سید مهدی طالبی، خبرنگار:مراسم پیاده‌روی اربعین برای بزرگداشت شهادت امام حسین علیه‌السلام خاندان و یاران با وفایش و همچنین هتک حرمت و ارتکاب جنایت علیه خاندان عترت علیهم‌السلام شکل گرفته است. از این رو دارای ریشه‌های بی‌بدیل دینی، تاریخی و اجتماعی است. رویکردها به آن از این جهت فعلا قادر به جزئی‌نگری مناسبی نیست، زیرا ابعاد گسترده، عمیق و چندگانه آن ابتدا نیازمند شناسایی و تفکیک است تا بتوان با ساخت یک شناخت کلی از پدیده اربعین به‌سمت بررسی جزئی‌تر آن حرکت کرد. از این رو در متن حاضر تلاش شده به‌اختصار برخی ابعاد کلی این پدیده شناسایی و مورد بررسی قرار گیرد.
1-سطوح ارتباط بالای مردمی
هنگامی که موضوعی مانند اقتصاد درون پدیده‌ای وجود داشته باشد افراد حاضر در آن باید همچنان برای اقدامات خود محاسبه‌گر باشند. با این حال در اربعین به‌دلیل خدمات داوطلبانه افراد حاضر در پیاده‌روی برای دریافت خدمات نیاز به محاسبه‌گری ندارد و به‌دفعات بیشتری با افراد خدمات‌دهنده ارتباط برقرار می‌کنند. همچنین داوطلبانه بودن خدمات و علاقه دوطرفه موجود به شکل‌گیری رابطه عاطفی حتی در لحظات کوتاه منجر می‌شود، درحالی‌که رابطه عاطفی در دیگر اوقات زندگی تنها از نوع خاص ایجاد می‌شود و برای شکل‌گیری آن نیز زمان زیادی لازم است. همچنین باید در نظر داشت علاقه افراد به ارائه خدمات به زائران امام حسین(ع) باعث می‌شود افراد بدون توجه به سود و زیان هر خدماتی را که قادر به انجام آن هستند به زوار ارائه دهند. این درحالی است که تفکر اقتصادی برای ارائه خدمات به‌دنبال صرفه است و جایی را انتخاب می‌کند که در آن بیشتر سود عاید خدمات‌دهنده شود. همین موضوع که از مزایای دور بودن اقتصاد از اصل پیاده‌روی اربعین است باعث می‌شود افراد بیشتری با نیت خیر به‌سمت ارائه خدمت به زائران گام بردارند و نقاط تماس جمعیت حاضر در مراسم افزایش یابد. پیاده‌روی اربعین از این جهات با زیارت صرف تفاوت دارد. در زیارت نیز هرچند درهم‌آمیختگی جمعیت وجود دارد اما در نقاطی خاص روی می‌دهد اما در مراسم اربعین به‌دلیل وجود پیاده‌روی سطح تماس برای افراد در ۸۰ کیلومتر مسیر و حداقل طی سه روز صورت می‌گیرد. در اینجا سطح تماس از حالت نقطه‌ای خارج می‌شود و ضمن گرفتن بُعد مسافت بُعد زمانی هم به خود می‌گیرد.
2-شکل‌گیری اقتصادحول اربعین و نه در داخل آن
اربعین به‌دلیل تامین نیازهای بیش از ۲۰ میلیون تن شاهد صرف هزینه‌های بالایی است. با وجود این به‌دلیل خدمات داوطلبانه در طول مسیر اصلی پیاده، اقتصاد نه درون اصل حرکت، بلکه حول آن شکل می‌گیرد. در مراسم پیاده‌روی اربعین گرچه هزینه‌هایی مانند حمل‌ونقل و تامین مدارک برای زائران وجود دارد اما در شهر نجف که آغاز حرکت است، در مسیر و همچنین کربلا که مقصد است، هزینه چندانی وجود ندارد. دور کردن اقتصاد از محتوای اربعین به معنای فضا دادن برای رشد دیگر ابعاد است.
3-اربعین فارغ از شریعت و اصالت اجتماع در آن
اربعین برخلاف حج وابستگی گسترده‌ای به شریعت یا همان قوانین دینی ندارد. درحالی‌که مراسم حج یا حتی زیارت قبور ائمه(ع) مستلزم یا دارای استحباب تاکیدی در به‌جای آوردن قوانین خاص شریعت است اما در پیاده‌روی اربعین خود حرکت به‌عنوان یک منسک اصل است بدون اینکه مسائل دیگری اهمیت داشته باشند. هرچند در حج و زیارت هم تجمع اجتماعی رخ می‌دهد و اهمیت دارد، ولی درکنار دیگر موضوعات مانند شریعت و رعایت قوانین خاص. با این حال اربعین تا سطحی فارغ از این قوانین خاص است که حتی امکان افراد به‌اصطلاح شل‌مذهب و حتی غیرمسلمانان نیز در آن حضور دارند.
4-اربعین آغاز حرکت صرف و نوآوری
انسان‌ها براساس اتفاقات و پدیده‌های مورد اهمیت و بزرگی آنها به‌سمت خلاقیت و اساسا «حرکت» روی می‌آورند. مراسم اربعین با توجه به اهمیت دینی آن و ابعاد بزرگ مادی‌اش، محلی برای حرکت و ملزم شدن به نوآوری برای حاضران است. ارائه‌دهندگان خدمات باید برای پذیرایی در منازل و مواکب ضمن مدیریت شرایط بعد از اشباع خدمات پیشین به‌سمت خدمات فرهنگی مانند آنچه در برخی مواکب دیده می‌شود، حرکت کنند. اقدام ساده اما دامنه‌دار عده‌ای از زائران برای طراحی عروسک‌ها و لوازم فرهنگی جهت هدیه دادن به کودکان عراقی ازجمله حوزه‌های نوآوری است. طراحی موکب‌ها، ارائه خدمات فرهنگی مانند نمایش تئاتر و تعزیه برای زائران و همچنین تلاش برای ساخت مستندها ازجمله نوآوری‌های دیگر هستند. به‌عنوان‌مثال مستندهای اربعینی پس از تمرکز بر کلیت این سوژه با سوژه‌یابی جزئی‌تر به‌دنبال روایت از اشخاص حاضر در این مراسم هستند. ساخت مستند از شرکت‌کنندگان پیشین مراسم اربعین که در دوره خطرناک صدام این مراسم را برپا داشته‌اند در این دسته قرار می‌گیرد.
5-شکل‌گیری و مرکزیت خط فرهنگی
به‌دلیل ابعاد مادی بزرگ مراسم اربعین و حرکت سیل عظیمی از جمعیت به‌سمت عراق مسیرهای مواصلاتی نیز منطبق با خط سیر زوار درحال تجدید بنا یا تقویت قرار دارند. شکل‌گیری جاده‌ها حول مراسم اربعین لاجرم حوزه اقتصادی را حول آن شکل خواهد داد و همچنین روابطی سیاسی بر مبنای این مسیرها برای تسهیل حرکت زوار پدید می‌آیند، درحقیقت مساله فرهنگی مقدم و بقیه حوزه‌ها مانند اقتصاد و دیگر موارد موخر در چنین پدیده‌ای هستند.
6-تقویت فرهنگ ازخودگذشتگی
این مساله در میهمان و میزبان به اشکال مختلفی وجود دارد؛ از طرفی میهمانان با پذیرایی و گذشتن از مال خود برای زوار و از سویی زائران با تحمل سختی‌ها ازخودگذشتگی جهت رسیدن به اهداف بزرگ اجتماعی و دینی را تجربه می‌کنند. افراد هر توانایی قابل‌ارائه‌ای را دارد در میان می‌گذارند از پزشک و ثروتمند و آشپز و کارگر گرفته تا دیگران. هرچند این اتفاق در پدیده‌های دیگر نیز می‌تواند رخ دهد اما میزان و شدت آن در پیاده‌روی اربعین بیشتر است. به‌عنوان‌مثال یک پزشک دست‌کم یک‌هفته در دسترس بیمارانی است که با آنها مواجهه پیدا می‌کند، درحالی‌که در کمتر موقعیتی می‌توان این صحنه را دید.
7-همگن‌سازی و همکاری اقدامات دولتی با فعالیت‌های ملت‌ها
دولت‌ها و ملت‌های حاضر در حرکت، همکاری‌های سطح بالا و نسبتا طولانی‌مدت را در یک‌پدیده آن هم به‌صورت اکثرا داوطلبانه از خود به نمایش می‌گذارند. تلاش فراوان تمام ارکان و وزارتخانه‌های دولت عراق با ملتش برای پذیرایی از زائران، انجام اقدامات بزرگ و پرحجم توسط ارکان کشوری مانند ایران برای ساماندهی زوار، همکاری دولت و ملت ایران و عراق و همچنین دولت و ملت ایران و پاکستان یک هماهنگی بی‌نظیر و همگن‌ساز میان دولت‌ها و ملت‌های متعدد است.
8-بزرگداشت جنبش و قهرمانان اصلاح‌گر
اقدامات دینی مانند مناسک ادیان مختلف به جهات تعبدی صرف صورت می‌گیرد اما در پیاده‌روی اربعین درکنار منسک بودن، بزرگداشتی جنبش‌گونه با گذشت‌های کلان شرکت‌کنندگان برای قهرمانان اصلاح‌گر است. شعر گفتن یا راهپیمایی‌های کوتاه یک‌روزه در کشورهای مختلف قابل‌مقایسه با سطح بزرگداشت یک جنبش و قهرمانان آن در اربعین نیست.
9-ضرب‌کننده توانایی ملت‌ها و دولت‌ها
آشنا شدن ملت‌ها با یکدیگر و شکل‌گیری ارتباطات تجاری، علمی، فرهنگی و خانوادگی سبب می‌شود توانایی ملت‌ها درکنار یکدیگر ضرب شود. از کنار این گردهمایی بزرگ ارتباطات گسترده‌ای شکل می‌گیرد. ارتباط میان اساتید دانشگاه‌ها در محل‌های ساده‌ای مانند مواکب، ارتباط‌گیری میان تجار و مردم دو کشور و همچنین الگوگیری ملت‌ها از یکدیگر باعث رشد بیش‌ازپیش آنها می‌شود.
10-شکل‌گیری یک پدیده بزرگ
زیارت صرف الزاما یک پدیده خاص و بزرگ نیست، مگر آنکه دارای ابعاد چندگانه‌ای باشد. این ابعاد چندگانه باعث سنگینی پدیده شکل گرفته می‌شوند. حجم بالای مسافران در مقایسه با امور دیگر موجب شکل‌گیری کاروان‌های زمینی چندهزار کیلومتری از افغانستان و پاکستان به ایران و عراق می‌شود. درکنار زمان طولانی، تعداد جمعیت زیاد و سطوح تماس بالا و همچنین عدم نیاز به اعمال دینی خاص، ماهیت فیزیکی اقدام و امکان حضور و مشارکت غیرمسلمانان بر وزن پدیده بودن می‌افزاید. این درحالی است که دیگر اقدامات به‌دلیل کوچک یا عادی بودن به‌دلیل ابعاد متوسط پدیده‌هایی خاص و بزرگ به‌شمار نمی‌روند.
11-نمایش قدرت بسیج‌کنندگی یک‌تفکر
امتداد ۱۴۰۰ ساله و گسترش میان ملت‌ها که میلیون‌ها تن را از راه‌های دور و نزدیک به یک محدوده سرزمینی می‌کشاند، نمایش قدرت بسیج‌کنندگی بزرگ و چندبعدی یک‌تفکر است. در سال 2011 درحالی‌که قاهره هشت میلیون تن جمعیت داشت، افراد حاضر در میادین اعتراضات این کشور علیه دیکتاتوری دیرپای حسنی مبارک تنها 300 هزار بود. در اوج اتفاقات مصر -که فوری و بسیار اثرگذار بود- کمتر از 4درصد جمعیت پایتخت پای کار انقلاب کشورشان بودند که برای آنها گشایش داشت. مراسم اربعین هرچند مهم است اما اهمیتی فوری ندارد که با عدم شرکت در آن به‌سرعت گشایش‌هایی از دست برود، با وجود این در سال 2014 علی‌رغم حمله داعش به عراق و اشغال یک‌چهارم تا یک‌سوم این کشور 20 میلیون تن در آن شرکت کردند، درحالی‌که داعش خون‌ریزتر از مبارک بود.
12-انطباق امر دینی با کارایی مدیریتی
عموما اقدامات دینی تاثیرات غیرمستقیمی در امور مدیریتی دارند. به‌عنوان نمونه اشاره به لزوم صداقت و رعایت حقوق دیگران توصیه‌هایی برای کارهای اجرایی آتی و زندگی هستند. اگر مسئولی توسط علمای دینی به رعایت حقوق مردم توصیه شود، احتمال می‌رود در آینده این نکته را در رابطه با دیگران اجرا کند. در اربعین اما فراتر از پیام‌های مستتر در این حرکت، امر دینی به‌موازات محتواهای چندگانه‌اش با سطح مدیریت فراهم‌آمده انطباق دارد. مدیریت سطح پایین دولت‌ها و ملت‌های حاضر در پیاده‌روی اربعین نمی‌تواند پدیده‌ای با حضور بیش از ۲۰ میلیون تن بیافریند.
13-تولید قدرت از حرکتی فرهنگی
هرچند حرکت اربعین اقدامی صلح‌آمیز است اما به‌دلیل ابعاد بزرگش دارای اثراتی غیرقابل‌چشم‌پوشی در حوزه‌های گوناگونی است. تجمع ۲۰ میلیون تن در عراق و جابه‌جایی گسترده نفرات که دارای کیفیت بالایی به‌دلیل روحیه دینی هستند، می‌تواند تولیدکننده قدرت امنیتی و ایجاد هراس در دشمنان باشد.
14-برجسته‌سازی الگوها
اقدامات صورت‌گرفته توسط اربعین می‌تواند با گسترش ابعاد حرکت و مهم ساختن آن اقدامی در جهت برجسته ساختن الگوها باشد. برگزاری سالگرد برای انقلاب‌ها یا بزرگداشت افراد شهیر نیز برجسته‌سازی الگوهاست اما در مراسم اربعین برجسته‌سازی الگوها ابعاد گسترده ای دارد. در مراسم اربعین ضمن الگو بودن افراد حاضر در عاشورا و افراد شرکت‌کننده در قیام‌های خونخواهی این جنایت، یاد علما و افرادی که این مراسم را پایه‌گذاری کرده‌اند و همچنین افراد پاک‌باخته حاضر در مراسم برجسته‌سازی الگوها به‌حساب می‌آید. تحسین خدمات‌دهندگان در طول مسیر ازجمله نمونه‌های برجسته شدن الگوهاست.