ندا اظهری، خبرنگار:تحریم‌های غربی برای اهالی ایران موضوع جدید و تازه‌ای نیست. تحریم‌هایی که سرآغاز آن ازسوی غربی‌ها برای جلوگیری از فعالیت هسته‌ای ایران عنوان‌شده اما به‌رغم اینکه ایران بارها اعلام کرده است که برای مصارف صلح‌آمیز به‌دنبال دستیابی به انرژی هسته‌ای است، غربی‌ها همچنان بر موضع خود پافشاری می‌کنند. دستیابی ایران به‌عنوان کشوری استراتژیک در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا به انرژی هسته‌ای که تنها کشورهای معدودی در جهان به آن دست یافته‌اند، خود می‌تواند ترس را به تن دشمنان و کشورهای غربی بیندازد. اتفاقی که نشانه‌ای بر پیشرفت و توسعه علمی محققان و دانشمندان ایرانی است.
همه‌چیز از رشد چند برابری علم در ایران شروع شد
می 2005 میلادی مجله علمی nature، گزارشی درخصوص ظهور دوباره تعالی و پیشرفت علمی در ایران می‌نویسد. گزارش nature پیروی موفقیت گروهی از دانشمندان علوم اعصاب ایرانی منتشرشده که آن را در تاریخ معاصر ایران کم سابقه بیان کرده است. گزارش نیچر ادامه می‌دهد: طی سال‌های گذشته، ایران سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی روی توسعه حوزه‌های علمی انجام‌داده و به‌گونه‌ای ظهور تدریجی این شرایط را مهیا می‌کند که در آن تحقیقاتی با کیفیت بالا امکان شکوفایی بیشتر پیدا کنند. شواهد بیانگر آن است که طی دوره شکوفایی علمی ایران در سال‌های گذشته، تنش‌ها و فشارهای سیاسی و اجتماعی علیه ایران به‌طور قابل توجهی کاهش‌یافته و وضعیت علمی در این کشور نیز از این آرامش بهره برده است. در ادامه، به این موضوع پرداخته شده که حضرت آیت‌الله‌خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب در صحبت‌های خود پیرامون شرایط علمی کشور که در جامعه دانشگاهی طنین‌انداز شد، بارها به این نکته اشاره کرده‌اند که مردم باید اعتمادبه‌نفس خود را در تمام زمینه‌های علمی بالا ببرند. نیچر به تحولات فضای علمی آن زمان یعنی اردیبشهت 1384 هم پرداخته و می‌نویسد: «بودجه‌های علمی کشور تا حد زیادی افزایش پیداکرد و به‌دنبال آن، به دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی کشور استقلال بسیار بیشتری داده شد. در فوریه همان سال، حقوق استادان دانشگاهی به‌طور چشمگیری افزایش یافت. برخی از آزمایشگاه‌های تولیدی مانند موسسه مطالعات فیزیک تئوری و ریاضیات (IPM) در تهران و موسسه مطالعات پیشرفته در علوم پایه (IASBS) در زنجان فرصت لازم را برای ارائه بسته اصلاحی کسب کردند. موسسه پژوهشگاه دانش‌های بنیادی یا IPM در آن سال اعلام کرد که ساختار جدید خود را بر پایه انجمن ماکس‌پلانک آلمان بنا نهاده است به‌طوری که مدیران تحقیقاتی و پژوهشی این آزمایشگاه‌ها کنترل کاملی بر بودجه‌ها و دستورالعمل‌های تحقیقاتی دارند.» nature در گزارشی که 17 سال پیش منتشرکرده، به رشد بی‌سابقه مقالات علمی در ایران اشاره و عنوان می‌کند: «تعداد مقالات دانشمندان ایرانی در ژورنال‌های بین‌المللی در یک دهه گذشته حدودا چهار برابر شده است. اگرچه شاید به‌نظر برسد که این تعداد نسبتا پایین است اما اگر دقیق‌تر بررسی کنید متوجه خواهید شد که میانگین شاخص تاثیر مقالات ایرانی به‌طور نسبی افزایش یافته است. اما در این میان، بیشتر این افزایش مقالات به محققان کمی محدود می‌شود. به‌عنوان مثال، تعداد مقالات علمی به‌ازای هریک از محققان مرکز مطالعات پیشرفته در علوم پایه (IASBS) در زنجان در مقایسه با نزدیک‌ترین رقبا یعنی دانشگاه صنعتی شریف در تهران، حدودا دو برابر شده بود. اصلاحاتی که از سال‌ها پیش در حوزه‌های علمی آغاز شد، با هدف گسترش پایه‌های تعالی علمی در ایران دنبال شدند.»
راه مقابله؛ آشوب‌های سیاسی یا تحریم‌های بیشتر!
نیچر از قول کارشناسان غربی راه مقابله با سرعت‌گرفتن رشد علمی ایران را آشوب‌های سیاسی یا تحریم‌های بیشتر عنوان کرده است. در ادامه این گزارش اضافه می‌کند: «با توجه به انزوای فعلی دانشمندان ایرانی و کاهش تعاملات آنها با همتایان خود در خارج از کشور، توسعه علمی دشوارتر شده و با سرعت کمتری پیش می‌رود. در این میان، تحریم‌های اقتصادی آمریکا حتی سفر دانشمندان ایرانی را برای حضور در جلسات علمی و تحقیقاتی در آمریکا دشوار و حتی غیرممکن می‌کند. از آنجایی که بیشتر تجهیزات علمی مورد استفاده توسط محققان داخلی ساخت آمریکاست و شامل تحریم‌های اعمال‌شده قرار می‌گیرند، ایرانی‌ها تنها می‌توانند این تجهیزات را با واسطه‌هایی تهیه کنند که در این فرآیند غالبا مقصد نهایی آن تجهیزات مطرح نمی‌شود. همین مساله، قیمت محصولات را افزایش می‌دهد و گیرندگان این محصولات و تجهیزات که اغلب کارخانه‌داران و شرکت‌های ایرانی هستند، این اقلام را بدون ضمانت کیفیت و شرایط نگهداری دریافت می‌کنند. شواهد نشان می‌دهد که گاهی محققان ایرانی برای سفارش تجهیزات مورد نیاز خود و گاهی دریافت محموله اشتباهی، تا دو سال باید منتظر بمانند و درنتیجه به‌رغم تحریم‌هایی که بر کشور حاکم هستند، خدمات پس‌از فروشی شامل حال شرکت‌ها و کارخانه‌های تولید نمی‌شود. با توجه به تنش‌های کنونی بر سر برنامه هسته‌ای ایران، بعید به‌نظر می‌رسد تحریم‌ها در کوتاه‌مدت لغو شوند؛ در عوض، این وضعیت می‌تواند به سرعت تشدید یابد.»
آشوب‌های سیاسی؛ سدی در برابر نوآوری‌های علمی
مجله عربی Inside Arabia که به تحلیل اخبار به‌صورت آنلاین می‌پردازد، اخبار و گزارش‌های مربوط به خاورمیانه و شمال آفریقا را تجزیه‌وتحلیل می‌کند. این رسانه عربی در تحلیلی که چند ماه گذشته درباره تحریم‌ها علیه ایران منتشرکرده با تاکید بر سابقه پیشرفت علمی ایران می‌نویسد: «تحریم‌های آمریکا و تصورات منفی عمومی که به‌واسطه رسانه‌های غربی از ایران شکل‌گرفته، تلاش می‌کند ایران را از رسیدن به حد اعلای پیشرفت‌های علمی بازدارد که شواهد نشان می‌دهد محققان ایرانی با هر حربه‌ای هم که شده تاکنون توانسته‌اند تحریم‌ها را دور بزنند و نیازهای صنایع و کارخانه‌های تولیدی را برآورده کنند.» به گزارش Inside Arabia «زمانی که حرف از نگاه غرب به ایران می‌شود، نمیتوان به این مساله بدبین نبود. بررسی 14 اقتصاد پیشرفته جهان ازجمله آمریکا، دانمارک و ژاپن نشان می‌دهد که تمام این کشورها دیدی منفی نسبت به جمهوری اسلامی داشته‌اند. از این‌رو، جای تعجب نیست که جنبه‌های مثبت و چشمگیر ایران همواره از دیدها پنهان است و وقتی حرف از نوآوری‌های علمی به‌میان می‌آید، این سانسورهای خبری در رسانه‌های غربی با شدت بیشتری عمل می‌کنند. در هفته‌های گذشته ایران شاهد تظاهراتی بود که به گفته رهبری، اقداماتی برنامه‌ریزی‌شده برای ازپا درآوردن دانشگاه‌ها بوده است. «بلومبرگ» در این رابطه به سخنان رهبر انقلاب اشاره می‌کند که این تجمعات را «شورش‌های برنامه‌ریزی‌شده»ای از سوی آمریکا و رژیم‌صهیونیستی عنوان می‌کند که هدف آنها تعطیلی و به‌آشوب‌کشیدن دانشگاه‌ها و توقف پیشرفت‌های علمی در ایران است.»
چرا مقابله با پیشرفت‌های علمی برای غرب مهم است؟
آمارها حکایت از دو برابر شدن جمعیت ایران از بعد از انقلاب اسلامی دارد. همین امر بیانگر نیروی تازه‌نفس برای دردست گرفتن حوزه‌های مختلف علمی است. از سوی دیگر، آن بخش از جمعیت کشور که تحصیلات عالی کسب کرده‌اند طی 40 سال گذشته حدودا 14 برابر شده است. تعداد مقالات علمی پژوهشگران ایرانی که در مجله‌های معتبر دنیا در سال 57 منتشرشده بود تنها 500 مقاله بود؛ این درحالی است که شمار مقالات در سال 2020 به بیش از 72 هزار مقاله منتشرشده در مجلات معتبر دنیا رسید که رشد قابل توجهی را به‌خود اختصاص داده است. تعداد دانشگاه‌ها در زمان انقلاب حدود 40 دانشگاه بود اما درحال‌حاضر، ایران بیش از دو هزار مرکز آموزش عالی دارد. طبق آخرین آمارهای اعلام‌شده از سوی پایگاه SCOPUS، جایگاه علمی ایران در سال 2020 نسبت به گذشته رشد قابل توجهی داشته است. سهم ایران در تولید علم جهان در سال 57 تنها حدود یک‌صدم درصد بود اما حالا با وجود پیشرفت‌هایی که در زمینه‌های علمی پیداکرده، به رتبه 15 دنیا از نظر تولید علم دست یافته و با رشد 180 برابری روبه‌رو بوده است. ایران بعد از سال‌های انقلاب با رشد 55 برابری تولید مقاله از سوی محققان ایرانی مواجه است که نقش مهمی در بالارفتن رتبه علمی ایران دارد. در این‌حال، با توجه به رشد علمی ایران در منطقه، رتبه‌نخست را در منطقه خاورمیانه از نظر تولید علم به‌خود اختصاص داده است. دانشگاه‌های ایران هم نسبت به سال‌های گذشته جایگاه بهتری را در رتبه‌بندی‌های جهانی از آن خود کرده‌اند به‌عنوان مثال، در جدیدترین آمار ارائه شده از سوی پایگاه USnews، دانشگاه تهران، رتبه 353 را بین دیگر دانشگاه‌های دنیا به‌دست آورده است. طبق آمارهای پایگاه اسکوپوس، سهم مشارکت بین‌المللی ایران در فعالیت‌های پژوهشی در قالب انتشار مقاله و مستندات علمی یا همان دیپلماسی علمی کشور از سال 2021 تاکنون به بیش از 34درصد رسیده که در 20 سال گذشته بی‌سابقه بوده است. از مهم‌ترین دستاوردهایی که ایران طی 20 سال گذشته کسب کرده موفقیت در زمینه فناوری نانو است، به‌طوری‌که ایران درحال‌حاضر رتبه چهارم دنیا را بعد از آمریکا، چین، و هند در زمینه تولید مقالات نانو از آن خود کرده است.
تجمعات و آشوب‌هایی که بوی اخلالگری می‌دهند
تنها چهار سال بعد از انتشار مقاله nature درباره ایجاد آشوب‌های سیاسی و تحریم‌ها علیه ایران به‌منظور ممانعت از پیشبرد علم و فناوری در کشور، یعنی در سال 88 و بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران، نخستین موج آشوب‌ها به بهانه اعتراض به نتایج آرا آغاز شد. در کنار تحریم‌هایی که سال‌ها بر ایران تحمیل شده بود، حالا وقت آن رسیده بود تا در لباسی متفاوت نقشه جلوگیری از پیشرفت ایران را در عرصه‌های علمی پیاده کنند. 8 سال بعد یعنی در دی‌ماه سال 96 و بعد از تداوم تحریم‌ها از سوی آمریکا، دور دیگری از آشوب‌ها شکل گرفت و این بار به بهانه اعتراض به وضعیت اقتصادی و بالا بودن آمار بیکاری تجمعاتی در کشور شکل گرفت. این آتش با درگیر کردن محدود چند دانشگاه اصلی پایتخت خاموش شد اما بار دیگر، آشوب‌ها در آبان 98 جان دوباره گرفت و این بار با شدت بیشتری دنبال شد. این بار اعتراض‌ها به بهانه افزایش قیمت بنزین شعله‌ور شد و در ادامه پس از تند شدن و خارج شدن اعتراضات از محور اقتصادی این غائله هم ختم شد. فضای تعدادی از دانشگاه‌ها هم متاثر از فضای جامعه رو به التهاب رفت و صحن بعضی دانشگاه‌ها به مانند دانشگاه تهران و امیرکبیر درگیر این فضا شد، با این تفاوت که تعدادشان نسبت به دو سال قبل بیشتر شده بود.
این بار و در آغاز سال تحصیلی جدید، مرگ یک دختر جوان موجب شد تا بهانه دیگری برای آشوب‌ها ساخته شده و به نوعی رادیکالیسم جان دوباره‌ای گرفت. حالا دانشگاه‌ها خود به یکی از هدف‌های اصلی فضای اعتراضی تبدیل شدند و به کمک فضای رسانه‌ای خبرگزاری‌ها و شبکه‌های تلویزیونی معاند تلاش گسترده‌ای صورت گرفت تا فضای علمی کشور جدی‌تر از قبل از این التهابات تاثیر پذیرد.
نقش تحریم‌ها و آشوب در پیشرفت‌های علمی
پروژه آمریکایی و غربی اعمال تحریم‌ها و آشوب‌های سیاسی به‌منظور جلوگیری از پیشرفت علم و فناوری در ایران در حالی قوت می‌گیرد که ذهن بخشی از دانشجویان در ایران چند هفته‌ای است معطوف به اعتراض‌های دانشگاهی شده و از مسیر علم و فناوری فاصله گرفته است. این مسیر شاید آهسته اما بسیار هوشمندانه و هدفمند قلب دانشگاه‌ها را که همان دانشجویان هستند، هدف گرفته است. ایجاد آشوب در دانشگاه‌ها، مجازی شدن یا تعطیل شدن مراکز آموزش عالی و معطوف شدن توجه دانشجویان به مسائلی غیر از حوزه‌های علمی، هدفی است که از سوی آمریکا و کشورهای غربی دنبال می‌شود و در کنار تشدید تحریم‌ها، به‌عنوان سدی در برابر رشد علم و فناوری در کشور عمل می‌کنند. این نقشه‌ها در حالی برای کشور کشیده می‌شود که ایران در سال‌های اخیر رشد علمی را به‌رغم تحریم‌ها دنبال می‌کند.
بسیاری از محققان به واسطه توانمندی‌ها و دانشی که در اختیار دارند توانسته‌اند بسیاری از نیازمندی‌های تولیدکنندگان و صنایع داخلی را تامین کنند. آنچه مسلم است، ایران تا امروز توانسته با تمام سختی‌های ناشی از تحریم‌ها، در برابر آن ایستادگی کند و با کوچک‌ترین امکاناتی که در اختیار داشته، گام‌های بزرگی را در راستای توسعه علم و فناوری در کشور بردارد. در حال حاضر، محققان ایرانی به‌راحتی قادر به انتشار مقالات علمی در مجله‌های معتبر دنیا نیستند و این مساله آمار مقالات منتشرشده ایران را به‌شدت کاهش می‌دهد. همکاری‌های علمی با دانشگاه‌های جهان هم به واسطه تحریم هدفمند دانشگاه‌های مهم کشور با چالش مواجه شده، اما با این وجود متوقف نشده است.
از طرف دیگر به‌روزآوری تجهیزات آزمایشگاهی حوزه دیگری است که قبل از تحریم دچار آسیب شده است. نمیتوان از تاثیرات منفی تحریم نگفت و ننوشت اما در کنار آن باید گفت تقویت اعتمادبه‌نفس در محققان و دانشمندان ایرانی و توجه ویژه صنایع به توان داخلی دانشگاه‌ها هم از دل همین تهدید تحریم شکل گرفت. حالا ایران با اتکا به توانمندی‌ها و استعدادهای داخلی، بسیاری از نیازهای صنایع داخل را تامین کرده و حتی در مسیر صادرات تجهیزات به کشورهای منطقه و حتی کشورهای اروپایی قرار دارد. در واقع، به جرات می‌توان گفت تحریم‌های غربی بیشتر از آن که بتوانند مانع از پیشرفت علم در کشور شوند، انگیزه‌ای برای تولید داخل شده است.
برای توسعه علم و فناوری چه راهبردی داریم؟
ایران سال‌هاست راهبردهایی را برای توسعه و گسترش علم و فناوری تبیین کرده که اجرای این راهبردها کشور را در مسیر پیشرفت قرارمی‌دهد و ماحصل آن موفقیت‌های علمی محققان ایرانی است که در سال‌های اخیر به‌رغم تحریم‌ها در دنیا اتفاق افتاده است و همین‌امر آمریکا و غرب را برای اعمال تحریم‌های سرسختانه‌تر مصمم‌تر کرده است.
راهبردهای کلان توسعه علم و فناوری کشور در مهرماه 89 در فصل چهارم نقشه جامع علمی کشور از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی به‌تصویب رسید و در 11 بند مسیر حرکت علمی را تعیین کرده است. هر یک از این ۱۱ راهبرد کلان، دارای تعدادی راهبرد ملی و اقدام ملی هستند که در پروژه‌های ریزتری تعریف شده‌اند.
انسجام‌بخشیدن به ساختارها و نهادهای علم و فناوری و هماهنگ‌سازی نظام تعلیم و تربیت در مراحل سیاستگذاری و برنامه‌ریزی کلان، راهبرد نخست اعلامی است.
توسعه و تعمیق مولفه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی برای توجه به علم به‌منزله یکی از گفتمان‌های اصلی جامعه و ایجاد فضای مساعد و محیط بالنده، شکوفا و مولد علم و فناوری برمبنای آموزه‌های اسلامی، ایفای نقش موثر چرخه علم، فناوری و نوآوری برای توسعه و تحقق اقتصاد دانش‌بنیان دومین راهبرد مورد نظر شورای عالی انقلاب است.
براساس مصوبه شورای «ایفای نقش موثر چرخه علم، فناوری و نوآوری برای توسعه و تحقق اقتصاد دانش‌بنیان» راهبرد سوم، «نهادینه‌کردن مدیریت دانش و ابتنای مدیریت جامعه بر دانش-به‌ویژه دانش بومی- به‌منظور تحقق مدیریت حکمت‌بنیان در نهادهای علمی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دفاعی-امنیتی. » راهبرد چهارم و «نهادینه‌کردن نگرش اسلامی به علم و تسریع در فرآیندهای اسلامی شدن نهادهای آموزشی به‌منظور تمدن‌سازی به معنای واقعی» به‌عنوان پنجمین راهبرد کلان علم و فناوری تعیین شدند. یکی دیگر از راهبردهای کلان توسعه علم و فناوری کشور «تحول و نوسازی در نظام آموزشی اعم از آموزش و پرورش و آموزش عالی و حرکت در مسیر تحقق عدالت آموزشی» است که در کنار راهبرد «جهت‌دهی آموزش، پژوهش، فناوری و نوآوری به سمت حل مشکلات و رفع نیازهای واقعی و اقتضائات کشور و نوآوری در مرزهای دانش برای تحقق مرجعیت علمی »، راهبرد «تربیت و توانمندسازی سرمایه انسانی با تاکید بر پرورش انسان‌های متقی و شایسته، کارآفرین، خودباور، خلاق، نوآور و توانا در نقش عامل اصلی توسعه علم، فناوری و نوآوری در کشور متناسب با ارزش‌های اسلامی و نیازهای جامعه» و راهبرد «تعامل فعال و اثرگذار با کشورهای دیگر و تقسیم کار بین‌المللی-به‌ویژه کشورهای منطقه و جهان اسلام- براساس اصول عزت، حکمت، مصلحت، بهره‌برداری از ظرفیت‌های علمی و فناوری کشورهای دیگر و مشارکت فعال در شکل‌گیری جامعه اطلاعاتی برای تحقق تمدن نوین اسلامی» فصل چهارم نقشه جامع علمی را تکمیل می‌کنند.
«ارتقای کمی‌وکیفی در علوم انسانی، معارف اسلامی و هنر براساس مبانی دینی» و «توسعه، تعمیق و تقویت آموزش، پژوهش، فناوری و نوآوری در حوزه علوم پزشکی و سلامت و همچنین علوم فنی و مهندسی و علوم پایه» به‌‌ترتیب به‌عنوان راهبردهای دهم و یازدهم مورد نظر و مصوب شورا عنوان شده‌اند.