کیانا تصدیق‌مقدم، خبرنگار: چهارم شهریورماه مراسم تشییع پیکر هوشنگ ابتهاج، شاعر فقید درمقابل تالار وحدت با حضور پرشمار طرفداران این شاعر برگزار شد. پس از برپایی مراسم وداع در تالار وحدت، پیکر مرحوم ابتهاج با بدرقه اهالی فرهنگ و ادب برای تدفین و خاکسپاری رهسپار استان گیلان شد و روز پنجم شهریور ماه در باغ محتشم رشت آرام گرفت.
باغ محتشم کجاست؟
باغ محتشم یک پارک شهری در شهر رشت است. قدمت این پارک را به سلسله قاجاریه و دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار نسبت می‌دهند. اکبرخان بیگلربیگی از افراد ثروتمند در دوران ناصرالدین‌شاه که اجاره‌دار گمرکات شمال کشور بود، این پارک را احداث کرده است. نهال‌های کوچک و نحیفی که در آن زمان به دستور اکبرخان کاشته شدند، امروزه درختان تنومندی هستند که مجموعه پارک‌شهر رشت را تشکیل می‌دهند. پیکر مرحوم هوشنگ ابتهاج روز شنبه هشت صبح در باغ محتشم رشت دفن شد.
آرامگاه حافظ
مکانی در شمال شهر شیراز که از ساحل شمالی رودخانه خرم‌دره در شمال دروازه‌اصفهان فعلی آغاز می‌شده و تا دامنه‌کوه چهل مقام امتداد می‌یافته است را «مصلا» می‌نامیدند. این مکان از قدیم مورداحترام مردم شیراز بوده تا جایی‌که بسیاری از مردم، رسوماتی مانند نمازجماعت، نماز عید فطر و قربان را در این مکان خوش آب‌وهوا به‌جا می‌آوردند و عده‌ای نیز مردگان خود را برای آمرزش، در این مکان به خاک می‌سپردند و بخشی از این منطقه به گورستان عمومی تبدیل شد. آرامگاه حافظ نیز در شمال این دشت جای دارد. حافظ را در کتِ شیراز یا مصلای شهر به‌خاک سپردند. ۶۵ سال از درگذشت حافظ می‌گذشت که اولین عمارت گنبدی‌شکل، توسط وزیر میرزاابوالقاسم گورکانی، حاکم فارس، بر فراز مقبره حافظ ساخته شد. این عمارت درطول سال‌ها و با عوض‌شدن حکومت‌ها، بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. شاه‌عباس صفوی، نادرشاه افشار و کریم‌خان‌زند از حاکمانی بودند که مقبره حافظ در زمان حکومت‌شان بازسازی شد. کریم‌خان زند اولین کسی بود که دستور داد روی قبر حافظ، سنگی مرمرین قرار دهند. روی این سنگ، دو بیت از غزل‌های خود حافظ توسط حاجی‌آقاسی بیک‌افشار، نستعلیق‌نویس آذربایجانی نوشته شد. آنچه امروز به‌عنوان آرامگاه حافظ در شیراز وجود دارد، بنای ساخته‌شده در سال ۱۳۱۴ شمسی است. در آن سال علی‌اصغر حکمت، وزیر فرهنگ وقت با همکاری علی ریاضی، رئیس فرهنگ استان فارس و با نظارت علی سامی، محقق، باستان‌شناس و استاد دانشگاه، طرحی را که آندره گدار، ایران‌شناس و معمار فرانسوی پیشنهاد کرده بود، روی آرامگاه حافظ پیاده کردند. در ساخت این آرامگاه از معماری دوره زندیه الهام گرفته شده است. کار ساخت بنای آرامگاه در سال ۱۳۱۷ به پایان رسید. در این بنا که از ذوق و هنر هنرمندان ایرانی بهره بسیار برده است، از کاشی‌کاری‌های معرق در سطح زیرین گنبد استفاده شده است. همچنین در خود سازه گنبد از رنگ‌های مختلف عرفانی مانند آبی فیروزه‌ای (نماد بهشت)، سرخ ارغوانی (نماد شراب‌ازلی)، سیاه و سفید (نماد شب و روز) و قهوه‌ای سوخته (نماد خاک) بهره گرفته شده است. سنگ مزار حافظ تلفیقی از چند هنر تجسمی است. در این بنا معماری، خوشنویسی، کاشی‌کاری و حکاکی به‌طرز زیبایی درکنار هم قرار گرفته‌اند.
آرامگاه سعدی
سعدی یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های فرهنگی و گردشگری استان فارس است. این آرامگاه که در شمال‌شرق شیراز و در دامنه‌کوه قرار دارد در انتهای خیابان بوستان و کنار باغ دلگشا واقع شده است.
سعدیه در ابتدا خانقاه سعدی بود که اواخر عمرش را در آنجا زندگی می‌کرد و سپس در همان‌جا دفن شد. برای اولین‌بار در قرن هفتم توسط خواجه شمس‌الدین محمد صاحب‌دیوانی وزیر معروف آباقاخان، مقبره‌ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد. در سال ۹۹۸ به حکم یعقوب ذوالقدر، حکمران فارس، خانقاه شیخ تخریب شد و اثری از آن باقی نماند.
براساس روایت محمدتقی بهروزی، در اوایل دوره قاجار یکی از علمای شیراز به‌دلیل انتساب سعدی به مذهب تسنن، دستور تخریب و شکستن سنگ آرامگاه او را می‌دهد. مدتی بعد علی‌اکبرخان قوام‌الملک شیرازی نسبت به تهیه و نصب سنگ کنونی اقدام می‌کند و بخشی از اشعار سعدی در بوستان را که در ستایش پیامبر اسلام(ص) سروده بود، با اندکی تغییر روی آن حک می‌کند. این سنگ در بنای ساخته‌شده توسط کریم‌خان زند تا زمان آغاز ساخت آرامگاه کنونی وجود داشت. این بنا در دوره قاجاریه (سال ۱۳۰۱) توسط فتحعلی‌خان صاحب دیوان مرمت شد و چند سال بعد نیز حبیب‌الله قوام‌الملک‌خان دستور تعمیر و ترمیم قسمتی از بنا را صادر کرد.
سنگ قبر سعدی در مرکز عمارتی هشت‌ضلعی قرار دارد و سقف آن با کاشی‌های فیروزه‌ای‌رنگ تزئین شده است. در هفت ضلع ساختمان، هفت کتیبه قرار دارد که روی آنها قسمت‌هایی از گلستان و بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ به خط ابراهیم بوذری نوشته شده است. قطعه‌‌ای از کتیبه سنگی مربوط به سردر آرامگاه که به زمان کریم‌خان زند تعلق داشت و در اثر سانحه‌ای در گذشته‌های دور شکسته شده بود، هم‌اکنون در درون آرامگاه محفوظ مانده است. این قطعه ضمن خاکبرداری خیابان برای تعمیر آسفالت از دل خاک بیرون آمد. زیرزمین سعدیه امروزه به چایخانه سنتی تبدیل شده و دو ساختمان آجری درکنار حوض ماهی وجود دارد که یکی دفتر و دیگری کتابخانه عمومی سعدیه است. کتابخانه در سال ۱۳۵۱ تاسیس شد و در ضلع غربی آرامگاه قرار دارد.
آرامگاه فردوسی
آرامگاه فردوسی در ۲۸ کیلومتری غرب روستای پاژ در استان خراسان‌رضوی قرار دارد. درباره آرامگاه فردوسی نکته‌هایی وجود دارد که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم؛ پیکر فردوسی را به‌دلیل شیعه بودن به قبرستان راه ندادند و به همین دلیل پیکر او در باغ شخصی خود در شهر تابران توس دفن شد. در سال ۶۴۱ هجری‌قمری، امیر مغول تصمیم گرفت تا برای بنای قلعه‌ای در طوس، آرامگاه را ویران کند و از مصالح آن در ساخت قلعه استفاده کند. تا نیمه‌دوم قرن هشتم، آرامگاه فردوسی درکنار قبر محمد غزالی و معشوق توسی در بخش شرقی توس بود. عبیدالله‌خان ازبک در حمله به خراسان، بنا به تعصبی که ضد شیعیان داشت، دستور ویرانی آرامگاه فردوسی را داد. از طرف ناصرالدین‌شاه تصمیم ساخت بنایی باشکوه و درخور فردوسی گرفته شد و تا شروع ساخت بنایی عظیم، دو اتاق به‌صورت موقت نزدیک آرامگاه فردوسی بنا شد. محمدتقی بهار با تحریک حس وطن‌پرستی رضاشاه از او خواست تا بنای آرامگاه فردوسی را ترمیم کند و ساختمانی باشکوه در این منطقه با کمک‌های ملی بسازد. نقشه جدید آرامگاه در سال ۱۳۱۲ تصویب شد و در سال ۱۳۱۳ به پایان رسید. این بنا بعدها دچار نشست شد و بازسازی و تعمیر آن به هوشنگ سیحون واگذار شد. بازسازی بنا در سال ۱۳۴۷ به پایان رسید. ساختمان آرامگاه مساحتی برابر با ۱۰۴۳ مترمربع دارد و از همه سمت پلکان دارد. ساختمان بنا به‌شکل مکعب است و ارتفاعی برابر با ۱۸ متر دارد. در سمت غربی بنا دری است که قبل از بازسازی، ورودی اتاق آرامگاه بود و در سمت شرقی هم دریچه‌ای بود که بعد از بازسازی و انتقال مدفن به زیرزمین، بسته شد. در چهار طرف بنای مکعبی‌شکل، الواح مرمری به‌اندازه ۱٫۵ در ۴ متر دیده می‌شود که سروده‌های شاهنامه روی آن تراشیده شده است. این اشعار ۱۲ بیت هستند. برای ورود به بخش درونی آرامگاه باید از جبهه غربی وارد شد. پله‌های شمالی و جنوبی به زیرزمین و اتاق مدفن می‌رسند. روی دیوار پله‌ها، ۶ نقش‌برجسته سنگی دیده می‌شود که قبل از بازسازی در دو طرف اتاق مدفن قرار داشت. این نقوش برجسته شامل داستان‌هایی ازجمله جنگ رستم، جنگ ایرانی‌ها و تورانی‌ها، نبرد رستم و سهراب می‌شود.
آرامگاه باباطاهر
آرامگاه باباطاهر در میدان باباطاهر همدان و بر فراز تپه‌ای در شمال‌غربی این شهر قرار دارد. این بنا در تاریخ ۲۱ اردیبهشت در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این محل تنها خانه ابدی باباطاهر نیست و محمد‌ابن‌عبدالعزیز از ادیبان سده سوم هجری، ابوالفتح اسعد از فقهای سده ۶، میرزا علی‌نقی کوثر از دانشمندان سده ۱۳ و مفتون‌همدانی از شاعران سده ۱۴ درکنار باباطاهر مدفون هستند. بنای آرامگاه باباطاهر از ابتدا به این شکل نبوده و در سال‌های متمادی چندین‌بار تخریب و بازسازی شده است. در قرن ششم هجری، یک برج هشت‌ضلعی آجری روی این بنا ساخته شده بود که به‌مرور زمان از بین رفت. در دوره پهلوی اول شهرداری همدان اقدام به ساخت بنای جدیدی برای این شاعر معروف کرد که نیمه‌کاره ماند. در جریان همین ساخت‌وساز، یک لوح کاشی فیروزه‌ای متعلق به قرن هفتم هجری پیدا شد که روی آن آیات قرآن به خط کوفی و به‌صورت برجسته دیده می‌شد. این لوح، اکنون در موزه ایران‌باستان نگهداری می‌شود. در سال ۱۳۲۹ این بنای نیمه‌کاره موردمرمت قرار گرفت و در سال ۱۳۴۵ طرح بنای جدید توسط مهندس هوشنگ سیحون و مهندس فروغی ارائه شد. سال ۱۳۴۶ ساخت این آرامگاه کلید خورد و سه سال بعد به پایان رسید.
آرامگاه باباطاهر از تلفیق معماری قرن هفتم و هشتم هجری تشکیل می‌شود. این آرامگاه در میدانی مستطیلی‌شکل قرار گرفته است که زیربنای آن همراه با باغ به حدود ۸۹۶۵ مترمربع می‌رسد و فضای سبز چشم‌نوازی دارد. برج آرامگاه روی قاعده‌‌ای هشت‌ضلعی ساخته شده است.
دیواره‌های بنا به‌شکل مثلث‌های متساوی‌الساقین هستند. آرامگاه هشت ستون گرانیتی دارد و سنگ مزار، کف و پله‌ها از گرانیت حجاری‌شده هستند. در نمای ساختمان از سنگ سفید مرغوب بهره برده‌اند که از مدخل‌ها و منافذ نوری تشکیل شده است. در داخل فضای آرامگاه، ۲۴ دوبیتی از باباطاهر روی ۲۴ قطعه سنگ مرمر به چشم می‌خورد. دو لوح برنجی نیز در این محل وجود دارد که یکی از آنها شامل اسامی هیات‌موسس انجمن آثار ملی در زمان تاسیس آرامگاه و دیگری نام فرد مدفون در کنار باباطاهر است.
آرامگاه عطار نیشابوری
فریدالدین عطار نیشابوری شاعر و عارف نامی ایران حدود سال ۶۱۸ و با حمله مغول‌ها درگذشت.
آرامگاه عطار نیشابوری بنایی است تاریخی که در دوره تیموری به فرمان امیرعلیشیر نوایی روی قبر عطار نیشابوری ساخته شد. در سال ۱۳۴۱ شمسی انجمن آثار ملی بنای ویران شده را مرمت و بازپیرائی کرد و با کاشی‌های الوان آن را به شکلی زیبا آراست.
کاشی‌کاری‌های گنبد عطار مزین به گل‌وبوته و نقوش هندسی و کتیبه کوفی و معلقی به رنگ‌های سبز، زرد، لاجوردی و سفید است. بر بدنه خارجی این بنا چهار ایوان ورودی ایجاد شده است. بنای کنونی آرامگاه دارای هشت ضلع و گنبدی کاشی‌کاری شده و چهار در ورودی است. در نمای بیرونی آن چهار غرفه کاشی‌کاری شده تعبیه شده است و در وسط بقعه، قبر عطار و یک ستون هشت ترکی به ارتفاع سه متر وجود دارد.
این آرامگاه در بلوار شادیاخ (عرفا کنونی) از مناطق گردشگری شهر نیشابور واقع شده است. آرامگاه کمال‌الملک نقاش چیره‌دست ایرانی پرویز مشکاتیان اسطوره سنتور ایران هم در قطعه آرامگاه مشاهیر در جوار آرامگاه شیخ عطار آرام گرفت. آرامگاه عطار نیشابوری بنایی است تاریخی که در دوره تیموری توسط امیر علی‌شیر نوایی روی قبر عطار نیشابوری ساخته شد. در دوره‌های پهلوی دوم مرمت کامل و دهه ۷۰ نیز مرمت مختصر شد.
آرامگاه عطار ابتدا بنایی مختصر و محقر بود و در اواخر دوران تیموریان رو به ویرانی گذاشته بود تا اینکه امیر علی‌شیر نوایی وزیر نیکوکار سلطان حسین بایقرا در سده نهم هجری عمارتی دلگشا بر آرامگاه عطار بنا کرد. در اواخر دوران محمدعلی‌شاه‌قاجار نیرالدوله والی خراسان که عازم مشهد بود، دستور داد بقعه‌ای بر مزار عطار بنا کنند. ولی این دستور به‌دلیل نابسامانی اوضاع و بازگشت نیرالدوله به تهران ناتمام ماند و ظاهرا همان بنای قبلی بر آرامگاه عطار باقی ماند. سنگ مزار عطار از نوع افراشته سیاه‌رنگی است که روی آن اشعاری به خط ثلث نوشته شده است. رویه دیوارها در داخل گچ‌اندود و چند بیت شعر که روی گچ نوشته شده زیر گنبد را زینت داده‌اند.
آرامگاه شاعران معاصر
شعر و ادب همیشه بین ایرانی‌ها از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است؛ به‌گونه‌ای که شاعران همواره جزء قشر محبوب و مورد‌توجه مردم بودند. این موضوع باعث شده مردم هر شهر نسبت به شاعر هم‌شهری خود افتخار کنند و آنها را سرمایه و گنجینه‌های شهرشان بنامند و حتی پس از مرگ‌شان خواستار آن هستند که هر شاعری در شهری که متولد شده به خاک سپرده شود و در اکثر موارد هم همین اتفاق افتاده است. در ادامه درباره شاعران معاصری که در زادگاه‌شان به خاک سپرده شده‌اند، نوشته‌ایم که آن را می‌خوانید.
آرامگاه سهراب سپهری در روستای مشهد اردهال از توابع کاشان و صحن امامزاده سلطان علی بن محمد باقر قرار دارد. سهراب در سال ۱۳۵۹ درگذشت. در ابتدا کاشی فیروزه‌ای در محل دفن وی نصب شد و پس از آن چندین‌بار سنگ قبر وی تعویض و در سال ۱۳۸۷ سنگ بزرگ سیاه رنگی به‌عنوان مزار وی قرار گرفت.
پیکر نیما یوشیج را در گورستان ابن‌بابویه تهران به خاک سپردند؛ درحالی‌که خواسته خود او بردن پیکرش به روستای زادگاهش، یوش و خاکسپاری در آنجا بود. این خواسته نیما تا سال‌ها انجام نشد. سرانجام در سال ۱۳۷۲ خورشیدی، پسرش شراگیم، پیکر پدر را به یوش برد و در خانه پدری نیما دوباره به خاک سپرد. سنگ قبر نیما مرمرین و با طرحی ساده است.
زمانی که طاهره صفارزاده درگذشت؛ خانواده وی تلاش کردند پیکر او را در امامزاده صالح(ع) به خاک بسپارند و به سفارش رهبری جایی در زیرزمین امامزاده صالح(ع) به او اختصاص پیدا کرد، اما پس از مدتی و بدون اجازه خانواده این شاعر، پیکر صفارزاده را از قبر بیرون آوردند و فرد دیگری را در آنجا دفن کردند و پیکر این شاعر به محل ولادتش سیرجان منتقل شد.
اخوان‌ثالث چهارم شهریورماه ۱۳۶۹ درگذشت و در آرامگاه فردوسی و در گوشه‌ای از باغ توس به خاک سپرده شد. سنگ قبر کوچک اخوان حکایتگر زندگی اوست. مزار وی در بخش غربی مجموعه آرامگاه فردوسی و در ضلع جنوبی موزه قرار دارد و درکنار مزار، تندیسی از نیم‌تنه اخوان‌ثالت نصب شده است.
قیصر امین‌پور هشتم آبان‌ماه سال ۱۳۸۶ درگذشت. دوستان و هم‌دوره‌ای‌هایش برای دفن پیکرش در بهشت‌زهرا(س) تلاش زیادی کردند، اما درنهایت، پیکر شاعر با اصرار پدر و اقوامش به جنوب منتقل و در زادگاهش، گتوند، به خاک سپرده شد. طراحان، سنگ قبر امین‌پور را به مرواریدی تشبیه کرده بودند که در صدف (بنای گنبدی آرامگاه) است و این مدور بودن قبر، تشبیه قیصر به مروارید است.
آرامگاه پروین اعتصامی شاعر ایرانی که به‌عنوان مشهورترین شاعر زن ایران از او یاد شده است، در مقبره خانوادگی ایشان در حرم حضرت معصومه(س) قم قرار دارد. بعد از فوت اعتصامی به مدت سه سال به‌دلیل ساخت بنا امکان هیچ‌گونه بازدیدی از آرامگاهش وجود نداشت اما در آذر ۱۳۹۶ به‌عنوان مقبره شعر و ادب با معماری جدید و تزئینات هنری بازگشایی شد.