علی صولتی، خبرنگار:پیشتر نوشتیم که موج شیوع آنفلوآنزا در کشور پس از سال‌ها قوی‌تر از قبل بازگشته و به‌طرز غیرمنتظره‌ای از کرونا هم پیشی گرفته است، درحالی‌که واکسن‌های کرونا هم‌اکنون در اکثر داروخانه‌های سراسر کشور قابل فروش هستند، واکسن‌هایی که براساس واریانت‌های غالب ویروس ساخته می‌شوند. ممکن است واریانت‌های بومی در کشور داشته باشیم که با وضعیت ویروس‌ها در اروپا متفاوت هستند به همین منظور برای اولین‌بار در کشور واکسن آنفلوآنزای تولید داخل ساخته شده است اما ظاهرا درمیان مردم رغبتی جهت خرید و تزریق این واکسن‌ها وجود ندارد. همچنین گفتنی است موجودی واکسن آنفلوآنزا در ایران محدود است. طبق اعلام معاون برنامه‌ریزی اداره کل دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو به «فرهیختگان» موجودی واکسن آنفلوآنزا در کشور 2 میلیون و 200 هزار دوز بوده که 700 هزار دوز از طریق شبکه بهداشت به‌طور رایگان به افراد پرخطر تزریق می‌گردد و مابقی در داروخانه‌ها با قیمت آزاد ۲۱۳هزار تومان عرضه می‌شود. این درحالی است که ناجی، رئیس مرکز ویروس‌شناسی بیمارستان مسیح دانشوری پیشتر به «فرهیختگان» گفته بود برای جلوگیری از تبدیل موج آنفلوآنزا به یک اپیدمی حاد حدودا ۲۰ میلیون نفر در ایران می‌بایست واکسن آنفلوآنزا را دریافت کنند! این‌طور که از موجودی واکسن‌ها و زمانی که در آخر تابستان برای انجام واکسیناسیون از دست رفت و غافلگیری نظام بهداشت و درمان کشور در مواجهه با موج آنفلوآنزا پیداست، ظاهرا نظام سلامت آمادگی لازم را برای مواجهه با موج ویروس‌هایی غیر از کرونا را نداشته است. حمید سوری، اپیدمیولوژیست در همین رابطه به «فرهیختگان» می‌گوید: «منظور از اپیدمی ایجاد وحشت عمومی یا هراس‌افکنی در جامعه نیست، مدیران باید برای مقابله با اپیدمی برنامه‌ریزی کنند و آمادگی قبلی را فراهم آورند. با اینکه شیوع آنفلوآنزا در سطح کشور یکسان نیست، اما می‌شود گفت الان با این شرایط ما در اپیدمی هستیم. باید مسئولان مورد پرسش جدی قرار گیرند که در مقابله با طغیان‌هایی که در کشور وجود دارد و قابل پیش‌بینی هم هست چه اقداماتی انجام داده‌اند؟»
موجودی واکسن آنفلوآنزا: 2 میلیون دوز، نیاز کشور: 20 میلیون دوز
گفتیم موجودی واکسن آنفلوآنزا در ایران محدود است. حسین شمالی، معاون برنامه‌ریزی اداره کل دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو در گفت‌وگو با «فرهیختگان» موجودی واکسن آنفلوآنزا در کشور را 2 میلیون و 200 هزار دوز اعلام می‌کند و می‌گوید: «امسال حدودا یک میلیون واکسن دوز ایرانی و یک میلیون و 200 هزار دوز از انواع واکسن‌های خارجی وارد شده است. میانگین مصرف کشور رقمی بین 2 تا 2 میلیون و 500 هزار دوز است که ما امسال 2 میلیون و 200 هزار دوز را تامین کردیم. این موجودی الان مازاد بر نیاز هم هست. نزدیک به 700 هزار دوز از این واکسن‌ها تحویل معاونت بهداشت وزارت بهداشت می‌شود تا از طریق شبکه بهداشت به‌طور رایگان به افراد پرخطر تزریق شود و مابقی آنها در داروخانه‌ها با قیمت آزاد ۲۱۳ هزارتومان عرضه می‌شود.» این درحالی است که ناجی، رئیس مرکز ویروس‌شناسی بیمارستان مسیح دانشوری به «فرهیختگان» گفته است حدودا ۲۰ میلیون نفر در کشور می‌بایست واکسن آنفلوآنزا را دریافت کنند. به گفته وی «واکسن‌های آنفلوآنزا برای همه افراد نیاز نیست هرچند هرچه تعداد بیشتری از افراد واکسن را بزنند خوب است اما برای ایجاد ایمنی توده‌ای نیاز داریم حدود 25-20 درصد جامعه این واکسن را دریافت کنند تا وارد یک اپیدمی حاد نشویم. با وجود این به چند دسته خاص توصیه می‌شود حتما واکسن را دریافت کنند. افراد بالای 60 سال، افرادی که بیماری‌های زمینه‌ای تنفسی مزمن کلیوی و بیماری‌های قلبی دارند، کسانی که سیستم ایمنی آنها به هردلیلی ضعیف است، بیماری‌های ژنتیکی دارند و دارو مصرف می‌کنند که موجب تضعیف سیستم ایمنی آنها می‌شود، خانم‌هایی که قصد بارداری دارند یا باردار هستند، کودکان زیر پنج‌سال و همچنین افرادی که در کادر درمان فعالیت می‌کنند، لازم است واکسیناسیون را برای این گرو‌ها حتما انجام دهیم؛ چراکه در این افراد خطر ابتلا به آنفلوآنزای شدیدا بالاست. لازم به ذکر است که این گروه‌ها می‌بایست با تقدم بر افراد دیگر زودتر واکسن را دریافت کنند؛ چراکه موجودی واکسن در ایران محدود است. همچنین در دستورالعمل‌های وزارت بهداشت تزریق این واکسن به کادر درمان مورد تاکید قرار گرفته که این امر جدیدی نیست و هرساله چنین اقدامی در دستورکار قرار می‌گیرد. نکته اینکه مطمئنا تعداد واکسن‌های موجود در بازار کفاف این اعداد را نخواهد داد و باید دید وزارت بهداشت چه برنامه‌ریزی‌ای در زمینه تولید داخلی و ورود واکسن به کشور دارد. مجموع افرادی که واجب است این واکسن را در کشور دریافت کنند حدودا به ۲۰ میلیون نفر می‌رسد.»
وضعیت واکسن‌های آنفلوآنزای موجود در کشور
درحال حاضر سه نوع واکسن آنفلوآنزا در داروخانه‌های کل کشور در دسترس است. دو واکسن خارجی و یک واکسن تولید داخل که برای اولین‌بار در ایران ساخته می‌شود. پیشتر سیدعلیرضا ناجی، رئیس مرکز ویروس‌شناسی بیمارستان مسیح دانشوری در رابطه با وضعیت موجودی و اهمیت واکسن آنفلوآنزا در ایران به «فرهیختگان» گفته بود: «از واکسن‌هایی که در ایران موجود است یکی واکسن فلوگارد تولید داخل است که چهار ظرفیتی است. این واکسن به‌صورت نوترکیب و پروتئینی است و مناسب کسانی است که به واکسن‌های ویروس غیرفعال حساسیت دارند. البته این واکسن مورد استفاده برای سنین 18 سال به بالاست و اطلاعات ما خیلی درباره عملکرد آن در افراد بالای 60 سال زیاد نیست به این دلیل که در کارآزمایی‌ای که برای این واکسن انجام شده افراد بالای 60 سال زیادی حضور نداشته‌اند؛ هرچند این نکته باید موردتوجه باشد که این واکسن ایرانی با غلظت بالا تهیه شده است. در دنیا معمولا دو نوع واکسن آنفلوآنزا تهیه می‌شود، یکی برای افراد مسن و دیگری برای افرادی است که ایمنی ضعیفی دارند. برای این دسته از افراد مقدار بیشتری از پروتئین یا ویروس آنفلوآنزا در واکسن گذاشته می‌شود تا سیستم ایمنی را به طرز موثرتری تحریک کند و فلوگارد ایرانی هم از همین نوع است. این واکسن برای زیر 18 سال مجوز ندارد و ایمنی‌زایی آن در افراد بالای 60 سال زیاد نیست ولی در افراد 18 تا 59 سال ایمنی خوبی ایجاد کرده است. باید توجه داشت برای اولین‌بار است که واکسن آنفلوآنزا در کشور تولید می‌شود و پیش از این سابقه تولید واکسن آنفلوآنزا در داخل را نداشته‌ایم. دو واکسن دیگر نیز وارد شده و در داروخانه‌ها موجود است که یکی هلندی و دیگری فرانسوی است که هر دوی آنها از نوع واکسن‌های غیرفعال هستند.» این اپیدمیولوژیست همچنین درخصوص خطر اپیدمی آنفلوآنزا و لزوم دریافت واکسن گفت: « قبل از شیوع کووید سالانه بین 700 هزار تا یک میلیون نفر در دنیا به‌دلیل ابتلا به آنفلوآنزا فوت می‌شدند و آزمایشگاه‌هایی در سراسر دنیا وجود داشت که هرساله وضع آنفلوآنزا را پایش می‌کردند و گزارش به سازمان جهانی بهداشت می‌دادند تا واکسن‌های روزآمد‌شده‌ای از آنفلوآنزا ساخته شود. سالانه حداقل 700-600 هزار نفر جان خود را در اثر ابتلا به آنفلوآنزا ازدست می‌دهند. بنابراین این بیماری، بیماری بسیار مهمی است ضمن اینکه پیش‌بینی می‌شود امسال این رقم بیشتر هم باشد.»
دستورالعمل‌های جهانی مقابله با آنفلوآنزا چه می‌گویند؟
کشور‌های غربی به‌خصوص آمریکا بیشترین موارد ابتلا و فوتی‌های ناشی از آنفلوآنزا را دنیا دارند بنابراین دستورالعمل‌های سخت‌تری را نیز نسبت به باقی کشور‌ها در مواجهه با این ویروس در نظر گرفته‌اند؛ توصیه‌نامه‌هایی که هنگام مواجهه با اپیدمی این ویروس برای کشور‌های دیگر نیز قابل استفاده است. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری این کشور در آخرین دستورالعمل‌های خود در توضیح اینکه چه‌کسانی می‌بایست مقابل آنفلوآنزا واکسینه شوند، نوشته است: «همه افراد 6 ماهه به بالا باید واکسن آنفلوآنزا را هرسال دریافت کنند. کمیته مشورتی CDC درمورد شیوه‌های ایمن‌سازی این توصیه «جهانی» را از سال 2011-2010 ارائه کرده است. واکسیناسیون برای جلوگیری از آنفلوآنزا و عوارض بالقوه جدی آن به‌ویژه برای افرادی که در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به عوارض جدی آنفلوآنزا هستند، مهم است.» در این دستورالعمل همچنین در رابطه با زمان دریافت واکسن گفته شده: «برای اکثر افرادی که برای هرسال تنها یک دوز واکسن آنفلوآنزا نیاز دارند، معمولا ماه‌های سپتامبر و اکتبر (پیش از شروع فصل پاییز) زمان مناسبی برای دریافت واکسن آنفلوآنزا است. در حالت ایده‌آل، همه باید تا پایان اکتبر واکسینه شوند. ملاحظات اضافی در مورد زمان واکسیناسیون برای گروه‌های خاصی از افراد عبارتند از: اکثر بزرگسالان، به‌ویژه افراد 65 سال و بالاتر و افراد باردار در سه ماهه اول یا دوم که معمولا نباید زودتر واکسینه شوند (در تابستان) زیرا ممکن است محافظت در طول زمان کاهش یابد. با این‌حال، واکسیناسیون زودهنگام برای هرفردی که قادر به دریافت واکسن در زمان اعلام‌شده نیست، می‌تواند انجام شود. برخی از کودکان به دو دوز واکسن آنفلوآنزا نیاز دارند. برای این دسته از کودکان توصیه می‌شود اولین دوز را به‌محض در دسترس بودن واکسن دریافت کنند زیرا دوز دوم باید حداقل چهار هفته پس از دوز اول واکسن تزریق شود. واکسیناسیون در تابستان همچنین می‌تواند برای افرادی که در سه‌ماهه سوم بارداری هستند انجام شود، زیرا این می‌تواند به محافظت از نوزادان آنها در چند ماه اول پس از تولد (زمانی که برای واکسینه شدن خیلی جوان هستند) کمک کند. همچنین افرادی که در مراکز مراقبت‌های بهداشتی کار می‌کنند نیز باید سالانه برای پیشگیری از ابتلا به آنفلوآنزا واکسینه شوند. بنابر تجربه، واکسیناسیون متخصصان مراقبت‌های بهداشتی با کاهش غیبت از کار و با مرگ‌ومیر کمتر در میان بیماران خانه سالمندان همراه بوده است.»
برای گروه حساس کودکان کمتر از یک میلیون دوز واکسن موجود است
نکته دیگر اینکه واکسن داخلی ما هنوز مجوزی برای تزریق به افراد زیر 18 سال ندارد و الزامی هم برای تزریق این واکسن به گروه‌های سنی مختلف در کودکان وجود ندارد، این درحالی است که در دستورالعمل‌های سازمان بهداشت جهانی و همچنین مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری آمریکا تاکید شده کودکان در اولویت دریافت واکسن آنفلوآنزا هستند. دستورالعمل مرکز کنترل و پیشگیری در این خصوص نوشته شده: «به کودکان 6 ماهه و بزرگ‌تر توصیه می‌شود که سالانه واکسن آنفلوآنزا دریافت کنند. کودکان کمتر از 5 سال به‌ویژه آنهایی که کمتر از 2 سال دارند در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به عوارض جدی آنفلوآنزا هستند. واکسن آنفلوآنزا بهترین راه برای کاهش خطر ابتلا به آنفلوآنزا است. واکسیناسیون آنفلوآنزا همچنین می‌تواند باعث کاهش شیوع این بیماری در جامعه شود. کودکان می‌توانند به‌محض در دسترس قرارگرفتن واکسن آنفلوآنزا واکسینه شوند حتی در تابستان. کودکان 6 ماهه تا 8 ساله دریافت‌کننده اولین واکسن آنفلوآنزا که قبلا مجموعا دو دوز واکسن یا بیشتر در طول زندگی خود دریافت نکرده‌اند یا سوابق دریافت واکسیناسیون آنفلوآنزای آنها ناشناخته است، نیاز به دو دوز دارند. برای آن دسته از کودکان توصیه می‌شود که اولین دوز را به‌محض در دسترس بودن واکسن دریافت کنند، زیرا دوز دوم باید حداقل چهار هفته پس از واکسن اول تزریق شود.» در ادامه این دستورالعمل در رابطه با دریافت واکسن توسط بزرگسالان نوشته شده: «به همه افراد ۶ ماهه و بالاتر توصیه می‌شود که سالانه واکسن آنفلوآنزا دریافت کنند، حتی بزرگسالانی که از هرنظر از سلامت جسمانی برخوردارند. واکسیناسیون به‌ویژه برای افرادی که در معرض خطر عوارض جدی آنفلوآنزا هستند یا افرادی که با کسانی که در معرض خطر عوارض جدی آنفلوآنزا هستند زندگی می‌کنند یا از آنها مراقبت می‌کنند بسیار مهم است. افرادی هم هستند که نباید واکسینه شوند. واکسن‌های مختلف آنفلوآنزا برای استفاده در افراد در گروه‌های سنی مختلف تایید شده است. اما برخی از واکسن‌ها برای گروه‌های خاصی از افراد توصیه نمی‌شود. عواملی که می‌توانند مناسب بودن فرد برای واکسیناسیون یا واکسیناسیون با واکسنی خاص را تعیین کنند، عبارتند از سن، سلامت (در حال و گذشته) و هرگونه حساسیت به واکسن آنفلوآنزا یا اجزای آن.»
زمانی که برای واکسیناسیون مقابل آنفلوآنزا از دست رفت
«درستش این بود که اواخر تابستان اقدام به واکسیناسیون آنفلوآنزا صورت گیرد.» حمید سوری، اپیدمیولوژیست در گفت‌وگو با «فرهیختگان» معتقد است برای واکسیناسیون آنفلوآنزا زمان را ازدست داده‌ایم و این موضوع به عدم آمادگی نظام سلامت در مقابل تهدیدات بازمی‌گردد. وی در این رابطه به «فرهیختگان» گفت: «درستش این بود که اواخر تابستان اقدام به واکسیناسیون آنفلوآنزا صورت گیرد. گروه‌های پرخطر مشمول این واکسیناسیون می‌شوند و برای جمعیت عمومی توصیه نمی‌شود که واکسیناسیون انجام شود. چون سیستم ایمنی بدن اگر به‌طور طبیعی ایمنی ایجاد کند بهتر است تا ما به‌شکل مصنوعی ایمنی ایجاد کنیم. برای گروه‌های کم‌خطر یا معمولی ابتلا به آنفلوآنزا خطر بالایی ندارد که لازم باشد واکسیناسیون عمومی انجام دهیم. واکسیناسیون برای کودکان و افراد پرخطر است که توصیه می‌شود اواخر تابستان و اواخر پاییز انجام شود ما یک دوره 3-2 ساله را پشت سر گذاشتیم که به‌خاطر کرونا مردم از بیماری‌های تنفسی خاص مثل کرونا محافظت می‌شدند و میزان بروز آنفلوآنزا کاهش یافته بود. امسال اما گردهمایی‌های اربعین و سفر‌های تابستانی روی وضعیت اپیدمی موجود تاثیر خواهند گذاشت. نکته دیگر این است که این موج قابل انتظار بوده ولی جامعه می‌بایست امکان لازم برای مقابله با این‌گونه تهدیدات را داشته باشد. فقط ویروس آنفلوآنزا نیست، کشور ما در مکانی قرارگرفته که مرتبا تحت خطر تهدیدات انسان‌ساز یا طبیعی است. پس برای شرایطی که دنیا با آن مواجه است به‌خصوص منطقه ما، باید پوست‌اندازی اساسی انجام شود. اگر بخواهیم با شیوه‌های سنتی و ساختارهای ۴۰-3۰ ساله با این تهدید مقابله کنیم قطعا آن کارآمدی لازم را ندارد و هزینه و باری که به جامعه وارد می‌کند زیاد است. مشکل اساسی جامعه عدم آمادگی نظام سلامت در مقابل این تهدیدات است. این آمادگی عمدتا به ساختار بازمی‌گردد که باید به‌روز، چابک و چالاک باشد، از فناوری‌های جدید استفاده کند، شفافیت در اطلاعات و تعبیر و تخصیص اطلاعات در دستورکار باشد. دنبال علت باید بگردیم و نه معلول. اگر بخواهیم به‌طور اساسی به مسائل توجه کنیم نیاز داریم داده‌ها را به‌اشتراک بگذاریم، این اطلاعات خام باید تعبیر و تفسیر شوند و بدانیم در کشور چه می‌گذرد. دیده‌بانی سلامت و تیم‌های واکنش سریع را باید فعال کنیم، نه‌فقط برای کرونا و آنفلوآنزا بلکه برای هرطغیان این‌چنینی که رخ می‌دهد. هنوز نظام سلامت ما آنقدر که درگیر درمان و تجهیزات مدرن پزشکی و عمل‌های جراحی و... است، یک‌دهم این توجه را به امر بهداشت ندارد و بدیهی است که یکسره با این مسائل مواجه باشیم.»
دریافت واکسن آنفلوآنزا باید تبدیل به یک فرهنگ شود
یزدی، رئیس مرکز تحقیقات واکسن دانشگاه علوم‌پزشکی تهران نیز در رابطه با ضرورت دریافت واکسن آنفلوآنزا به «فرهیختگان» می‌گوید: «واکسیناسیون آنفلوآنزا می‌بایست در جامعه تبدیل به یک فرهنگ شود مردم خودشان به‌دنبال تزریق واکسن بروند، نه‌اینکه برای آن تبلیغات کنیم. افراد به‌صورت معمول باید بدانند که افراد سالمند یا کسانی که بیماری زمینه‌ای دارند، باید واکسن را دریافت کنند. متاسفانه دچار افراط‌وتفریط در این موارد هستیم. ابتدا واکسن‌ها در داروخانه‌ها توزیع می‌شود و همه داروخانه‌ها جلوی در خود می‌نویسند واکسن خارجی آنفلوآنزا اما کسی اهمیت نمی‌دهد و بعدا که چند نفری بیمار می‌شوند همه می‌خواهند واکسن بزنند و همان واکسن را می‌بایست در ناصرخسرو گیر بیاوریم. اگر به‌صورت یک فرهنگ عمومی باور داشته باشیم که افراد در معرض خطر می‌بایست این واکسن را به‌موقع دریافت کنند به‌نظرم موج آنفلوآنزا هیچ عارضه جدی را ایجاد نمی‌کند.» یزدی همچنین درباره باید‌ها و نباید‌های واکسن آنفلوآنزا به «فرهیختگان» گفت: «زمان تزریق مناسب واکسن آنفلوآنزا شهریورماه است و بهترین زمان تزریق این واکسن در شروع پاییز است که محافظت لازم را به شخص می‌دهد اما توصیه بر این است که اغلب افراد بالای ۶۰ سال و کسانی که بیماری زمینه‌ای دارند تزریق کنند. این‌طور هم نیست که بگوییم آنفلوآنزای ایرانی با آنفلوآنزای ترکیه‌ای یا آنفلوآنزای قزاقستانی فرق می‌کند. تمام ویروس‌های آنفلوآنزای دنیا هرساله براساس سویه غالب دراختیار شرکت‌های سازنده واکسن قرار می‌گیرد. هرسال سازمان بهداشت جهانی سویه‌هایی را که اغلب از نوع H1N1 هستند، برای فصل‌های سرد دراختیار شرکت‌های واکسن‌ساز می‌دهد و آنها واکسن می‌سازند. گفتنی است در شرایطی که دوزهای واکسن کرونا که تزریق‌شده تا حد زیادی جلوی مرگ‌ومیر در رابطه با کرونا را گرفته است، قدری شرایط عادی شده و اجتماعات در مکان‌های مسقف و روباز نیز تشکیل می‌شود. مردم دیگر از ماسک هم استفاده نمی‌کنند و بیماری‌ها دیگر شدت قبل را ندارد و همین هم زمینه شیوع آنفلوآنزا را فراهم آورده است. فرق آنفلوآنزای فصلی با کرونا در این است که کووید خیلی تابع درجه حرارت و فصل و زمان نبوده است. ولی آنفلوآنزا تابع فصل و زمان است. در کشورهایی هم که وضعیت آب‌وهوایی متفاوتی دارند، آنفلوآنزا خیلی امکان پاندمی‌شدن ندارد. ولی آنفلوآنزای فصلی معمولا در مناطقی که فصل زمستان را پشت سر گذاشته‌اند و مثل ما در نیمکره‌شمالی هستند شکل می‌گیرد. در کشورهایی که نظام سلامت پیشرفته‌تری دارند آمادگی لازم را دارند و مراقبت لازم را از گروه‌های پرخطر انجام می‌دهند.»