ندا اظهری، مترجم:عربستان‌سعودی یکی از سریع‌ترین سیستم‌های آموزش عالی را از نظر رشد در خاورمیانه دارد و مجهز به شماری از دانشگاه‌ها در کلاس جهانی است. هفت دانشگاه این کشور در رتبه‌بندی QS برترین دانشگاه‌های جهان قرار گرفته و به‌طورکلی وضعیت دانشگاه‌های عربستان‌سعودی در رتبه‌بندی‌های جهانی دانشگاه‌ها قابل‌قبول است. این کشور همچنین سی‌وششمین سیستم آموزش عالی دنیا را طبق رتبه‌بندی QS در اختیار دارد. امکانات در دانشگاه‌های پیشرو در عربستان‌سعودی نیز به‌دلیل سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجه در آموزش عالی اهمیت بالایی دارد. بیشترین ثروتی که روی آموزش عالی سرمایه‌گذاری می‌شود، از منابع عظیم سوخت تامین می‌شود. این کشور به‌طور تقریبی 20 درصد از ذخایر نفتی کره زمین را در خود جای داده که سرعت توسعه سریع این کشور را طی نیم‌قرن گذشته به‌دنبال داشته و روی پیشرفت حوزه‌های تجاری، کسب‌وکاری، گردشگری، آموزش، فناوری، حمل‌ونقل، معماری و فرهنگ به‌ویژه در شهرهای مهم تاثیر بسزایی داشته است. به‌دلیل اهمیت عربستان از نظر مجهز بودن به منبع انرژی، جای تعجب ندارد که دانشگاه‌های این کشور بیشتر به داشتن رشته‌های مهندسی گاز و نفت مشهور هستند. قریب به 27 دانشگاه دولتی و 36 دانشگاه و دانشکده خصوصی در عربستان مشغول فعالیت هستند اما در طرح جدیدی که دولت این کشور درنظر گرفته، قرار است تغییراتی در نظام آموزش عالی عربستان ایجاد شود تا تحولاتی اساسی در آن ایجاد شود.
هدف اصلی، ارتقای استقلال دانشگاه‌ها
تحولات آموزش عالی در عربستان‌سعودی از سال 2020 کلید خورد و دولت این کشور تصمیم گرفت با برقراری تحولاتی در سه دانشگاه اصلی این کشور ازجمله دانشگاه ملک سعود یا KSU، دانشگاه ملک عبدالعزیز یا KAU و دانشگاه امام عبدالرحمن بن فیصل یا IAU اعمال کند. هدف اصلی از برقراری سیستم جدید آموزشی، ارتقای استقلال بیشتر دانشگاه‌ها از نظر علمی، اداری و مالی عنوان شده است. وزیر آموزش عالی در حساب کاربری توییتری خود از اجرای سیستم آموزش عالی جدید در دانشگاه‌های این کشور خبر داد. او در این پیام توییتری عنوان کرده بود که سه دانشگاه برای فاز نخست پروژه اجرای سیستم جدید آموزش عالی انتخاب شده‌اند. شورای امور دانشگاه‌ها براساس یک‌سری شاخص‌ها و استانداردها میزان آمادگی موسسات را رصد و تعیین کرده است. برای این کار، کمیته‌ای شامل کارشناسان و متخصصان رشته‌های مختلف گزارش‌های دریافتی از دانشگاه‌ها را بررسی و بازرسی کردند. پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که در سال‌های آتی قرار است دانشگاه‌های دیگری هم در آینده برای دستیابی به چشم‌انداز استراتژیک دولت 2030 به سیستم جدید بپیوندند. هدف از سیستم جدید آموزشی ارتقای بیشتر استقلال دانشگاه‌ها و کاهش وابستگی آنها به استفاده از بودجه‌های دولتی است.
دریافت شهریه دیگر استثنا نیست
سیستم جدید استقلال کاملی را برای عملیات‌های دانشگاهی و مالی ارائه خواهد کرد. به عبارت دیگر، دانشگاه‌ها می‌توانند رشته‌های تخصصی و برنامه‌های خود را با توجه به نیازهای توسعه و فرصت‌های شغلی در مناطقی که خدمت می‌کنند، تایید کنند. آنها همچنین می‌توانند برای واحدهای دوره‌های تحصیلات تکمیلی ارائه‌شده هزینه دریافت کنند. این تغییرات، گام متحول‌کننده و تاریخی برای آموزش عالی عربستان‌سعودی به‌شمار می‌رود. پیش از این، از آنجا که دانشگاه‌ها اغلب از بودجه‌های دولتی برای تامین هزینه‌های خود استفاده می‌کردند، آموزش رایگان به‌عنوان یک هنجار تلقی می‌شد و دریافت شهریه از دانشجویان یک استثنا بود. اما با ایجاد سیستم جدید آموزش عالی، دانشگاه‌ها می‌توانند برای واحدهای دوره‌های تحصیلات تکمیلی یا دیپلم یا حتی سایر خدمات دانشگاهی هزینه دریافت کنند. با وجود این، مدارک تحصیلی در مقطع کارشناسی همچنان رایگان بوده و هزینه‌ها در این مرحله توسط دولت این کشور پرداخت می‌شود. این سیستم جدید دانشگاهی در عربستان‌سعودی بیانگر حرکتی رو به جلوست. بزرگ‌ترین مزیت این تغییر، حرکت از بروکراسی دولتی به‌سمت کار اداری و برقراری استانداردهای دانشگاهی است.
تنوع یا پایداری، مساله این است!
به گزارش universityworldnews، هدف کلی از برقراری سیستم جدید آموزشی در دانشگاه‌های عربستان‌سعودی، تنوع بخشیدن به درآمد دانشگاه‌ها و کاهش هزینه‌های دولتی است. با وجود این، درحال‌حاضر به‌درستی مشخص نیست که قرار است چه میزان از هزینه‌های دولت برای دانشگاه‌های منتخب اختصاص یابد. برخی گمانه‌زنی‌ها حکایت از آن دارد که این میزان هزینه‌های دولتی برابر با نصف بودجه سال قبل یا حدود 70 درصد باشد. اما بحثی که در این میان مطرح می‌شود این است که تنوع بخشیدن به درآمدهای دانشگاهی یک بحث است و پایداری مالی که قرار است در قالب این تغییرات در سیستم آموزشی جدید ایجاد شود، بحثی دیگر. با توجه به مدل کسب‌وکار پیشنهادی، مشخص نشده که دانشگاه‌ها چگونه می‌توانند از نظر مالی به پایداری برسند. به‌عنوان مثال، بودجه مالی برای دانشگاه ملک‌سعود به‌طور تقریبی چیزی حدود دومیلیارد و 660 میلیون دلار تخمین زده شده و تعداد دانشجویان کارشناسی‌ارشد نیز حدود 3800 نفر گزارش شده است، بنابراین مقدار پول حاصل از شهریه تنها حدود 10 درصد از بودجه‌های دانشگاهی را تشکیل می‌دهد.
اتکای بیش از حد دانشگاه‌ها به شهریه‌ها و دانشجویان بین‌المللی به‌تنهایی نمی‌تواند تضمین‌کننده پایداری و ثبات مالی مراکز آموزشی باشد؛ همان‌طور که در کشورهای دیگری چون استرالیا و انگلیس چنین وضعیتی برقرار است. دانشگاه‌ها ممکن است با اقدامات شدیدی چون کاهش حقوق‌ها یا توقف طرح‌های ساخت‌وساز نسبت به عدم ثبات مالی واکنش نشان دهند. این اقدامات کاهشی در دانشگاه‌ها ممکن است به حل برخی مسائل مالی کمک کند اما بعید به‌نظر می‌رسد کافی باشند و ممکن است تنش‌های مدیریتی را به‌دنبال داشته باشد که دانشگاه‌ها ترجیح می‌دهند در این مرحله با آنها برخوردی نداشته باشند. فعالیت‌های نوآورانه و عملکردهای تجاری از دیگر روش‌های برقراری رشد و توسعه مالی در درازمدت برای دانشگاه‌های منتخب به‌شمار می‌رود. با وجود این، این امر مستلزم تعهد قوی به تحقیق و بازوی تجاری‌سازی برای انتشار ویژگی‌های فکری توسعه‌یافته دانشگاهی است. به‌عنوان مثال، مطالعاتی که از سوی مرکز تحقیقات و مطالعات اتاق بازرگانی و صنعت ریاض در سال 2007 انجام شد، نشان داد که 72 درصد از شرکت‌ها در عربستان‌سعودی هرگز از قابلیت‌های تحقیق و توسعه موجود در دانشگاه‌های این کشور بهره‌مند نیستند.
بودجه تحقیق و توسعه عربستان تا 2030 به 2 درصد می‌رسد
طبق آماری که در سال 2017 منتشر شده بود، هزینه دولت عربستان‌سعودی روی تحقیق و توسعه 0.8 درصد اعلام شد که ترکیب گسترده‌ای از سهامداران شامل دانشگاه‌ها، بخش خصوصی و مراکز تحقیقاتی مستقل در این میان نقش داشتند. اما با توجه به تغییراتی که از دوسال پیش در سیستم آموزش عالی این کشور آغاز شده، هدف افزایش مخارج تولید ناخالص داخلی فعلی در برنامه‌های استراتژیک و تحقیقاتی قرار است تا سال 2030 به 2 درصد افزایش یابد. این به آن معناست که دانشگاه‌ها برای موفقیت در این مسیر باید پیوندها و ارتباطات خود را با بخش خصوصی و اقتصاد محلی که در خدمت آنهاست، دوباره برقرار کنند. این ارتباطات بذر ایجاد دانشی است که توسعه اقتصادی مبتنی‌بر علم و فناوری را تقویت می‌کند. درواقع سه دانشگاهی که در شروع سیستم جدید عربستان‌سعودی حضور داشته‌اند، دارای سازمان‌های متعلق به دانشگاه هستند که بر سرمایه‌گذاری‌های مبتنی‌بر دانش متمرکز هستند. عناصر کلیدی متعددی در آموزش عالی عربستان برای موفقیت هرچه بیشتر در تجاری‌سازی خروجی تحقیقات وجود دارد. نخستین عنصر این است که دانشگاه‌ها باید طبق نیاز صنعت روی آموزش سرمایه‌های انسانی سرمایه‌گذاری کنند. علاوه‌بر این، دانشگاه‌ها باید با تبدیل این سرمایه‌ها به برنامه‌های کاربردی صنعتی یا اجتماعی مانند استارتاپ‌ها یا حق ثبت اختراع و مجوزدار کردن درآمدها، محصول تحقیقاتی خود را تجاری‌سازی کنند.
فرش قرمز برای دانشجویان بین‌المللی با ویزای آموزشی
درکنار تغییراتی که در سیستم آموزش عالی عربستان رخ داده، دولت این کشور طرح جدیدی برای ویزای دانشجویی مخصوص دانشجویان بین‌المللی ارائه داده است. دولت عربستان به‌تازگی طرح جدیدی برای ویزاهای آموزشی بلندمدت برای دانشجویان خارجی معرفی کرده است. این تصمیم توسط شورای وزیران اتخاذ و توسط خبرگزاری عربستان‌سعودی اعلام شد. این طرح جدید ویزا، دانشجویان و دانش‌پژوهان بین‌المللی را هدف قرار می‌دهد که مایل به تحصیل در عربستان هستند. ویزای تحصیلی بلندمدت به دانشجویان، محققان و کارشناسان برای اهداف مطالعاتی و بازدیدهای تحقیقاتی دانشگاهی اعطا می‌شود، درحالی‌که ویزای کوتاه‌مدت به دانشجویان یا دانش‌پژوهان بازدیدکننده به‌منظور آموزش یا شرکت در برنامه‌های تحصیلی کوتاه اعطا می‌شود. دارندگان هر دو نوع ویزا از الزام قانونی ارائه ضامن معاف هستند.
این طرح ابتکاری ویزا بخشی از چشم‌انداز 2030 عربستان سعودی برای بهبود بخش آموزشی و شناساندن این کشور به‌عنوان مقصدی جذاب برای دانشجویان بین‌المللی به‌شمار می‌رود. هدف آن تسهیل فرآیند ثبت‌نام برای دانشجویان آینده و ارتباط برنامه‌ها با نهادهای مربوطه است. این طرح ویزای جدید قرار است برای 160 کشور دنیا دردسترس باشد. چشم‌انداز 2030 یک طرح بلندپروازانه برای توسعه عربستان و حرکت روبه جلوی این کشور برای دستیابی به اقتصاد دانش‌بنیان و فاصله گرفتن از اقتصاد مبتنی‌بر نفت است. بخشی از این طرح با هدف ایجاد تحول در بخش آموزش و افزایش بهره‌وری موسسات آموزش عالی عربستان اجرایی خواهد شد. این طرح مستلزم سرمایه‌گذاری روی سرمایه‌های انسانی خارجی و بومی و دریافت نتایج آموزشی بهتر است. این طرح ابتکاری ویزا قرار است رشد موسسات عربستانی را به‌عنوان مقاصد آموزش عالی در دنیا تسریع کند و همچنین شکاف میان فرهنگ‌ها را ازبین برده و برای بهتر شدن روابط میان انسان‌ها، بین این شکاف‌ها پیوند برقرار کند. این ویزا مسائلی را در سطوح مختلف در بر می‌گیرد که در کنار جذاب‌تر کردن این کشور برای دانشجویان خارجی، عربستان را به‌عنوان مکانی برجسته برای پیگیری مطالعات در زمینه‌های عربی و اسلامی مانند امور مالی اسلامی معرفی می‌کند. از سوی دیگر به دنبال این طرح قرار است استانداردهای آموزشی و جایگاه جهانی دانشگاه‌های این کشور در رتبه‌بندی‌های معتبر در حوزه‌هایی مانند دانشجویان بین‌المللی و چشم‌اندازهای بین‌المللی ارتقا پیدا کنند. علاوه‌بر این، این ویزاهای جدید قرار است عربستان را به‌عنوان الهام‌بخش پیشرفت در خاورمیانه و گسترش ارزش‌های اعتدال و مدرن‌سازی معرفی کند.
رویای سعودی رنگ واقعیت می‌پذیرد؟
باوجود اینکه پیش‌بینی‌ها حکایت از کارآمد بودن طرح ویزای جدید دارد، اما در عمل هنوز به‌درستی مشخص نیست که این نوع ویزا واقعا عملیاتی خواهد بود یا خیر. در این طرح جدید باید جزئیاتی مورد توجه قرار گیرد به‌عنوان مثال، آیا این ویزا برای ورود یک نفر یا چند نفر در نظر گرفته شده است و آیا تمدیدی هم برای آن درنظر گرفته شده است یا خیر. علاوه‌بر این هنوز مشخص نشده که آیا خانواده‌ها هم مجوز استفاده از این ویزاهای دانشجویی را دارند یا خیر. همچنین به‌درستی مشخص نیست که آیا محدودیتی برای تعداد استفاده از این ویزا در میان دانشجویان وجود دارد یا خیر و آیا محدودیتی برای دانشجویان رشته‌های تحصیلی خاص وجود دارد؟ کارشناسان عنوان کرده‌اند که هنوز اطلاعاتی از این موضوع وجود ندارد که آیا ویزای جدید قرار است تنها به دانشجویان مقطع ارشد یا هر دو مقطع کارشناسی و ارشد اعطا شود. تمام این جزئیات باید پیش از اینکه موسسات آموزشی بتوانند درخواست پذیرش دانشجویان بین‌المللی را آغاز کنند، کاملا مشخص شده باشد تا ابهامی در این میان وجود نداشته باشد. با این اوصاف معرفی این نوع ویزا تاثیر مستقیمی روی بخش آموزش عالی عربستان سعودی خواهد داشت. این یک ماموریت بلندپروازانه است که به موسسات آموزشی در جذب استعدادهای برتر دنیا کمک می‌کند اما نیاز به وضوح بیشتری دارد.
چرا چشم‌انداز 2030 آموزش عالی عربستان مهم است؟
دانشگاه علم و صنعت ملک‌عبدالله نمونه خوبی از تاثیر بالقوه استفاده از طرح ویزای جدید به‌شمار می‌رود. بسیاری از دانشجویان بین‌المللی که این دانشگاه را برای تحصیل انتخاب می‌کنند، کمک زیادی به ارتقای فرهنگ تحقیقاتی سیستم آموزش عالی عربستان سعودی می‌کند. دانشگاه علم و صنعت ملک‌عبدالله یک نمونه خوب از دانشگاهی است که در تقویت بخش نوآوری، رشد اقتصادی و همگام کردن پژوهش‌ها با اولویت‌های ملی نقش موثر دارد. مرکز کارآفرینی این دانشگاه تلاش کرده با راه‌اندازی استارتاپ‌های مختلف در زمینه‌های گوناگون مانند فناوری‌های زیستی و فینتک شکاف بین صنعت و نوآوری را کاهش داده و حتی ازبین ببرد. درواقع، حدود 69 درصد از دانشجویان دانشگاه علم و صنعت عربستان را دانشجویان بین‌المللی از کشورهای مختلف تشکیل داده‌اند که حکم کاتالیست را برای رشد اقتصادی و نوآوری ایفا می‌کنند. اجرایی شدن طرح جدید ویزا در عربستان، این پیام را به دنیا مخابره خواهد کرد که آموزش عالی عربستان زیست‌بوم درحال ظهوری برای پژوهش و مطالعه در چشم‌انداز 2030 این کشور محسوب می‌شود.