فاطمه طاری‌بخش، خبرنگار:در 50 روز اخیر دانشگاه‌های کشور شاهد صحنه‌های ناگوار و ناخوشایندی بودند و هر از چند گاهی نیز یکی از دانشگاه‌های کشور به سرتیتر رسانه‌ها تبدیل می‌شد. با این حال از دانشگاه شریف به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و پرحاشیه‌ترین دانشگاه‌های کشور در دوران ملتهبی که در این بازه زمانی بر فضای دانشگاه‌ها حاکم بود، نام برده می‌شود. دانشگاه‌هایی که به دلیل دو مزیت تفاوت قابل توجهی با دیگر دانشگاه‌های مطرح کشور دارد. اول اینکه این دانشگاه صنعتی‌ترین دانشگاه کشور شناخته می‌شود و در صنعت ایران تاثیرگذار است و اکثر دانشجویان آن از نخبگان کشور و صنعت به شمار می‌روند و مولفه دوم هم بافت و زیست دانشجویان آن است. شاید بد نباشد برای درک بهتر تفاوت بافت دانشجویی در این دانشگاه، کمی به عقب برگردیم؛ شهریور‌ماه بود که «فرهیختگان» طی گزارشی عنوان کرد حدود 80 درصد از رتبه‌های برتر کنکور در مدارس غیردولتی و پولی درس خوانده بودند و این مساله در دانشگاه شریف به‌مراتب پررنگ است. یعنی بخشی از قشر دانشجویی که آنها را در زمره خانواده شریف قرار می‌دهیم، جزء طبقات بالا و دهک‌ها 8 تا 10 تعلق داشته و درمقابل جمعیتی از این دانشجویان نیز به دهک‌های پایین جامعه تعلق دارند که با زحمت و تلاش بسیار خود را به دانشگاه شریف رسانده‌اند. این دو مورد می‌تواند از نظر جامعه‌شناسانه تاثیر به‌سزایی در نحوه مطالبه و مطالبات معترضان و اغتشاشگران داشته باشد. بررسی اعتراضات رخ داده در دانشگاه صنعتی‌شریف با نگاه جامعه‌شناسانه هم از این حیث اهمیت دارد. از حاشیه‌برانگیزترین ویدئوهایی که در دوماه اخیر از دانشگاه شریف منتشر شده ویدئوهایی بود که دانشجویان در آن با به کاربردن فحش‌هایی رکیک و نامناسب سعی در رادیکال کردن فضای تجمعات داشتند. فحاشی در دانشگاهی که بسیاری در دنیا آن را به پرورش نخبه می‌شناسند، با واکنش‌های بسیاری از چهره‌های سیاسی و علمی کشور مواجه شد که در این میان می‌توان نام علی مطهری تا رحیم‌پورازغدی را برد؛ هرچند بخشی از دانشجویان بعد از شروع فحاشی از سمت عده‌ای خود را از فضای اعتراضات جدا می‌کردند. جدا از اینکه فحاشی در فضای دانشگاه جایی ندارد و برخی از کارشناسان معتقدند فحاشی‌هایی که در فضای نخبگانی کشور اتفاق می‌افتد، ریشه در نادیده گرفتن و حذف گروه‌های سیاسی دارد. در این گزارش به سراغ حسین ایمانی‌جاجرمی، جامعه‌شناس و عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران رفتیم، کسی که در کارنامه خود ریاست مرکز مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران را دارد و با او درخصوص اعتراضات اخیر دانشگاه‌ها به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید.
عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران:
دانشگاه محل گفت‌وگو هر جامعه‌ای به شمار می‌رود
حسین ایمانی‌جاجرمی درباره اتفاقات اخیری در دانشگاه‌های کشور گفت: «نارضایتی‌های بسیاری از سال‌های پیش، روی هم تلنبار شده است. دانشگاه جایی است که می‌توان به عینه آن را دید، قشر دانشجو نیز هم شجاعت و هم زبانش را دارد که به این مسائل ورود کند. بنابراین دانشگاه به‌نوعی بازتاب مشکلاتی است که در جامعه وجود دارد. یعنی از زاویه تقابل بین دانشجویان نمی‌توان آن را توضیح داد. ما می‌بینیم که از هر قشری در این مساله هستند و نمی‌توان آنها را جدا کرد و گفت که معترضان از طبقه خاص اجتماعی هستند یا خیر. نمی‌توان گفت معترضان از طبقه برخوردار جامعه هستند و کسانی که اعتراضی ندارند از گروه‌های کم‌درآمدند.» او با بیان اینکه از زمان تاسیس دانشگاه در ایران تا به امروز دانشگاه صدای اقشار مختلف بوده است و صداهایی که مربوط به جامعه می‌شد در دانشگاه بلندتر شنیده می‌شود، گفت: «قطعا دانشگاه محل گفت‌وگو در هر جامعه‌ای به‌شمار می‌رود، اما موضوع نحوه مواجهه با این صدا است، یعنی گاهی با آن مقابله شده و گاهی نیز اجازه شنیده شدن به آن می‌دهند. نباید فراموش کرد که دانشگاه یک زیرساخت اجتماعی بوده و به‌عنوان نهادی شناخته می‌شود که اتفاقا با در‌نظر گرفتن و رعایت این شرایط، باید آزادی‌بیان و آزادی پس از بیان در آن وجود داشته باشد.»
تفاوت طبقاتی در اعتراضات دانشگاهی بی‌تاثیر نیست
عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه باید در سیاست‌هایی که تا به حال بوده بازنگری صورت بگیرید، اظهار داشت: «افرادی که دانشگاهی هستند، احساس کنند که حق‌شان برای بیان آزادانه مسائل و پرداختن به آن به رسمیت شناخته می‌شود. ضمن اینکه باید صداهای دیگری که در مکان‌های دیگر امکان پخش شدن و شنیدن ندارند را در فضای دانشگاه بشنویم و به آنها اجازه مطرح شدن بدهند.»
ایمانی با ذکر مثالی در این زمینه تصریح کرد: «مثلا بسیاری از مراکز پژوهشی می‌توانند چنین نقشی داشته و اجازه شنیدن شدن به صداهای مختلف را بدهند، اما واقعیت این است که ما از این ظرفیت به‌خوبی استفاده نکرده و تلاش کردیم تا دانشگاه فضایی تک‌صدایی باشد. باید در این موارد نیز بازنگری صورت گیرد و اجازه داد تنوعی که در جامعه است و معمولا به آن دقت نمی‌کنیم، در دانشگاه خود را نشان دهد. صداها و خواسته‌ها در دانشگاه نماینده داشته باشند. دانشگاه‌های علوم اجتماعی یا علوم انسانی نسبت به دانشکده‌های فنی و مهندسی و پزشکی بیشتر چنین قابلیتی دارند.»
او در ادامه درباره کاهش سرمایه اجتماعی گفت: «ممکن است تفاوت طبقاتی تاثیری در اعتراضات دانشگاه‌های بزرگ داشته باشد، اما عامل اصلی نیست. البته مشکلات امروز تمام اقشار را درگیر کرده است و اگر نارضایتی فقط مربوط به طبقه بالا یا پایین بود، می‌توانست چنین تحلیل داشت، اما چون عمومیت دارد، این تحلیل کامل نیست. سال‌ها پیش نیز جامعه‌شناسان به این موارد اشاره کرده بودند که سرمایه اجتماعی رو به کاهش است و نارضایتی عمومی افزایش پیدا کرده است.»
نباید جلوی روش‌های معمول تعاملات سیاسی گرفته شود
ایمانی با اشاره به فحاشی در دانشگاه‌ها گفت: «یکی از دلایل موضوع فحاشی به این خاطر است که ما احزاب سیاسی را از کار انداختیم و بنابراین این کنش‌های سیاسی بدون سامان و بدون نظم است. به همین خاطر چون مخالفت‌ها امکان طرح شدن در قالب‌های مرسوم خودش را ندارد، با چنین کنش‌هایی مواجه می‌شویم و در این شکل خودش را نشان می‌دهد. منظور از قالب‌های مرسوم نیز همان حزب و انتخابات است. اتفاقا این استراتژی موفق بوده است و این فحش دادن مورد استقبال قرار گرفته است، مثلا اگر شما قبلا مودبانه انتقاد و طرح مساله می‌کردی، گوش شنوایی برای شنیدن آن وجود نداشت، اما در‌حال‌حاضر شنیده شدند. یعنی باید به این اتفاقات نگاه کرد که چگونه در آن از ابزارهای مختلف استفاده می‌کنند. باز هم می‌توان گفت به این دلیل است که جلوی روش‌های معمول تعامل سیاسی در جامعه گرفته شده است.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی:
خانواده نقش مهمی در مدل اجتماعی شدن دارد
عباسعلی رهبر، عضو هیات‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی(ره) با بیان اینکه صرف تمرکز روی یک دانشگاه و رفتار دانشجویانش نمی‌توان از لحاظ مطالعات تحلیل جامعه‌شناسی به راهکار مشخصی رسید، گفت: «ما در مباحث اجتماعی با یک معیار دومینوی روبه‌رو هستیم، به این معنا که هر پدیده‌ای روی پدیده دیگری اثرگذار می‌گذارد و درنهایت به خلق یک اثر جدید اجتماعی می‌رسد. دانشگاه شریف، تهران و... در کلیتی از نظام آموزش عالی کشور قرار دارند که این نظام هم در کلیتی از نظام فرهنگی و اجتماعی قرار دارد که درطول 40 سال گذشته با پویش‌ها و ریزش‌هایی روبه‌رو شده‌اند.» او با تاکید بر اینکه دانشگاه صنعتی‌شریف که امروز بسیار مطرح شده، بیشترین اردوهای جهادی و پایدارترین دانشجویان مذهبی را دارد، اظهار داشت: «در مدل اجتماعی شدن مباحث فرهنگی و سیاسی برخی عواملی وجود دارند که نقش پررنگی دارند. طبیعتا نظام خانواده، نظام آموزشی، گروه‌های همسال دانشجویان، برخی گروه‌هایی که دانشجویان اوقاتی با آنها در ارتباط هستند، گروه‌های مذهبی و رسانه‌ها اثرات جدی دارند. در چنین شرایطی طبقه اجتماعی و دهک‌بندی افراد هم در این میان اثرگذار است، اما آن را باید درکنار دیگر عوامل و متغیرها دید.»
بخشی از تجارب نسل جوان تجربه فانتزی بوده است
عضو هیات‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: «ما درطول سال‌های اخیر در مباحث گرایشی و نگرشی کارهای قابل‌توجهی را انجام داده‌ایم؛ چراکه فضای رسانه و فضاهای اجتماعی این فرصت را در اختیارمان گذاشته، اما بحث‌های شناختی و معرفتی را نتوانسته‌ایم آن‌طور که باید جلو ببریم، درحالی‌که از درون این حوزه مباحث مربوط به رفتار و شخصیت افراد ظهور و بروز می‌کند. همچنین درطول سال‌های اخیر بنابر دلایل مختلف تجارب اجتماعی و فرهنگی نسل جوان بسیار تجربه‌های خاصی بوده که متاسفانه به‌دلیل فضای مجازی و گسترش فضاهای رسانه‌ای، تجارب فانتزی هم بوده است، یعنی امروز می‌بینیم که در دسته‌ای از این گروه، فضای نگرشی فانتزی را نسبت به فضای حقیقی شاهدیم که نمی‌توان از کنار این مساله هم به‌راحتی عبور کرد.»
رهبر افزود: «آنچه در دانشگاه صنعتی‌شریف شاهد بودیم، مانند کف روی آبی بود و درمجموع باید عنوان کرد که دانشجویان این دانشگاه هم برای فضای علمی کشور حرمت لازم را قائل هستند، اما برای بررسی همه‌جانبه آنچه در این دانشگاه رخ داده نیازمند گذشت زمان هستیم. با این حال بن‌مایه‌های معرفتی و شناختی به‌واسطه کم‌کارآمدی نهادهای متولی این حوزه ضعیف‌تر شده که طبیعتا بخشی از آن به خانواده‌ها و طبقات برمی‌گردد.»
باید طبقه منزلتی دانشجویان را مورد بررسی قرار دهیم
او با تاکید بر اینکه مهم‌تر از بحث طبقه اجتماعی دانشجویان، بحث منزلت آنهاست، افزود: «ممکن است فردی طبقه اجتماعی بالایی داشته باشد اما از منزلت بالایی برخوردار نباشد یا برعکس. موضوع اصلی اینجاست که در بررسی اتفاقات رخ داده باید طبقه منزلتی افراد را مورد بررسی قرار دهیم. قطعا آنچه باعث ایجاد تغییر در رفتار اجتماعی می‌شود، بحث کفایت‌مندی است که یکی از عوامل آن هم همان طبقه اجتماعی است، اما امنیت و ادراک احترام هم دو عامل مهم دیگری هستند که می‌تواند طبقه اجتماعی را تحت‌تاثیر خودش قرار دهد.»
عضو هیات‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی خاطرنشان کرد: «اکثر جامعه ما از طبقه مرفه نیستند و به همین دلیل صرف تحصیل در یک دانشگاه نمی‌توان ادعا کرد که افراد جزء طبقات بالای اجتماعی هستند یا برعکس.»