عاطفه جعفری، خبرنگارگروه فرهنگ: این روزها فقط می‌شنویم که قیمت کاغذ لحظه‌ای بالا می‌رود و دیگر نگاهی به آن پایین‌ها ندارد. براساس آخرین گزارش هر بند کاغذ چاپ و تحریر 70 در 100 با گرماژ 70 گرم به بندی یک‌میلیون و 200 هزار تومان رسیده است. همچنین قیمت هر بند کاغذ 60 در 90 با گرماژ 70 گرم به 760 هزار تومان رسیده است. کاغذ تحریر اندونزی نیز با اندکی کاهش به یک‌میلیون و 300 تومان رسیده است. افزایش قیمت‌ها تنها به کاغذ تحریر اختصاص ندارد و در سایر انواع کاغذ ازجمله کاغذ روزنامه، مقوای پشت طوسی و کاغذ A4 هم شاهد همین افزایش قیمت هستیم. اما چرا وضعیت کاغذ در بازار نشر به این روز افتاده و ریشه این مشکلات از کجاست؟ با نزدیک شدن به پایان شهریورماه و آغاز سال‌تحصیلی، این افزایش قیمت، شتاب بیشتری به خود گرفته است و به‌نظر می‌رسد وقتی قیمت مهم‌ترین عنصر صنعت چاپ، گرفتار چنین بحرانی می‌شود باید منتظر افزایش قیمت کتاب در 6 ماهه دوم سال باشیم. البته تعدادی از ناشران و چاپخانه‌داران علت گرانی کاغذ را به شایعات در بازار نشر ربط می‌دهند. شایعه شده که دولت برای حمایت از کاغذ تولید داخلی، به‌دنبال حذف یارانه کاغذ وارداتی است و احتمالا عوارض و مالیات برای کاغذ وارداتی گذاشته می‌شود. میزان واقعی بودن این شایعات را شاید بتوان در اظهارات مدیران فرهنگی ردیابی کرد و تداوم چنین وضعیتی منجر به بی‌نظمی در بازار نشر شده است.
خرید کاغذ با ثبت‌نام
همان زمانی که قیمت کاغذ لحظه‌ای بالا می‌رفت، بازار شایعه هم بسیار داغ بود، اما زمانی این شایعه‌ها قوت گرفت و به حقیقت نزدیک شد که معاونت فرهنگی وزارت ارشاد اعلام کرد سامانه‌ای را برای دریافت کاغذ داخلی طراحی کرده است. معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد طی دوهفته اخیر در راستای حمایت‌های راهبردی از تولید کاغذ داخلی، طی تفاهمنامه‌ای با کارخانه کاغذ مازندران اقدام به خرید کاغذ داخلی کرده و ناشران متقاضی خرید کاغذ داخلی پس از مراجعه به سامانه توزیع کاغذ به نشانی
paperds.ir از فهرست درخواست‌ها، صفحه پیش از ثبت‌نام را تکمیل و درخواست خود را ثبت می‌کنند و پس از تحویل کاغذ از سوی کارخانه کاغذ مازندران نسبت به صدور حواله اقدام می‌شود. قیمت‌های موردنظر در این سامانه به‌صورت تقریبی بوده و البته هنگام صدور حواله قیمت قطعی اعلام می‌شود.
مطمئنا حمایت از تولید کاغذ داخلی و استفاده ناشران از آن یکی از راه‌حل‌ها برای حل مشکل کاغذ است، اما باید این نکته را در نظر گرفت که هرگونه اقدامات شتاب‌زده در حوزه کاغذ باعث ایجاد تشنج و هرج‌ومرج در بازار نشر می‌شود.
کاغذ داخلی یا خارجی کدام به‌صرفه است؟
قیمت تقریبی اعلام‌شده برای دریافت کاغذ ایرانی از کارخانه کاغذ مازندران به شرح زیر است:
کاغذ 70 گرمی 70×100 قیمت تقریبی هر بند کاغذ تحریر 7400000 ریال
کاغذ 70 گرمی 90×60 قیمت تقریبی هر بند کاغذ تحریر 5600000 ریال
کاغذ 75 گرمی 70×100 قیمت تقریبی هر بند کاغذ تحریر 7600000ریال
کاغذ 75 گرمی 90×60 قیمت تقریبی هر بند کاغذ تحریر 5900000 ریال
کاغذ رول 70 گرمی قیمت تقریبی درِ کارخانه هر کیلو 260000ریال (هزینه حمل‌ونقل و انبارداری تا درِ انبار تهران برعهده خریدار است.)
کاغذ رول 75 گرمی قیمت تقریبی درِ کارخانه هر کیلو 250000 ریال (هزینه حمل‌ونقل و انبارداری تا درِ انبار تهران برعهده خریدار است.) نکته مهم در مورد این موضوع این است که کاغذ بالک -که بسیار مورداستفاده ناشران است- قیمتش در بازار از بندی 660 تا 860 هزار تومان است و به‌گفته بسیاری از ناشران در مقایسه با کاغذ ایرانی کیفیت بهتری دارد و اگر قرار است که کاغذی انتخاب شود طبیعتا کاغذ بالک انتخاب خواهد شد.
چرا قیمت کاغذ پایین نمی‌آید؟
سوالی که این روزها زیاد پرسیده می‌شود این است که چرا قیمت کاغذ پایین نمی‌آید؟ چیزی که همیشه وجود داشته حضور برخی دلالان و سودجویانی است که به‌دنبال منفعت خودشان هستند و نمی‌خواهند هیچ جوره کوتاه بیایند. علی محبی- که در خیابان ظهیرالاسلام مغازه کاغذفروشی دارد- در مورد این موضوع می‌گوید: «از زمانی که حرف کاغذ داخلی به‌میان آمده است، خیلی‌ها احساس خطر کرده‌اند و درتلاش هستند که این اتفاق نیفتد.»
البته این را هم نباید دور از ذهن داشته باشیم سال‌هاست که در مورد کاغذ داخلی صحبت می‌شود. من به‌عنوان کسی که در این حوزه فعالیت می‌کنم، دلم می‌خواهد به دست مشتری کاغذ ایرانی بدهم، آن هم به قیمتی که هم برای من سود دارد هم برای مشتری. اما فقط حرفش زده می‌شود و تقریبا کاغذ ایرانی در بازار نداریم.»
او به موضوع بالا رفتن قیمت کاغذ در روزهای اخیر اشاره می‌کند و می‌گوید: «به‌نظر می‌رسد وقتی دولت از کاغذ داخلی صحبت می‌کند و شایعه پشت سر هم می‌آید که احتمالا عوارض و مالیات برای کاغذ وارداتی گذاشته می‌شود قطعا بر قیمت کاغذ هم تاثیر می‌گذارد. قیمت جوری شده است که روزانه بالا می‌رود و اصلا نمیشود کنترلی بر آن داشت.»
محبی با اشاره به راهکار برای این موضوع و کنترل قیمت کاغذ وارداتی می‌گوید: «دولت باید به میدان بیاید. وقتی این شایعه عوارض برای کاغذ خارجی پخش می‌شود اگر یک نفر این را تکذیب کند، دلالان آنقدر راحت نمی‌توانند، قیمت کاغذ را جابه‌جا کنند، دولت می‌تواند درکنار کاغذ داخلی، کاغذ خارجی را هم داشته باشد اما جلوی افزایش قیمت‌ها را بگیرد. الان شرایطی شده است که انگار فقط باید کاغذ داخلی وجود داشته باشد، درحالی‌که می‌شود هر دو را کنار هم داشت. اگر دولت می‌خواهد مشکل کاغذ را حل کند باید ورود عاقلانه داشته باشد اینکه بدون حساب‌وکتاب وارد این حوزه شوند، بازار را به‌هم می‌زند.»
لزوم تفاوت قیمت محسوس بین کاغذ داخلی و خارجی
محمد حقی، مدیر انتشارات کتابستان معرفت یکی از کسانی است که به مدل توزیع کاغذ ایرانی نقد دارد اما در موردحمایت از تولید داخلی می‌گوید: «من هم به تولید داخل معتقدم، اما مشتری‌مداری را نباید فدای تولید داخلی بی‌کیفیت کرد، نباید مردم را مجبور به استفاده از تولید داخل کنیم؛ چراکه نتیجه‌اش می‌شود همان وضعیتی که در بازار خودرو وجود دارد. ما نمی‌توانیم کیفیت را رها کنیم و به اسم حمایت از تولید داخلی مشتری را مجبور به استفاده از جنس بی‌کیفیت کنیم. باید بازار جوری باشد که درکنار کاغذ داخلی، کاغذهای دیگر هم در دسترس باشد و مخاطب خودش انتخاب کند.»
این ناشر در مورد کیفیت کاغذ داخلی می‌گوید: «من کیفیت کاغذ جدید را ندیدم، ولی ادعایی هم از سوی تولیدکننده مبنی‌بر تغییر کیفیت مطرح نشده است. اگر قیمت‌گذاری‌ها، این مدل باشد، طبیعتا کیفیت کاغذ خارجی بهتر است و برای من در کارم انتخاب این کاغذ در اولویت است.»
مدیر انتشارات کتابستان در ادامه صحبت‌هایش دوباره به لزوم تولید داخلی و مهم بودن آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «همان‌طور که در بازار لوازم برقی و الکترونیکی قیمت کالای داخلی با کالای خارجی تفاوت بسیار دارد و استفاده از کالای داخلی یک مزیت به‌شمار می‌آید، ما باید در کالایی مثل کاغذ نیز این تفاوت قیمت را داشته باشیم، مثلا اگر قیمت کاغذ خارجی 800 هزار تومان است، کاغذ داخلی باید 400 هزار تومان باشد و بتوانیم کتاب را 30 درصد ارزان‌تر کنیم که منطق استفاده از آن وجود داشته باشد، اما در وضعیت فعلی که تنها 15 درصد اختلاف قیمت وجود دارد و تازه همه می‌دانیم که در ادامه کالای داخلی افزایش قیمت خواهد داشت و نمونه خارجی نیز یا وارد نمیشود یا با قیمت بسیار بالا وارد خواهد شد، هیچ توجیهی وجود ندارد. استفاده از کاغذ داخلی منجر به حمایت از تولید داخل می‌شود، اما به چه قیمتی؟ باید به حرمت مشتری توجه کرد. نمی‌توانیم درجا بزنیم و بدون دیدن شرایط واقعی بازار نشر فقط بگوییم حمایت از تولید داخل. اگر کار کیفیت بالا داشته باشد، من خود به‌عنوان مصرف‌کننده از آن حمایت خواهم کرد ولو قیمت آن از نمونه خارجی هم بالاتر باشد.»
وزارت ارشاد: قیمت کاغذ دست ما نیست
اعتراض به قیمت کاغذ داخلی بین ناشران وجود دارد و یاسر احمدوند، معاون فرهنگی وزارت ارشاد، در گفت‌وگویی که با تسنیم داشته در مورد قیمت کاغذ گفته است: «قیمت‌ها تقریبی و براساس اعلام اولیه کارخانه مازندران اعلام شد، هیچ پولی از ناشران دریافت نشده است. قیمتی که کارخانه در ابتدا اعلام کرد، بیشتر بود، ابتدای هفته‌جاری کارخانه مازندران قیمت‌ها را کاهش داد. قیمت تقریبی اعلامی ما براساس قیمت قبلی کارخانه مازندران بود. زمانی که ما ثبت‌نام کنیم و وجهی از ناشران دریافت کنیم، قطعا بر مبنای آخرین قیمت کارخانه است، بدون یک ریال سود. هر قیمتی که کارخانه به ما اعلام کند، بدون یک ریال سود از ناشر دریافت کرده و کاغذ را در اختیار او قرار خواهیم داد. ما فراخوانی برای تخمین میزان تقاضای ناشران اعلام کردیم، طبیعتا در روزهای آتی فرم ثبت‌نام نهایی منتشرشده برمبنای قیمت اعلام‌شده کارخانه وجه را از ناشران دریافت خواهیم کرد. در سامانه نیز صراحتاً اشاره شده بود که قیمت‌ها تقریبی است، اما مهم این است که کاغذ تولید داخل به بازار بیاید و به‌دست مصرف‌کننده برسد. ما قیمت اعلام‌شده توسط کارخانه را اعلام می‌کنیم، ناشران یا تمایل به استفاده دارند یا ندارند، هیچ اجباری وجود ندارد. وزارت ارشاد واسطه‌ای برای رساندن کاغذ تولید داخل به دست مصرف‌کننده است، بدون یک ریال سود. البته توقع ناشران این بود که کاغذ تولید داخل به قیمتی نزدیک به کاغذ دولتی عرضه شود، اما باید توجه داشت که آن کاغذ با ارز ترجیحی 4200 تومانی وارد می‌شد، طبیعی است که تفاوت دارد، کارخانه نمی‌تواند کاغذ داخل را با آن قیمت تولید کند. قیمت تمام‌شده کاغذ همین میزان است. همین قیمت تمام‌شده کاغذ مازندران نسبت به کاغذ خارجی موجود در بازار حداقل 30 درصد پایین‌تر است و این خود یک مزیت برای استفاده به‌شمار می‌آید. این را هم در نظر بگیرید که کاهش قیمت تمام‌شده کاغذ در داخل کشور و تصمیم‌گیری در این حوزه‌ها در اختیار وزارت ارشاد نیست، ما پیشنهاد‌ها را منتقل کرده و پیگیری هم می‌کنیم، امیدواریم بتوان به کاهش هزینه کارخانه و قیمت تمام‌شده کاغذ کمک کرد.» احمدوند درباره کیفیت کاغذ داخل نیز در این گفت‌وگو می‌گوید: »ناشران خود باید کیفیت را ارزیابی کنند، به‌نظر ما کیفیت از گذشته بهتر شده است. به‌هرحال کاغذ با ورود به بازار خود را نشان خواهد داد. اگر کیفیت پایین باشد، قطعا در مراحل بعدی استفاده نخواهند کرد.»
شیب تند افزایش قیمت کتاب
میانگین قیمت کتاب در مردادماه 1401 با افزایش جدی همراه بوده و به 85 هزار تومان رسیده است. این درحالی است که فروردین امسال میانگین قیمت کتاب، 70 هزار تومان بود و در چهارماه گذشته شاهد رشد 20 درصدی قیمت کتاب هستیم. البته این میانگین در حوزه‌های مختلف متفاوت است؛ در حوزه کمک‌درسی با توجه به تعداد زیاد صفحات کتاب‌ها میانگین قیمت، حدودا 120 هزار تومان است. با مقایسه آمار نشر کتاب مردادماه سال‌جاری با بازه زمانی مشابه سال گذشته، شاهد کاهش دوهزار عنوانی هستیم و میانگین قیمت کتاب در مرداد سال گذشته، 56 هزار تومان بوده و تقریبا 60 درصد قیمت رشد داشته است.
اگر این روند افزایش قیمت کاغذ ادامه داشته باشد، ناشران که در نیمه دوم سال و برای بهمن و اسفندماه بیشترین تولید را دارند تا کتاب‌ها را به سال جدید و بعد هم نمایشگاه کتاب برسانند، مطمئنا با یک افزایش قیمت کتاب در سال 1401 مواجه خواهند بود، چون ناشر هم به تأسی از قیمت کاغذ و بقیه ملزومات چاپ سعی می‌کند تا قیمت کتاب را بالا ببرد و درنهایت با یک شیب تند آنقدر قیمت‌های بازار نشر بالا می‌رود که دیگر کتاب خریدن برای خیلی‌ها سخت می‌شود.
کیفیت کاغذ چه تاثیری در دستگاه چاپ دارد؟
فعالان حوزه کتاب به انحصاری شدن کاغذ در بازار نشر انتقاد می‌کنند و معتقدند که اگر به‌صورت تخصصی نگاه کنیم، کاغذهای بی‌کیفیت باعث استهلاک و خرابی دستگاه‌های چاپ می‌شوند. مجتبی شایسته چاپخانه‌دار است. به سراغش رفتیم تا برایمان درمورد اهمیت کیفیت کاغذ بر چاپ کتاب بگوید و به این سوال پاسخ دهد که آیا کیفیت کاغذ در سالم ماندن دستگاه‌های چاپ اثرگذار است یا خیر؟ شایسته در ابتدای صحبت‌هایش گفت: «کیفیت کاغذ تاثیر زیادی بر سلامت دستگاه چاپ دارد، مثلا اندونزی یک مدل کاغذ دارد که وقتی در داخل دستگاه قرار می‌گیرد، حالت چسبندگی پیدا می‌کند و در بیشتر مواقع به دستگاه می‌چسبد و برای همین تولید این کاغذ متوقف شده است.»
او در ادامه گفت: «جدا شدن الیاف سطح کاغذ و پرزدهی دو اشکال عمده مربوط به کاغذ در موقع چاپ است؛ اشکال اول یعنی جدا شدن مواد سطحی کاغذ در حین چاپ، بیشتر درمورد کاغذهای پوشش‌دار اتفاق می‌افتد و اشکال دوم یعنی پرزدهی، مربوط به کاغذهای معمولی و بدون پوشش است. اما در مواردی نیز در موقع کار با کاغذهای پوشش‌دار، در اثر نقص در برش کاغذی اشکالات مربوط به نگهداری آن نیز رخ می‌دهد. بیشترین علت‌های پرزدهی و جدا شدن الیاف از سطح کاغذ عبارتند از سرعت کار ماشین در مقایسه با مقاومت سطح کاغذ، کیفیت کاغذ، زیاد بودن قدرت چسبندگی مرکب و چسبندگی در لاستیک سیلندر.»
این چاپخانه‌دار معتقد است هنگام چاپ کاغذ ایرانی چون به یک‌سری از موارد توجه نمیشود، همین باعث می‌شود دستگاه دچار مشکل شود و افزود: «چندسال پیش با یکی از این ناشران کمک‌آموزشی که کاغذ ایرانی خریداری کرده بود، قراردادی داشتیم و تقریبا بعد از چاپ کتاب‌ها مجبور شدیم دو دستگاه اصلی‌مان را تعمیر کنیم و ضررهای زیادی هم متحمل شدیم، البته می‌گویند کیفیت کاغذ داخلی درحال‌حاضر بهتر شده است، ولی این موضوع را خودم به چشم ندیده‌ام. این را در نظر بگیرید، پرزدهی کاغذ زمانی اتفاق می‌افتد که گردوغبار از سطح کاغذ به ماشین نفوذ کند، این اشکال هم مربوط با برش کاغذ یا چسبندگی مرکب و سرعت زیاد ماشین است. وقتی کاغذ در محل تماس سیلندر لاستیک و کاغذ قرار می‌گیرد، قبل از اینکه به‌واسطه پنجه سیلندر در جهت خلاف حرکت سیلندر لاستیک کشیده شود، در فاصله کوتاهی تمایل به چرخیدن به دور سیلندر لاستیک دارد. این فاصله را منطقه جدا شدن می‌گویند. در همین‌جاست که اگر کاغذ کیفیت درستی نداشته باشد، مرکب به‌درستی روی آن قرار نمی‌گیرد و حتی ممکن است مرکب روی کاغذ پخش شود و کاملا از دور چاپ خارج شود. اگر قرار است دستگاه چاپ دچار افت نشود، باید از کاغذهای خوب استفاده کرد. اگر کاغذ کیفیت پایینی داشته باشد، در موقع قرار گرفتن در زاویه تنگ جدا شدن دچار تغییر حالت و شکستگی در سطح می‌شود که درنتیجه آن، مواج شدن کاغذ را به‌خصوص در لبه انتهایی کاغذ خواهیم داشت.»