ندا اظهری، خبرنگار گروه دانشگاه: غذاهای دریایی طرفداران خاص خود را در دنیا دارند و برخی کشورها هستند که بخش اعظمی از رژیم روزانه آنها را همین غذاهای دریایی تشکیل می‌دهند اما این غذاها تنها به انواع ماهی‌ها ختم نمی‌شود، بلکه گروه وسیعی از جانوران دریایی را دربرمی‌گیرد. به‌عنوان مثال جلبک‌ها طیف وسیعی از گیاهان دریایی هستند که در گروه غذاهای دریایی بسیار مقوی قرار می‌گیرند و دنیا به‌دنبال وسعت هرچه بیشتر بازار تولید جلبک و محصولات تولیدشده از آن است. درحال‌حاضر آمریکا، چین، ژاپن، ویتنام و کره‌جنوبی قدرتمندترین تولیدکنندگان جلبک در دنیا هستند و ایران در مقایسه با آنها در این زمینه کشوری نوپا به‌شمار می‌رود. ایران هم سال‌هاست در تولید جلبک به دستاوردهایی رسیده که قابل‌توجه بوده و اکنون بازار خوبی را از آن خود کرده است. قابلیت رشد جلبک‌ها با آب‌شور ازجمله ویژگی‌هایی است که به‌دلیل کم‌آبی کشور آن را به صنعتی مناسب در شرایط خشکسالی تبدیل کرده است. ارزش بازار جلبک‌ها در دنیا در سال 2021 حدود 20.16 میلیارد دلار بود و انتظار می‌رود ارزش این بازار بین سال‌های 2022 تا 2031 با رشد 10.9 درصدی روبه‌رو شود. پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که بازار جهانی جلبک تا سال 2031 به رقم 55.67 میلیارد خواهد رسید. سهم ایران از بازار جهانی جلبک، حدودا یک درصد بازار است که انتظار می‌رود با رشد و توسعه فرآیند تولید جلبک در کشور، این سهم در سال‌های پیش رو با رشد مواجه شود.
راه اندازی مزرعه جلبک در بوشهر
احمد چاه‌بوتایی، از اعضای گروه پژوهش دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر است که در قالب تیمی متشکل از اساتید دانشگاهی روی پروژه تولید جلبک فعالیت می‌کنند. او پیرامون وضعیت تولید جلبک در واحد بوشهر به «فرهیختگان» گفت: «بخش‌های آزمایشگاهی این پروژه به سرانجام رسیده و آزمایش‌ها و تاییدیه‌های لازم انجام شده‌اند. پروژه تولید جلبک در مزارع جلبک با ابعاد واقعی 12 تا 15 متر در 30 تا 35 متر دنبال می‌شود. فرآورده‌های مختلفی از جلبک قابل‌تولید است که از آن میان می‌توان به ماسک صورت، پروتئین غذایی، نمک دریایی و خوشبوکننده‌های جلبکی اشاره کرد و محققان واحد بوشهر امیدوارند که بتوانند در زمان کوتاهی، تولید جلبک را به مقدار انبوه برسانند. در منطقه بوشهر مزرعه‌ای پنج‌هکتاری در نظر گرفته‌شده که قرار است مزرعه کشت جلبک در آنجا راه‌اندازی شود. هدف این گروه این است که بعد از تولید جلبک، بتوانیم تولید محصولات حاصل از جلبک را در دستور کار قرار دهیم.»
مزرعه 5 هکتاری در دست راه‌اندازی
به گفته او، یکی از نخستین مزایای تولید جلبک در سطح انبوه در داخل کشور، پایین آمدن هزینه‌هاست و با قیمت‌های پایین‌تری تولید می‌شود. علاوه بر این در گرو تولید داخلی، درآمد ثابت و پایداری ایجاد می‌شود. با توجه به اینکه این فرآیند مرحله‌به‌مرحله پیش می‌رود، ابتدا مرحله تولید، سپس توزیع تولید و سپس به مرحله محصول می‌رسد. کاربردهای تولید جلبک طیف گسترده‌ای را شامل می‌شود که یکی از آنها تولید کتین و کیتوسان است که از پوسته میگو به‌وجود می‌آیند و سه‌هزار مورد کاربردی دارند که ازجمله آن ترمیم زخم و جای بخیه است. موارد دارویی، غذایی و بهداشتی از دیگر موارد کاربردی جلبک‌هاست که هرکدام از آنها به زیرشاخه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. حجم تولید جلبک بستگی به بازار دارد، از این رو درحال‌حاضر یک مزرعه پنج‌هکتاری در دست راه‌اندازی است و به همین ترتیب در هر برهه‌ای دو مزرعه راه‌اندازی شده و تولید جلبک صورت می‌گیرد و به‌طور مداوم به تعداد مزارع جلبک اضافه می‌شود.»
ظرفیت تولید 10 کیلوگرم جلبک در هر 100 مترمربع
به‌گفته رزاق عبیدی، دانش‌آموخته و کارشناس ارشد رشته شیلات، تکثیر و پرورش آبزیان از دانشگاه واحد بوشهر، در هر 100 مترمربع، حدود 10 کیلوگرم جلبک تولید می‌شود. هرچه وسعت مزرعه بیشتر باشد، تولید ماهیانه جلبک به یک‌تن یا بیشتر خواهد رسید. جلبک اسپیرولینا کاربردهای متعددی دارد، به‌طوری‌که در لوازم‌آرایشی بهداشتی، دارویی، مکمل‌های غذایی به‌دلیل پروتئین بسیار بالایی که دارد، مورداستفاده قرار می‌گیرد. از این رو لوازم‌آرایشی بهداشتی تولیدی دنیا بیشتر از گیاهان آبزی به‌ویژه جلبک اسپیرولینا تولید می‌شوند که یکی از گسترده‌ترین کاربردهای جلبک به‌شمار می‌رود. بعد از رسیدن به تولید انبوه جلبک در این واحد دانشگاهی، انتظار می‌رود با بازاریابی این محصول بتوان موضوع صادرات این محصولات را نیز در دستور کار قرار داد. او تاکید می‌کند که قیمت ریالی جلبک در داخل کشور به‌ازای هر کیلوگرم حدود 800هزار تومان است. از آنجا که تولید جلبک در دنیا صنعت نوپایی است و با توجه به اینکه جلبک‌ها در کل دنیا استفاده صددرصدی دارند، درحال‌حاضر در داخل کشور معمولا تمرکز روی تولید محصولات بولدشده مانند پرورش ماهی و پرورش میگو گذاشته می‌شود. درواقع روی علم و دانش‌های نوپا و مواردی که می‌توانیم با هزینه‌های کم تولید کنیم و گسترش دهیم، تمرکز نمی‌کنیم. جلبک‌ها استفاده عام ندارد درنتیجه کارخانه‌ها و شرکت‌ها باید فعالیت بالایی برای علم تولید و فرآوری این ماده داشته باشند تا با خریداری جلبک تولیدشده از ما آن را فرآوری و به محصولات مختلف تبدیل کنند.
تولید 36 میلیون تن جلبک جهانی در سال 2021
علی مهدی آبکنار، عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد چابهار در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «حدود 26 سال است که روی مایکروجلبک‌ها به‌عنوان انواعی از گیاهان دریایی فعالیت می‌کنیم. ما ماهی را غذای سلامت می‌دانیم اما در دنیا به جلبک‌ها غذای پزشکی عنوان می‌شود. به گفته فائو، از 30 سال گذشته تاکنون میزان تولید جلبک در دنیا از 2.2میلیون تن جلبک به 36 میلیون تن در سال 2021 رسیده است که رقم قابل‌توجهی را شامل می‌شود. فائو هر سه‌سال یک‌بار آمار جدیدی اعلام می‌کند. این رقم در سال 2010 چیزی حدود 18 میلیون تن بوده است.»
مصارف گسترده جلبک‌ها
این عضو هیات‌علمی عنوان می‌کند که جلبک‌ها کاربردهای بسیار زیادی دارند. نخستین‌بار، آلژینات را از جلبک‌ها استخراج کردیم که برای قالب‌های اولیه دندان برای مصارف دندان‌پزشکی کاربرد دارند. آگار را هم می‌توان از آن استخراج کرد. علاوه بر این جلبک‌ها را می‌توان در صنایع غذایی به‌عنوان هم‌بندکننده در تولید انواع ژله، مارمالاد و بستنی استفاده کرد. همچنین در تهیه وسایل آرایشی بهداشتی و بهترین کرم‌های ضدچروک و دورچشم از این گیاهان دریایی بهره می‌برند. صمغ «کاراگینان» را نیز از جلبک‌ها استخراج می‌کنند. آبکنار اشاره می‌کند که یکی از ثبت اختراع‌های من در عرصه تولید جلبک، استخراج آلژینات و دیگری، ترشی جلبک است. با توجه به ذائقه‌ای که ما ایرانی‌ها داریم، سعی می‌کنیم به‌دلیل بوی زهمی که غذاهای دریایی دارند، از خوردن آنها اجتناب کنیم. بخش اعظمی از این بوی زهم به‌دلیل امگا3 موجود در غذاهای دریایی است اما بهتر است بدانید که جلبک‌ها دوبرابر بیشتر از ماهی امگا3 دارد. در ترشی جلبک از آنجا که این بوی زهم گرفته‌شده، به‌راحتی می‌توانید از آن استفاده کنید.
نمک جلبک، درمان فشارخون
آبکنار به «فرهیختگان» می‌گوید: «درکنار آن با انتظار مقالات علمی و پژوهشی متعدد و نیز ارائه مقاله ISS در زمینه آلژینات و استخراج بتاکاروتن که پیش‌ساز ویتامین A در بدن است و به مقدار زیاد در جلبک‌ها وجود دارد، تصمیم گرفتیم محصولی را از نمک دریایی یا نمک جلبک‌ها تولید کنیم که تمام انواع فشارخون‌های ژنتیکی و ثانویه را درمان می‌کند. شمار بیماران مبتلا به فشارخون در کشور ما بسیار بالاست، به‌طوری‌که آمارها حکایت از بالا بودن سه‌برابری مبتلایان به فشارخون در ایران در مقایسه با دنیا دارد. فشارخون‌های ثانویه هم شمار بالایی را به‌خود اختصاص می‌دهند، به‌طوری‌که مشاغل پراسترس، شرایط کاری دشوار و استرس‌های روحی و روانی احتمال ابتلا به این نوع فشارخون را در کشور افزایش می‌دهد.»
نمونه داخلی با قیمت یک‌پانزدهم کمتر از نمونه خارجی
او ادامه می‌دهد: «ما در آزمایش‌های خود، بتاکاروتن و کلسیمی را که از جلبک‌ها استخراج کردیم، در نمک‌های دریایی غنی‌سازی کردیم، به‌نوعی که هم مقداری از ویتامین A و هم مقداری از کلسیم بدن را تامین می‌کند. تمام تست‌های پزشکی لازم روی بدن بیماران مبتلا به فشارخون که از این نمک‌های جلبک استفاده کرده‌اند، نشان می‌دهد که این نمک، تمام انواع فشارخون را در بدن بیماران کنترل می‌کند. درواقع این، نمک دریایی تهیه‌شده از جلبک‌هاست و هیچ ترکیب شیمیایی به این ماده اضافه نمی‌شود. ساختار طبیعی جلبک‌ها به‌گونه‌ای است که بسیاری از آنها کلسیمی و نمکی هستند. ما نمک را تنها به همین نمک خوراکی که در تهیه مواد غذایی به کار می‌بریم، می‌شناسیم درصورتی‌که به تمام مواد معدنی موجود در طبیعت نمک اطلاق می‌شود که حاوی کلر، کلسیم، پتاسیم و منیزیم است. ما در استخراج نمک از جلبک‌ها، سدیم را متعادل کرده‌ایم تا دیگر باعث افزایش فشارخون در افراد نشود. این عضو هیات‌علمی واحد چابهار تاکید می‌کند که این نمک‌های جلبک تاکنون هیچ نمونه داخلی نداشته و ماده‌ای منحصربه فرد به‌شمار می‌رود. نمونه خارجی این محصول از گرینفیلد انگلیس وارد کشور می‌شود که قیمتی بسیار بالا حدود کیلویی دو تا سه‌میلیون تومان به فروش می‌رسد. درصورتی‌که ما این محصول تولید داخل را کمتر از یک‌پانزدهم نمونه خارجی یعنی 200 هزار تومان به‌ازای یک کیلو نمک جلبک به فروش می‌رسانیم. به‌جرات می‌توان گفت محصول داخلی نه‌تنها با نمونه خارجی برابری می‌کند، بلکه کیفیتی به‌مراتب بالاتر از آن را هم داراست، به‌طوری‌که حتی آزمایشگاه‌های غذا و دارو و آزمایشگاه‌های علوم پزشکی هم تاییدیه آن را صادر کرده‌اند.» این عضو هیات‌علمی اشاره می‌کند که ما در قالب شرکت دانش‌پژوهان آبکنار مشغول فعالیت روی این محصول هستیم و به‌زودی تبدیل به شرکت دانش‌بنیان خواهیم شد. دنیا به‌سمت‌وسویی حرکت می‌کند که مواد غذایی را غنی‌سازی کند، به‌عنوان مثال روغن غنی‌شده با ویتامین D یا تخم‌مرغ غنی‌شده با امگا3 یا شیر غنی‌شده با کلسیم؛ در این راستا ما هم اقدام به غنی‌سازی نمک‌ها با ویتامین A و D کردیم که به‌صورت خوراک معمولی می‌توان از این نمک جلبک استفاده کرد. میزان شوری این نمک‌ها با شوری نمک‌های عادی برابری می‌کند.»
مام‌های جلبکی با 72 ساعت ماندگاری
او همچنین از دیگر محصولات شرکت که با جلبک تهیه‌شده، به مام‌های «بادی‌اسپلش» اشاره می‌کند که در گروه محصولات آرایشی بهداشتی قرار می‌گیرند. به گفته آبکنار، درست است که روی بهترین مام‌های دنیا درج‌شده که تا 72 ساعت کارایی دارند، اما در آب‌وهوای شرجی بیشتر از دو، سه‌ساعت ماندگاری ندارند. به‌جرات می‌توان گفت که مام‌هایی که ما با استفاده از جلبک‌ها تولید کرده‌ایم تا 24 ساعت روی بدن باقی می‌مانند. اگر از بهترین مام‌ها نیز استفاده کنید، روی آنها درج‌شده که روی زخم‌های باز و جوش‌ها استفاده نکنید اما یکی از خاصیت‌های خوبی که این مام دارد، این است که به‌دلیل تهیه شدن آن از جلبک‌ها و اینکه ویژگی ترمیم‌کنندگی روی زخم را دارند، حتی اگر در معرض زخم‌های پوستی هم استفاده شود، نه‌تنها مشکلی ایجاد نمی‌کند، بلکه ترمیم زخم را هم تسریع می‌کند. این ماده غنی‌شده با ویتامین A یا همان بتاکاروتن است، حتی اگر کودکی بخواهد این ماده را به دهان بگذارد، هیچ‌مشکلی ایجاد نخواهد کرد و مسمومیت‌زایی ندارد.