سارا طاهری، خبرنگار:گرفتاری زندگی در کلان‌شهرهای بزرگ یک طرف و ترس از هوای دوداندود و وارونگی هوا در پاییز نیز یک طرف. چند سالی است که درپاییز زنگ خطری برای کودکان و سالمندان و بیماران ریوی و قلبی و به صدا درمی‌آید. البته ماجرا فقط به فصل سرد سال ختم نمی‌شود. مانند تابستانی که گذشت و کیفیت نامطلوب هوا به علت توده گرد و خاک تا حد اضطرار و تعطیلی شهرها هم پیش رفت. در این میان انتظار می‌رود دانشگاهیان نقش اجتماعی و دانشگاهی خود را در قبال مشکلات جامعه ایفا کرده و نگاه جدی به حل مشکلات داشته باشند. دانشگاه آزاد نیز در چند سال اخیر و در تمام مواقع بحرانی نشان داده که تلاش می‌کند در کسوت یک دانشگاه اجتماعی ظاهر شود. همان‌طور که در سیل و زلزله، پی کار آمد حالا چند سالی است که مراکز تحقیقاتی خود را برای بهبود وضعیت آلودگی هوا بسیج کرده است. در این گزارش با روسای سه مرکز تحقیقاتی که در حوزه رفع آلودگی هوا ورود کرده‌اند گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
رئیس مرکز تحقیقات بیابان‌زدایی و مبارزه با ریزگردهای دانشگاه آزاد خوراسگان:
ایده دانشگاه برای شهری که در 6 ماه گذشته روز پاک نداشته است
مرکز تحقیقات بیابان‌زدایی و مبارزه با ریزگردها یکی از مراکز تحقیقاتی فعال در حوزه آلودگی هواست. احمد جلالیان، رئیس این مرکز می‌گوید: «در اصفهان آلودگی ناشی از ریزگردهای طبیعی وجود دارد که آلودگی ناشی از صنعت، ترافیک و سوخت‌های فسیلی نیز به این نوع از آلودگی اضافه می‌شوند. هنگامی که ریزگردهای طبیعی و آلودگی‌های ناشی از صنایع به سطح شهر می‌رسد ذرات ثانویه‌ای ایجاد می‌کند که در مسائل زیستی بسیار خطرناک بوده و تنفس را مشکل و مشکلات زیست‌محیطی و مشکلات مرتبط با بحث سلامتی را ایجاد می‌کند.»
7 سال است روی آلودگی ریزگردها پژوهش می‌کنیم
او اضافه کرد: «بر همین اساس در مرکز تحقیقات بیابان‌زدایی و مبارزه با ریزگردها واحد اصفهان اقداماتی در این حوزه انجام شده است. در این مرکز حدود 7 سال است که روی آلودگی ناشی از ریزگردهای طبیعی تحقیقات خود را آغاز کردیم.» رئیس مرکز تحقیقات بیابان‌زدایی و مبارزه با ریزگردها توضیح داد: «این ریزگردها با بادهای شرقی و شمال شرقی با ریزگردهای ناشی از ترافیک و صنعت مانند فولاد مبارکه، ذوب‌آهن پالایشگاه و کارخانه سیمان، ذرات ثانویه‌ای را روی سطح شهر اصفهان ایجاد می‌کنند که بسیار خطرناک بوده و وقتی در ارتفاع زیستی قرار می‌گیرند با تنفس آن توسط انسان مشکلات حاد زیست‌محیطی و سلامت ایجاد می‌شود.» او اضافه کرد: «وقتی این ذرات کمتر از دو و نیم میکرون باشد بخش تحتانی دستگاه تنفس را تحت تاثیر قرار داده، وارد کیسه‌های هوا و خون شده و مشکلات شدید تنفسی ایجاد می‌کنند. بنابراین در مرکز تحقیقات خود روی این ریزگردهای طبیعی که منشأ آن شرق و شمال شرقی اصفهان است فعالیت خود را آغاز کردیم. البته ریزگردهای منطقه تالاب گاو خونی درشت بوده و به همین دلیل قبل از رسیدن به شهر رسوب می‌کند. نائین و آران‌وبیدگل و خوربیابانک نیز منشا ریزگردهای طبیعی شهر اصفهان است و همین موضوع باعث شده شهر اصفهان آلوده‌ترین کلانشهر ایران باشد.»
ایجاد تله‌های رسوب‌گیر با کمک دانشجویان
رئیس مرکز تحقیقات بیابان‌زدایی و بیابان‌زایی دانشگاه آزاد واحد خوراسگان با بیان اینکه شهر اصفهان در شش ماه اول سال حتی یک روز پاک نیز نداشته است تصریح کرد: «ما با استفاده از دانشجویان کارشناسی‌ارشد و دکتری واحد اصفهان، تله‌های رسوب‌گیر ایجاد کرده‌ایم که یک شیشه یک متر در یک متر مربع است و یک توری پی‌وی‌سی دو میلیمتری دارد. این تله‌های رسوب‌گیر را در ارتفاع دو متری که ارتفاع زیستی محسوب می‌شود نصب کرده و هر ماه گردوغبار را جمع‌آوری می‌کنیم. درنهایت شیشه را آب مقطر شست‌وشو داده و روی گردوغبار از نظر فلزات سنگین و همچنین نرخ فرو نشست کار می‌کنیم.»
او بیان کرد: «روی این ذرات گردوغبار آزمایش‌های فیزیکی و شیمایی و فلزات سنگین انجام داده و همچنی نرخ فرونشست را تعیین می‌کنیم. متاسفانه مطالعات ما نشان داده که این ذرات آلوده به فلزات سنگین هستند.»
جلالیان اضافه کرد: «در مرکز تحقیقات خود برای اولین بار یک مالچ رسی که منشأ معدنی داشته، محیط‌زیست دوست و دوستدار طبیعت و همچنین اقتصادی است و هیچ‌گونه ماده خارجی و شیمیایی در آن نیست را از دل کویر استخراج کرده و فناوری کردیم. تهیه مالچ رسی به این طریق است که معادن در دل کویر را شناساسی کرده رس بنتونیت کلسیم را استخراج و آن را فناوری می‌کنیم. درنهایت با حمایت‌های مالی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری این ماده در سطح 65 هکتار در منطقه فوق بحرانی سگزی در سال 1395 پاشیده شد که ماندگاری بالای شش سال دارد و باعث برگشت گیاهان بومی منطقه شده است. معتقدم باید این اقدام توسعه پیدا کند اما به دلیل مشکلات اداری هنوز مجوز تجاری‌سازی این محصول را دریافت نکرده‌ایم.»
او در پاسخ به این سوال که صنایع با چه اقدامی می‌توانند این ریزگردها را کاهش دهند، اضافه کرد: «صنایع می‌توانند از فیلترهایی استفاده کنند که گردوغبار را که دارای فلزات سنگین هستند بگیرد تا به هوا منتقل نشود. فولاد مبارکه اقدامی را در این خصوص انجام داده است. این فیلترها می‌تواند ذرات ریز معلق در هوا را بگیرد اما ما همچنان شاهد ریزگردهای صنعت و فلزات سنگین در سطح شهر هستیم.»
رئیس مرکز تحقیقات گردوغبار خلیج‌فارس:
بزرگ‌ترین چالش‌مان همکاری سایر ارگان‌هاست
سینا عطار، روشن رئیس مرکز تحقیقات گردوغبار خلیج فارس درباره شرایط فیزیکی این مرکز تحقیقات بیان کرد: «مرکز تحقیقات خلیج فارس زیرمجموعه دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز است و دارای دو آزمایشگاه خاک، آب و زیست‌شناسی است. در آزمایشگاه خاک و آب روی کیفیت این دو عنصر تحقیق می‌شود و در آزمایشگاه زیست‌شناسی که تلفیقی از دو آزمایشگاه آب و خاک است روی بافت‌های گیاهی و میزان جذب فلزات سنگین به وسیله گیاهان تحقیق انجام می‌شود. علاوه‌بر این آزمایشگاه‌ها یک مساحت اداری به اندازه 120 مترمربع وجود دارد که دو کارمند و چند عضو هیات‌علمی در آن فعالیت دارند.» او درخصوص اقداماتی که در این مرکز انجام شده، عنوان کرد: «مطالعه و پایش هدفی است که در مرکز تعریف شده است. پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد و دکتری به سمتی هدایت می‌شوند که فلزات سنگین و ذرات معلق در اتمسفر مطالعه کنند. نتایج حاصل از آن نیز در ارگان‌های دولتی مرتبط مانند شهرداری، محیط‌زیست و مراکز آموزش عالی مورد استفاده قرار گیرد.» عطار روشن در ادامه اقداماتی که در این مرکز انجام شده، اظهار کرد: «یک طرح مصوب مطالعاتی روی گردوغبار استان خوزستان در این مرکز دنبال می‌شود. مالچی که در کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد مالچ نفتی است که اثرات سو روی محیط‌زیست دارند. این درحالی است که مالچ‌های بیولوژیک یا کمترین آسیب محیطی را دارند یا اصلا آسیبی به محیط نمی‌رسانند. این مرکز تحقیقات روی مالچ‌پاشی در پهنه ماسه‌ای استان تحقیق و بررسی می‌کند. مالچ بیولوژیک یا دوستدار طبیعت برپایه گیاهی است و نقصان‌های دیگر مالچ‌های طبیعی را ندارد.» رئیس مرکز تحقیقات گردوغبار خلیج فارس درمورد فعالیت‌هایی ویژه‌ای که روی آلودگی هوا در این مرکز تحقیقات انجام شده، بیان کرد: «روی آلودگی هوا در مرکز تحقیقات به صورت دو بخش کلی و مجزا مطالعه می‌شوند. بخش مربوط به آلودگی هوا که توسط اندام‌های گیاهی جذب شده یا تحقیق روی ته‌نشست آلودگی روی اندام‌های گیاهی است که در آزمایشگاه زیست‌شناسی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. بخش دیگر نیز تحقیق روی گردو غبار سطح زمین است که در آزمایشگاه خاک انجام می‌شود.» او درخصوص نحوه آزمایش روی گردوغبار گفت: «برای این کار از دو روش مجزا استفاده می‌شود. یا ذرات معلق در هوا را جمع‌آوری کرده و میزان فلزات سنگین آنها را مورد بررسی قرار می‌گیرند یا آلودگی‌های گیاهان سطح شهر بررسی می‌شوند.»
تولید 30 هزار اصله نهال با هدف احیای جنگل‌های زاگرس
عطار روشن با بیان اینکه جنگل‌ها مانند فیلتر هوا عمل‌کرده و مانع عبور گردوغبار و فلزات سنگین می‌شوند، عنوان کرد: «هسته پژوهشی تحقیقات گردوغبار خلیج فارس که در واحد ایذه مستقر است روی تولید و تکثیر گونههای گیاهی سازگار مناطق زاگرسی فعالیت دارد. تاکنون 30 هزار اصله نهال توسط این هسته با هدف احیای جنگل‌های زاگرس تولید شده است. گونههای بومی زاگرس از قبیل بلوط ایرانی، بادام کوهی، پسته وحشی و بخشی نیز گونههای باغی مانند لیمو و انگور در این هسته برای این کار تولید شده است.» رئیس مرکز تحقیقات گردوغبار خلیج فارس در نحوه عملکرد جنگل‌ها بر آلودگی هوا اظهار کرد: «گیاهان به‌عنوان بادشکن زنده شناسایی می‌شوند. به بیان دیگر هرچقدر تراکم گونههای گیاهی در منطقه بیشتر شود کاهش سرعت جریان باد به وجود می‌آید. در نتیجه کاهش سرعت جریان باد نشست گردوغبار نیز پدید می‌آید. برای افزایش گیاهان در منطقه می‌توان آنها را در قالب فضای سبز شهری، باغ‌ها و جنگل‌ها به‌کار برد.» او با بیان اینکه باید در ابتدا پایش و پیش‌بینی انجام شود و کانون‌های ایجاد گردوغبار شناسایی شود گفت: «برای تثبیت کانون‌های گردوغبار باید بیولوژیک منطقه را ثابت کرد. تثبیت بیولوژیک نیز با کاشت و افزایش گونههای مختلف گیاهی انجام شده که مانع از برخاستن گردوغبار از سطح خاک می‌شوند. همچنین باید حق‌آبه تالاب‌ها و دریاچه‌ها را نیز در نظر بگیریم. در کنار اینها می‌توان از مالچ‌های نفتی و بیولوژیک نیز استفاده کرد.» عطار روشن درخصوص چالش‌های مرکز تحقیقات گردوغبار در انجام تحقیقات گفت: «بزرگ‌ترین چالش همکاری سایر ارگان‌ها است. متاسفانه دانشگاه آزاد اسلامی در کسب حمایت از سایر نهادها مغفول مانده و در مقایسه با دانشگاه‌های آموزش عالی باید تلاش بیشتری را برای کسب تایید انجام دهد. نیاز است تا مسئولان بالادستی بیشتر توانمندی‌های دانشگاه آزاد اسلامی را بیان کنند تا این مشکل نیز برطرف شود.» رئیس مرکز تحقیقات گردوغبار درباره میزان درآمدهای کسب شده، عنوان کرد: «در نتیجه هشت ماه فعالیت این مرکز از سطح ضعیف به سطح متوسط ارتقا یافته و توانسته 160 میلیون تومان از طریق انجام پژوهش کسب درآمد داشته باشد.»
رئیس مرکز تحقیقات توسعه پایدار حوضه دریاچه ارومیه خبر داد
اجرای طرح تحقیقاتی برای مقابله با پراکنش توفان‌های نمک
محمدابراهیم رمضانی، رئیس مرکز تحقیقات توسعه پایدار حوضه دریاچه ارومیه در دانشگاه آزاد واحد تبریز درخصوص اقداماتی که در این مرکز برای رفع آلودگی هوا شده است گفت: «مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه و رودخانه ارس تاکنون اقداماتی را در ارتباط با مدیریت و کنترل کیفیت آلودگی هوا انجام داده است. اجرای طرح تحقیقاتی در زمینه معرفی روش‌های جدید بیولوژیک و غیرزنده برای مقابله با انتشار ذرات نمکی و غیرنمکی از منابع آلاینده‌های طبیعی یکی از این اقدامات است.»
او اضافه کرد: «همچنین راهبردها و برنامه‌ها و زمینه‌های پژوهشی مرتبط با کنترل و کاهش آلودگی هوا احصا و تعیین شده است. در این مرکز در کمیته علمی کرونا در استان آذربایجان‌شرقی نیز عضویت و همکاری داشته و مقاله‌هایی در این حوزه نوشته شده است. همچنین در برنامه‌های مرتبط با دانش افزایش برای مدیریت کرونا نیز حضور داشته‌ایم.»
به گفته او همکاری و مشارکت در اجرای پایان‌نامه‌ها و پژوهش‌های مرتبط با این موضوع و برگزاری وبینار مدیریت آلودگی هوا و وبینارها و دورهای آموزشی مرتبط نیز از دیگر اقدامات این مرکز است.
رمضانی توضیح داد: «پروژه‌های ارزیابی اثرات زیست‌محیطی برای واحدهای صنعتی نیز انجام شده و راهکارهای برای کنترل آلودگی هوا ناشی از این واحدهای صنعتی ارائه شد. درنهایت شاخص‌های توسعه پایدار و استانداردهای مرتبط با کیفیت هوا در جلسات مشترک با مسئولان سازمان‌ها و شرکت‌های مرتبط نیز ارائه شده است. در این مرکز همچنین دوره مدیریت سبز سازمان‌ها و شرکت‌های آذربایجان‌شرقی برگزار و راهکارهای مناسب برای کنترل کیفیت هوا ارائه شد. ارائه خدمات مشاوره برای کاهش آلودگی هوا در واحدهای صنعتی و معدنی و البته مشارکت در برگزاری دوره آموزشی قوانین و مهندسی محیط‌زیست و طرح موضوعات منابع آلاینده هوا، نیازها و مدیریت کیفیت هوا در حوضه آبریز دریاچه ارومیه از دیگر اقدامات انجام‌شده در حوزه آلودگی هواست.»
وی اضافه کرد: «طرحی که در مرکز تحقیقات انجام دادیم درخصوص روش‌های بیولوژیکی و روش‌های سازه‌ای برای جلوگیری از پراکنش توفان‌های نمک است.»
رئیس مرکز تحقیقات توسعه پایدار حوضه دریاچه ارومیه در ادامه تصریح کرد: «توفان‌های نمک ابعاد مختلفی را می‌تواند داشته باشد. بحث آلودگی خاک، تاثیرات آن روی انسان‌ها و به‌طور کلی بحث‌های مرتبط با دستگاه تنفسی از ابعاد توفان‌های نمکی است. همان‌طور که می‌دانید ترکیبات نمک می‌تواند روی ریه انسان اثرات منفی بگذارد. بنابراین تحقیقاتی پیرامون دریاچه ارومیه انجام شده تا مشخص شود این توفان‌ها چه تاثیراتی روی انسان‌ها و به‌طور کلی روی خاک و منطقه داشته است.»
رمضانی در پاسخ به این سوال که خشک شدن دریاچه ارومیه تا چه میزان روی آلودگی هوا تاثیر گذاشته است توضیح داد: «بحث آلودگی هوا در راستای عوامل فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی محقق می‌شود. یعنی منشا آلودگی هوا را از این پارامترها می‌دانیم. در کنار آن، دو دسته منابع آلاینده داریم که عبارت از منابع طبیعی و منابع انسان‌ساخت است. بحث دریاچه ارومیه در دسته منابع طبیعی قرار می‌گیرد؛ هر چقدر شدت پراکنش توفان‌های نمکی بیشتر باشد بر همین اساس غلظت و بستر آلودگی و به تبع آن مشکلات آن بیشتر خواهد شد.»
رمضانی اظهار کرد: «در مرکز تحقیقات توسعه پایدار حوضه دریاچه ارومیه، روی اثرات ناشی از نیروگاه حرارتی نیز فعالیت‌هایی را انجام دادیم. همان‌طور که می‌دانید نیروگاه حرارتی یکی از کانون‌های عمده در تقسیم‌بندی‌های آلودگی هواست. درخصوص آلاینده‌های هوا سه دسته اصلی وجود دارد که عبارتند از منابع انسان‌ساخت مانند خودروها، بحث‌های مرتبط با صنایع و آلاینده‌های خانگی و تجاری. بنابراین در حوزه این آلاینده‌های هوا چند اقدام انجام و به‌طور مثال در طرح جامع کاهش آلودگی هوا مشارکت کردیم.»
رئیس مرکز تحقیقات توسعه پایدار حوضه دریاچه ارومیه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز خاطرنشان کرد: «یکی از چالش‌های اساسی در کلان‌شهرهایی مانند شهر تبریز، بحث حمل‌ونقل عمومی است؛ تامین هزینه خرید خودرو یا استقرار سیستم‌های مترو و حمل‌ونقل عمومی با دولت است. این در حالی است که خودروها تعویض و جایگزین نمی‌شوند و افراد در صورت نبود اتوبوس و سیستم حمل‌ونقل عمومی مناسب مجبور به استفاده از خودروی شخصی هستند. بنابراین یکی از چالش‌های شخصی ما در ارتباط با سیستم حمل‌ونقل عمومی است.»
او خاطرنشان کرد: «بنابراین سیستم حمل‌ونقل عمومی به‌عنوان یکی از چالش‌های اصلی مطرح می‌شود. در کنار آن استقرار واحد صنعتی در کنار شهرها یکی دیگر از چالش‌هایمان است. به‌طور مثال نیروگاه شهر تبریز در فصول سرد به جای گاز از گازوئیل و سوخت سنگین استفاده کرده که باعث آلودگی به میزان زیاد و وارونگی هوا می‌شود.»
اصلی‌ترین چالش عدم اجرای قوانین و مقررات محیط‌زیست است
او گفت: «در تبریز سالانه 180 روز شاهد وارونگی هوا هستیم. همچنین اصلی‌ترین چالش‌مان عدم اجرای قوانین و مقررات محیط‌زیست است. از جمله قانون جلوگیری از آلودگی هوا که مصوب سال 74 بود و قانون اخیر که درخصوص آلودگی هوا نیز اجرایی نمی‌شود. یکی از چالش‌های دیگر در حوزه آلودگی هوا جریمه واحدهای صنعتی در بخش هواست؛ به‌عنوان نمونه در تبریز شاهد آلودگی منتشره از این پالایشگاه و کارخانه‌ها هستیم که کانون‌های آلودگی خود را وارد هوا می‌کنند. یکی از چالش‌های دیگر در شهرهای بزرگ نبود سرانه فضای سبز مناسب است. نبود دستگاه‌های سنجش آلودگی هوا نیز و همچنین کیفیت خودروهای داخلی که آلودگی زیادی را وارد هوا می‌کنند از چالش‌های دیگری است که باید به آن اشاره کرد.»
رئیس مرکز تحقیقات توسعه پایدار حوضه دریاچه ارومیه دانشگاه آزاد واحد تبریز گفت: «در این مرکز تحقیقات سه کارگروه تخصصی پیش‌بینی شده است. یک گروه تخصصی مربوط به محیط‌زیست انسان ساخت و هنر است. این کارگروه متشکل از 12 نفر از اعضای هیات‌علمی گروه‌های شهرسازی و معماری است. گروه تخصصی دوم در حوزه محیط‌زیست منابع طبیعی و کشاورزی است که 15 نفر با این کارگروه همکاری دارند. گروه تخصصی سوم محیط‌زیست علوم انسانی و اقتصادی است.»