غزل مرادیان، خبرنگار:نگاهش را به آسمان می‌دوزد، چیزی نمی‌بیند اما گرمای آفتاب را حس می‌کند، کتابی که در دستش دارد را جابه‌جا می‌کند و روی صندلی می‌گذارد و باز می‌کند و دستانش را روی کتاب می‌کشد و بلند می‌خواند. به صدایش گوش می‌دهم و تا آن صفحه تمام شود و می‌پرسم: «چقدر کتاب خواندن را دوست داری؟» لبخندی روی لب‌هایش می‌نشیند و می‌گوید: «عاشق کتاب هستم از کودکی. اما خب نابینایی، محدودیت‌هایی را برایم به وجود آورده اما همیشه سعی می‌کنم، این محدودیت‌ها را نادیده بگیرم و هر طور شده کتاب‌های مورد علاقه‌ام را پیدا کنم.»
فاطمه 26 ساله است، نابینایی از کودکی به خاطر یک بیماری همراه او شده است اما او تسلیم نشده و به گفته خودش همیشه سعی می‌کند، تا بر محدودیت‌ها غلبه کند، اما در برخی مواقع نمی‌توان کاری کرد چون همه چیز در دست کسی که این اتفاق برایش افتاده است، نیست و نهادهایی هستند که باید در این زمینه کار کنند و پاسخگو باشند.
23 مهرماه روز جهانی عصای سفید است. در گزارش امروز به سراغ این موضوع رفتیم که در حوزه کتاب چه اقداماتی برای نابینایان انجام شده است؟
800 هزار نابینا، بهزیستی چه می‌کند؟
هشت درصد جامعه ایران را نابینایان و کم‌بینایان تشکیل می‌دهند. طبق آمار 150 هزار نفر نابینا و 650 هزار کم‌بینا در ایران زندگی می‌کنند که تنها 30 درصد از این افراد شاغل هستند.
ابراهیم محمدی نابینایی است که کارهای مختلفی برای کسانی که مثل خودش هستند، انجام می‌دهد، او در مورد خدماتی که باید برای نابینایان انجام بگیرد، می‌گوید: «کسانی که مثل من هستند و نابینا، مشکلات زیادی دارند که نمی‌خواهم خیلی در این وقت به آن بپردازم. اما نکته مهم این جاست که بهزیستی باید برای ما که جز گروه‌های خاص هستیم. کار انجام بدهد، اما تقریبا هیچ کاری در این حوزه انجام نمی‌شود. فقط در 23 مهرماه ممکن است مسئولان به یاد نابینایان بیفتند و درنهایت در طول سال همه چیز فراموش میشود.»
منصور شادکام، قائم‌مقام انجمن نابینایان ایران درباره مشکلات نابینایان در کشور می‌گوید: «براساس آمارهای موجود ما چیزی حدود ۸۰۰ هزار نفر نابینا و کم‌بینا در کشور داریم، در کشور ما افراد نابینا در هر مرحله از زندگی که بینایی خود را از دست می‌دهند، با جامعه‌ای مواجه هستند که امکانات آن متناسب با شرایط آنها نیست و همواره با مشکلات مختلف مواجه‌اند در حالی که بسیاری از این مشکلات با فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی قابل حل است. برای مثال وقتی فروشگاهی شرایط تردد آسان نابینایان را فراهم کند نه‌تنها بخشی از مشکلات نابینایان را برطرف ساخته؛ بلکه به وظیفه اجتماعی خود در قبال افراد جامعه نیز عمل کرده است. اما متاسفانه جامعه و مسئولان به مسئولیت اجتماعی خود در برابر معلولان عمل نکرده‌اند و ما درخصوص این مهم که معلولان هم عضوی از جامعه هستند و باید حقوق آنها محترم شمرده شود فرهنگ‌سازی نکرده‌ایم.
اگر بخواهیم عدالت واقعی را در جامعه برقرار کنیم باید مسئولان به وظیفه و مسئولیت اجتماعی خود در قبال تک‌تک افراد جامعه به‌ویژه معلولان عمل کنند که این مهم نیازمند فرهنگ‌سازی و مطالبه‌گری از سوی رسانه‌ها به‌ویژه رسانه ملی است.
اگر قانون جامع حمایت از معلولان که برای ۱۰ درصد جمعیت کشور تصویب شده، درست اجرا شود علاوه‌بر مشکلات ۱۰ درصد جمعیت، مشکلات خانواده‌های آنها نیز رفع خواهد شد، اما متاسفانه به دلایل مختلف این قانون آن‌گونه که باید اجرا نمی‌شود و مشکلات جامعه معلولان از جمله نابینایان همچنان باقی است.»
کانون پرورش فکری؛ ناشر کتاب‌های بریل
کانون پرورش فکری کودک‌ونوجوان کوشیده است سالانه مجموعه کتاب‌هایی را ویژه کودکان‌ونوجوانان نابینا به خط بریل منتشر کند. فاطمه طارمی، مدیرکل نظارت بر انتشارات کانون پرورش فکری کودکان‌و نوجوانان، در این‌باره در گفت‌وگویی که با تسنیم دارد درباره این موضوع می‌گوید: «کانون از یک دهه گذشته شروع به عضوگیری از میان کودکان‌ونوجوانانی کرد که با نیازهای ویژه هستند که کودکان روشندل نیز در این مجموعه قرار می‌گیرند. بر همین اساس، تولید کتاب به خط بریل برای این دسته از مخاطبان نیز آغاز شد. کانون پرورش فکری کودکان‌ونوجوانان در این مدت اقدام به تولید 179 عنوان کتاب بریل در 300 نسخه کرد که در مجموع 53 هزار و 700 نسخه کتاب بریل در کانون چاپ شده است.»
مدیرکل نظارت بر انتشارات کانون پرورش فکری کودکان‌ونوجوانان همچنین به تولید کتاب صوتی برای این دسته از مخاطبان نیز اشاره و اضافه کرد: «در همین راستا تاکنون 55 عنوان کتاب‌آوا در تیراژ دو هزار نسخه از هر عنوان تولید شده که در مجموع، 110 هزار نسخه کتاب صوتی برای کودکان‌ونوجوانان عرضه شده است. کتاب‌هایی که تبدیل به بریل شده، در سراسر کشور توزیع و در دسترس مخاطبان قرار گرفته است. کتاب‌هایی در این بخش انتخاب می‌شوند که از آثار درخشان بوده و موفق به کسب جوایز شده باشند یا از آثاری باشند که در کتابخانه‌ها بیشتر به امانت گرفته شده‌اند.»
2500 کتاب صوتی برای نابینایان
یکی از راه‌هایی که می‌تواند به کتاب‌خوانی افراد نابینا کمک کند، کتاب‌های صوتی است. شادکام، قائم‌مقام انجمن نابینایان درباره کتاب‌های صوتی و لزوم انجام این کار برای این قشر می‌گوید: «نتیجه پژوهش‌ها نشان می‌دهد، تا سال 1391 فقط 40عنوان کتاب بریل در کتابخانه‌های عمومی در دسترس نابینایان قرار داشت؛ بنابراین برای تامین نیاز این افراد و همچنین ایجاد فرصت برابر با افراد بینا، پیشنهاد تولید کتاب صوتی ارائه شد. این مدل کتاب‌ها دسترسی راحت‌تری دارند اما در جریان تولید باید گروه سنی مخاطبان و استفاده از قالب‌های جذاب در نظر گرفته شود. در حال حاضر تا خرداد ماه 1401 ما حدود 2500 کتاب صوتی را در سایت انجمن برای نابینایان داریم.»
به گفته شادکام، تاکید بر کاربرد‌های کتاب صوتی به معنای بی‌توجهی به کتاب‌های بریل نیست؛ چراکه این دست از کتاب‌ها، در تقویت درست‌نویسی و یاد‌گیری موثر‌تر نابینایان بسیار بااهمیت هستند. کتاب‌های صوتی باید با بهره‌گیری از گویندگان آشنا با متن و خوش‌صدا تولید شود. نبود نظارت در جریان تولید این دست از کتاب‌ها موجب افت کیفیت و کاهش اعتماد مخاطب میشود؛ علاوه‌بر این، زمینه‌ساز بروز پدیده قاچاق در این حوزه خواهد شد. در حال حاضر حدود 6 هزار دانشجوی نابینا در کشور وجود دارد که از این تعداد تقریبا هزار نفر در مقاطع دکترا و کارشناسی‌ارشد تحصیل می‌کنند. همه این افراد به کتاب‌های صوتی تخصصی نیاز دارند.»
60 بخش ویژه در کتابخانه‌ها برای نابینایان
همان ابتدای گزارش هم گفتیم که کتاب یکی از ارکان اصلی برای نابینایان است. شادکام، قائم‌مقام انجمن نابینایان درباره این موضوع می‌گوید: «توسعه هر کشور فرهنگ آن کشور است و رکن اصلی فرهنگ هر کشور کتاب و کتاب‌خوانی است. بر این اساس هر چقدر موضوع کتاب و کتاب‌خوانی در کشور ترویج و گسترش پیدا کند، به توسعه کشور در همه حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و... منجر خواهد شد. از این جهت نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به‌عنوان یکی از متولیان عرصه فرهنگ، نقش مهمی در این زمینه ایفا می‌کند. حدود ۸۰۰ هزار نفر نابینا و کم‌بینا که در کشور داریم، نیاز مبرمی به کتابخانه‌ها و خدمات کتابخانه‌ای دارند. ما تاکنون با کمک شرکت‌هایی که به مسئولیت اجتماعی خودشان عمل می‌کنند، ۱۵ کتابخانه گویای دیجیتال راه‌اندازی کردیم؛ کتابخانه‌هایی که تقریبا به تجهیزات روز دنیا مجهز هستند. از این تعداد ۸ کتابخانه را در کتابخانه‌های عمومی نهاد ایجاد کردیم که تقویت این حوزه می‌تواند به ارتقای سطح خدمات فرهنگی در جامعه نابینایان منجر شود. انجمن همواره تعاملات خوبی با نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور داشته، اما در برخی استان‌ها با چالش‌هایی در ایجاد ارتباط و تعامل با ادارات‌کل استانی روبه‌رو هستیم که امیدواریم با امضای تفاهمنامه‌ای که با نهاد داشتیم، اقدامات موثر و ارزشمندی در حوزه نابینایان در کتابخانه‌های عمومی به انجام برسانیم.»
براساس آمارهای موجود در حال حاضر حدود 11 هزار نفر از جمعیت نابینا و کم‌بینای کشور عضو بخش‌های نابینایان کتابخانه‌های عمومی هستند و از خدمات آنها استفاده می‌کنند. بر این اساس 60 بخش نابینایان در کتابخانه‌های عمومی ایجاد شده است. نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور علاوه‌بر کتابخانه‌های مرکز استان‌ها، در مناطقی که تراکم جمعیتی نابینایان وجود دارد، نیز این بخش‌ها را ایجاد کرده تا دسترسی نابینایان به نسبت تعداد قابل قبول باشد.
خدمات به نابینایان به‌طور ویژه در 60 باب کتابخانه عمومی در قالب بخش ویژه نابینایان ارائه میشود. این بخش‌ها اکثرا با عاملیت کتابداران نابینا و کم‌بینای کتابدار (استخدام‌شده برای بخش‌های مذکور) اداره میشود. البته افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند از خدمات تمامی کتابخانه‌های عمومی در سراسر کشور استفاده کنند. همچنین تعداد 43 هزار جلد کتاب بریل در کتابخانه‌های عمومی موجود است.
طبق آمار، 15 باب کتابخانه عمومی از 60 باب کتابخانه دارای بخش نابینایان مجهز به چاپگر بریل است که از بین آنها تعداد 5 بخش مجهز به چاپگر بریل مدل دارکوب دارای قابلیت‌های تکثیر در مقیاس بالا هستند.
حدود 13 هزار عنوان کتاب در بخش‌های خدمات به نابینایان در کتابخانه‌های عمومی گویاسازی شده است. یک نکته مهم در این موضوع این است که براساس قانون، بهره‌برداری و تبدیل اثر به کتاب صوتی برای نابینایان به جهت استفاده در کتابخانه مشمول کپی‌رایت نمی‌شود. کتابخانه‌ها این امکان را دارند که از نابینایان دارای صدای خوش و خیرینی که علاقه‌مند به فعالیت هستند، استفاده کرده و به تولید کتاب صوتی بپردازند، در برخی استان‌ها در کتابخانه‌ها، استودیوهایی وجود دارد که کتاب‌ها را تبدیل به کتاب صوتی می‌کنند، تعداد قابل توجهی از کتاب‌ها براساس این قاعده صوتی شده و در کتابخانه‌ها در دسترس قرار می‌گیرند.
درمجموع اقدامات نهاد کتابخانه‌های عمومی درحوزه خدمات به نابینایان شامل تولید و فراهم‌سازی کتاب‌های بریل در کتابخانه‌های دارای خدمات نابینایان، گویاسازی و فراهم‌آوری کتاب‌های مورد نیاز برای استفاده نابینایان، تولید کتاب‌های بریل ویژه جشنواره کتاب‌خوانی رضوی، گویاسازی کتاب‌های جشنواره رضوی برای استفاده نابینایان، ارسال کتاب‌های بریل و گویا برای اعضای نابینا و کم‌بینا از طریق پیک کتاب، مهیا کردن استفاده از اپلیکیشن‌های ارائه‌کننده کتاب گویا برای اعضای نابینا و کم‌بینا میشود.
هزینه‌های انتشار کتاب بریل
به‌گفته کارشناسان به‌طور دقیق نمی‌توان درباره هزینه تمام‌شده هر کتاب بریل اظهارنظر کرد. این کتاب‌ها با کاغذ‌های ۱۲۰ تا ۱۶۰ گرمی تولید میشود، بنابراین ماده اولیه کتاب بریل در ردیف مقوا دسته‌بندی میشود. این ماده اولیه به‌شدت دچار نوسان قیمت است، بنابراین مشکل تامین کاغذ برای تولید‌کنندگان این حوزه چندبرابر دیگر ناشران برآورد میشود.
مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه‌ها در گفت‌وگویی که با تسنیم در این باره داشته است می‌گوید: «تولید کتاب بریل هزینه‌های خود را دارد، مرکز قم و تبریز ما برای تولید کتاب بریل فعال است، در اهواز و یزد هم امکانات را برای تولید کتاب بریل داریم. چاپگرهای محدودی هم در استان‌های دیگر داریم که امکان تولید دارند، ولی دو مرکز قم و تبریز با جدیت این کار را انجام می‌دهند و کتاب هم برای بخش‌های نابینایان کتابخانه‌های عمومی تولید می‌کنند و هم برخی کتابخانه‌های مهم کشور را پوشش می‌دهند.»
بنا به گفته رمضانی با توجه به اینکه نهاد بودجه‌ای مجزا برای انتشار کتاب بریل در اختیار ندارد، تلاش میشود، آثاری که شناخته‌شده‌تر هستند و مورد مراجعه واقع می‌شوند، به کتاب بریل تبدیل شوند. درخواست‌هایی برای بریل کتاب‌های درسی نیز وجود دارد که نهاد توان پاسخ به همه آنها را ندارد. اما در مجموع برای هر صفحه کتاب حدود 1200 تومان باید هزینه شود تا آن کتاب به دست نابینایان برسد.
استانداردسازی منابع برای نابینایان
عبدالملکی، مشاور فرهنگی انجمن نابینایان است و معتقد است، استانداردسازی کتاب‌های نابینایان یک ضرورت است او می‌گوید: «عموما برنامه‌ای برای استانداردسازی کتاب‌های بریل یا گویا نداریم، یک‌سری کارهای جزیره‌ای در این زمینه شده و کار جامعی تاکنون در حوزه کتاب‌های نابینایان نداشتیم، ما سامانه جامعی نداریم که کدام کتاب برای نابینایان بریل یا گویا شده است. دیده‌ام که گاهی از یک کتاب سه یا چهار نسخه گویای متفاوت در شهرهای مختلف تولید و کلی وقت و هزینه در این زمینه صرف شده است، از سوی دیگر چون استانداردی برای تولید آثار مخصوص نابینایان وجود ندارد، هر کس به شکل و شمایل مختلفی این کارها را انجام داده است. برخی کتاب‌ها برای اوقات فراغت خوانده شده‌اند و برای افراد عادی قابل اتکا است، اما برخی کتاب‌های دیگر چون گاهی به‌عنوان منبع اطلاعاتی استفاده میشود، شماره صفحه کتاب در آن ضبط نشده است، پی‌نوشت‌ها و منابع خوانده نمی‌شود و همه این‌ها چالش‌های جدی در این حوزه است. مشکل دیگر این است که یک‌سری فعالیت‌های خودجوش خوبی در حوزه کتاب گویا یا الکترونیک برای نابینایان شکل گرفته است، اما این کارها بدون ساماندهی و نظم انجام شده است، اگر ساماندهی شوند و کارها همه زیر یک چتر قرار گیرند از دوباره‌کاری‌هایی که در بخش دولتی و خصوصی انجام میشود، جلوگیری خواهد شد.»