورد)، فارس (23 هزار و 621 مورد)، تهران (22 هزار و 684 مورد)، لرستان (21 هزار و 38 مورد)، خراسان رضوی (19 هزار و 823 مورد) قرار دارند. از سویی دیگر و مطابق با آزمون وسع که بر مبنای وضعیت سه ‌دهک پایین درآمدی انجام گرفته حدود 330 هزار نیازمند (72 درصد از جامعه هدف) تحت پوشش نهادهای حمایتی نبودند که از نیازمندان غیرتحت‌پوشش، 82 هزار نیازمند معادل 25 درصد جامعه عضو دهک اول درآمدی هستند و تقریبا 208 هزار نفر معادل 63 درصد عضو سه دهک پایین درآمدی هستند. 
جهت تکمیل فرآیند شناسایی، توانمندسازی و حمایت از فقرای موضوع دستورالعمل مقابله با فقر، تا تاریخ ۱۰ خرداد سال جاری، تعداد ۵۰ هزار و 547 نیازمند عضو دهک اول (198 هزار و 976 نفر با لحاظ اعضای خانوار) تایید شده براساس آزمون وسع دارای محرومیت «غذا و پوشاک» و 17 هزار و 529 نیازمند (60 هزار و 635 نفر با لحاظ اعضای خانوار) دارای محرومیت سرپناه توسط وزارت رفاه به کمیته امداد امام خمینی(ره) ارجاع شده است. 

71 درصد نیازمندان درآمد ثابت نداشتند 
از اقدامات مهمی که پس از فرآیند استخراج اطلاعات نیازمندان باید مورد توجه دستگاه‌های مربوطه قرار می‌گرفت بررسی وضعیت خانوار از زوایای مختلفی خصوصا ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی کل نیازمندان ثبت شده در سامانه بود که بررسی این موضوع نشان می‌دهد میانگین افراد دارای بیمه اشتغال ثبت شده در سامانه ۲۶ درصد، میانگین افراد دارای درآمد ثابت ۲۹ درصد، میانگین درصد مالکیت خودرو ۳۱ درصد، میانگین افراد دارای بیمه سلامت ایرانیان ۸۰ درصد، میانگین خرید با کارت شش‌ ماه دوم ۱۴۰۰ ماهانه ۷ میلیون تومان است که البته سهم این نسبت‌ها در دهک‌های پایین درآمدی کم است. بررسی نوع محرومیت نیازمندان ثبت شده در سامانه مذکور نشان می‌دهد از 460 هزار و 187 نیازمند شناسایی و ثبت‌نام شده (کل جمعیت هدف 1 میلیون و 645 هزار نفری)، 436 هزار نفر دارای محرومیت «غذا و پوشاک» (1 میلیون و 567 هزار نفر با احتساب اعضای خانواده) و 24 هزار نفر دارای مشکل «سرپناه» هستند که با احتساب اعضای خانوار به حدود 77 هزار نفر عضو خانوار می‌رسد. از بین کل نیازمندان نیز ۴۲۲ هزار و ۳۵۳ نفر به‌عنوان سرپرست و ۳۱ هزار و 270 نفر به‌عنوان افراد تحت تکفل ثبت‌نام شده‌اند. 

81 درصد نیازمندان سیستان‌وبلوچستان شناسایی شدند
به‌منظور مقایسه عملکرد استان‌های مختلف در تحقق اهداف طرح، شاخص‌هایی برای ارزیابی استان‌ها تعیین شده است که میزان موفقیت آنها در این زمینه را ارزیابی و مقایسه می‌کند. شاخص‌های مذکور مواردی از قبیل تعداد افراد ثبت‌نام شده در سامانه به تعداد جمعیت گروه هدف طرح در استان، نسبت افراد پذیرش شده بعد از آزمون وسع به افراد ثبت‌نام شده در سامانه، نسبت میزان ورود اطلاعات مهم به کل اطلاعات مهم درنظر گرفته شده در سامانه برای دسترسی به فقرا و نسبت افراد معرفی شده از جانب موسسات (سمن‌ها و نهادهای مردمی) به کل افراد ثبت‌نام شده استان است. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد میانگین کشوری نمره استان‌ها براساس چهار شاخص ارزیابی استانی به‌طور متوسط ۵۰ درصد بوده است که بالاترین رتبه‌ها به ترتیب مربوط به استان سیستان‌وبلوچستان، استان کهگیلویه‌وبویراحمد و استان گلستان با ۸۱ درصد، ۶۶ درصد و ۶۱ درصد بوده است. در مقابل عملکرد تهران با 8 درصد، اردبیل با 20 درصد، اصفهان با 26 درصد و یزد و قم هر دو با 28 درصد براساس شاخص‌های ارزیابی استانی دارای بدترین عملکرد در شناسایی نیازمندان بوده‌اند. از سویی در بررسی نسبت سه دهک پایین بدون پوشش حمایتی ثبت شده به کل افراد ثبت شده در سامانه حامی نشان می‌دهد 47 درصد افراد ثبت شده در سامانه ذکر شده در کل کشور جزء سه دهک پایین بدون پوشش حمایتی هستند و در میان استان‌های کشور نیز گلستان با 66 درصد، خراسان رضوی 62، هرمزگان 55، خراسان شمالی 54 و سمنان 53 درصد پنج استان دارای بیشترین سه دهک پایین بدون پوشش حمایتی نسبت به افراد ثبت شده همان استان هستند. 

6 استان فاقد گرمخانه هستند
مطابق ماده ۱۰ دستورالعمل مبارزه با فقر مطلق، افراد بی‌خانمان و رهاشده در معابر عمومی جهت ساماندهی به مراکز نگه‌داری و گرمخانه‌ها ارجاع خواهند شد، لذا در مناطق و شهرهایی که سامان‌دهی افراد مورد نظر در قالب تبصره (الف) ماده ۱۰ وجود ندارد لازم است مطابق تبصره ۳ دستورالعمل، مکان‌هایی با هماهنگی فرمانداران و شهرداران ایجاد شود و سرانه خوراک و پوشاک آنها از طریق بهزیستی تامین گردد. اما نگاهی به آمار و وضعیت وضعیت گرمخانه‌ها و ظرفیت ساماندهی نیازمندان فاقد سرپناه در استان‌ها نشان می‌دهد تنها 16.5 درصد از شهرستان‌های کشور دارای گرمخانه و 83.5 درصد فاقد گرمخانه بوده به‌طوری‌که استان‌های اردبیل، ایلام، سمنان، قم، کهگیلویه‌وبویراحمد و هرمزگان فاقد گرمخانه هستند. 

کسری شدید در ظرفیت گرمخانه‌ها
در میان استان‌های کشور بیشترین تعداد گرمخانه متعلق به شهر تهران با ۲۰ گرمخانه و ظرفیت ۲۰۳۰ نفر است. البته رتبه اول برای تهران به‌معنای ظرفیت کافی برای پوشش نیازمندی این استان نیست چراکه نگاهی به نسبت تعداد نیازمندان دارای محرومیت سرپناه ثبت شده در سامانه حامی، 11 برابر ظرفیت گرمخانه‌های تهران است. لازم به ذکر است تهران در کمبود چند برابر ظرفیت در میان استان‌های کشور، دارای بیشترین کسری نیست چراکه تعداد نیازمندان دارای محرومیت سرپناه ثبت شده در حامی به ظرفیت گرمخانه هر استان در سیستان‌وبلوچستان هزار و 247 برابر است و استان‌های چهارمحال‌وبختیاری، فارس، کرمان، خراسان شمالی و لرستان نیز این نسبت به‌ترتیب 389، 338، 246، 198 و 168 برابر است. 
البته لازم به ذکر است در استان‌های اصفهان، چهارمحال‌وبختیاری، خوزستان، زنجان، فارس، قزوین، کرمانشاه، گیلان، لرستان و یزد صرفا مراکز استان دارای گرمخانه بوده و شهرستان‌های این استان‌ها فاقد گرمخانه‌اند و سایر مراکز استان‌ها به‌طور نسبی دارای گرمخانه هستند ولی غالب شهرستان‌های آنها گرمخانه ندارند. 

گام‌های بعدی این طرح چیست؟
در مراحل بعد نیازمندان ثبت شده توسط وزارت رفاه آزمون وسع می‌شوند و در صورت تایید براساس معیارهای وسع این وزارت به کمیته‌امداد امام خمینی(ره) جهت بررسی میدانی وضعیت ایشان، توانمندسازی و حمایت ارجاع خواهند شد. براساس دستورالعمل فعلی، بعد از انجام بازدید میدانی نیازمندان تایید شده توسط کمیته امداد ‌امام خمینی(ره) با محرومیت سرپناه به سازمان بهزیستی جهت سامان‌دهی از طریق خانواده و مراکز گرمخانه ارجاع داده می‌شوند و افراد دارای محرومیت خوراک و پوشاک حداکثر به مدت سه ماه کمک‌معیشت دریافت کرده و اقدامات لازم برای توانمندسازی این افراد صورت خواهد گرفت. درصورت عدم امکان توانمندسازی افراد مشمول، مطابق با ضوابط کمیته ‌امداد و بهزیستی تحت پوشش قرار خواهند گرفت.