برخی صاحبنظران معتقدند کاغذ یک کالای استراتژیک است و نقش حیاتی در توسعه فرهنگی یک جامعه دارد. از کتاب و دفتر مورد نیاز مدارس و دانشگاه‌های سراسر کشور گرفته تا تکثیر جزوات و انتشار کتاب‌های عمومی که همه جزء شاخص‌های توسعه‌یافتگی و رشد فرهنگی هستند وابسته به وجود کاغذ و در دسترس بودن آن است. ضمن اینکه کاغذ همچنان در فرآیند ارتباطات نقش کلیدی داشته و در آینده نیز همچنان از جایگاه مهمی برخوردار خواهد بود. بنابر آمارهایی که در سال‌های اخیر منتشر شده است نیاز کشور به‌اندازه 400 هزار تن کاغذ است و تنها 150 هزار تن ظرفیت تولید کاغذ در کشور است. اما تولید کاغذ در ایران، چگونه و طی چه فرآیندی محقق می‌شود؟ آنچه می‌خوانید گزارشی از وضعیت چهار کارخانه اصلی تولید کاغذ در ایران است.
گروه صنایع کاغذ پارس
سال ۱۳۴۴ هجری شمسی، مقدمات ایجاد اولین کارخانه کاغذسازی به‌منظور تولید کاغذ چاپ و تحریر با استفاده از تفاله نیشکر در هفت‌تپه خوزستان به ظرفیت ۱۰۰ تن در روز فراهم شد. گروه صنایع کاغذ پارس در سال 1346 در شمال خوزستان با هدف استفاده از باگاس استخراج‌شده از کارخانه نیشکر هفت‌تپه تاسیس شد. این کارخانه با ظرفیت اولیه ۳۵ هزار تن کاغذ در سال 1349 به بهره‌برداری رسید. کارخانه‌ای که در همان سال به تولید ۱۲ هزار و ۳۰۰ تن کاغذ چاپ و تحریر دست یافت. شرکت کاغذ پارس پس از راه‌اندازی تا مدت‌ها تنها تامین‌کننده کاغذ چاپ و تحریر داخل کشور بود. اما به‌دلیل صدمات وارده طی دوران جنگ تحمیلی و عدم نوسازی و بازسازی در زمان تصدی بخش دولتی، در معرض تعطیلی همیشگی قرار گرفت و ظرفیت تولید آن در سال‌های منتهی به 1391 به کمتر از 20درصد ظرفیت اسمی رسید.
تولید انواع محصولات سبز (خمیر ویرجین، کاغذ چاپ و تحریر و مقوای بهداشتی) برای مصارف استراتژیک در صنایع سلولزی، بهداشتی، غذایی و بسته‌بندی بدون قطع حتی یک درخت، در ماموریت‌های این کارخانه تعریف شده است.
صنایع چوب و کاغذ ایران (چوکا)
سال ۱۳۵۲ هجری شمسی، کلنگ بزرگ‌ترین کارخانه کاغذسازی ایران به نام مجتمع صنایع چوب و کاغذ ایران (چوکا) با مشارکت وزارت صنایع (۶۰درصد سهام) وزارت کشاورزی و عمران روستایی (۴۰درصد سهام) در کیلومتر 6 جاده رضوان‌شهر به تالش به زمین زده شد و در سال ۱۳۵۷ کار خود را آغاز کرد. در سال 1364 این کارخانه به سازمان صنایع ملی ایران واگذار شد و در اواخر سال 80 سهام شرکت چوکا با سرمایه ثبتی 47 میلیارد ریال به ترتیب به شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی، سازمان بازنشستگی کشوری و آستان قدس رضوی واگذار شد.
کاغذ سوپر کرافت، خمیرکاغذ کرافت، کاغذ کرافت، کاغذ فلوتینگ، کاغذ تست لاینر و کاغذ لاینر جزء محصولات اصلی این مجتمع عظیم تولیدی صنعتی است. میزان تولید قابل‌دسترس در سال جاری حدود 56 هزار تن است.
کارخانه چوب و کاغذ مازندران
مطالعات اولیه احداث کارخانه چوب و کاغذ مازندران در سال 1351 آغاز شد اما به‌طور رسمی صنایع چوب و کاغذ مازندران در سال 1376 راه‌اندازی شد. این کارخانه در کیلومتر ۱۲ جاده ساری به کیاسر، بزرگ‌ترین تولیدکننده انواع کاغذ در ایران است و دارای ظرفیت اسمی ۱۷۵ هزار تن کاغذ در سال است. بانک ملی ایران، صندوق بازنشستگی کشوری و شرکت سرمایه‌گذاری صنایع پتروشیمی و شیمیایی عمده سرمایه‌گذاران این کارخانه هستند.
محصولات تولیدی شرکت صنایع چوب و کاغذ مازندران شامل کاغذ روزنامه، کاغذ چاپ و تحریر به‌صورت رول و شیت، کاغذ کرافت لاینر قهوه‌ای به‌صورت رول، کاغذ کرافت لاینر سفید به‌صورت رول، کاغذ لاینر سفید به‌صورت رول، کاغذ تست لاینر به‌صورت رول، کاغذ روتو گراور به‌صورت رول و شیت، کاغذ فلوتینگ به‌صورت رول و شیت است.
کارخانه کاغذسازی زاگرس فارس
کارخانه کاغذسازی زاگرس فارس در سال 1384 و با سرمایه بخش خصوصی تاسیس شد. این کارخانه واقع در جاده شیراز - مرودشت، با برخورداری از دستگاه‌ها و تجهیزات مدرن، ظرفیت تولید سالانه 125 هزار تن انواع کاغذ را از محل کاغذ‌های بازیافتی دارد و از پروژه‌های مهم اقتصاد مقاومتی کشور محسوب می‌شود. این کارخانه با 110 هزار مترمربع مساحت، یکی از کارخانه‌های برخوردار از تکنولوژی روز دنیاست که 87درصد پیشرفت فیزیکی داشته است. گفته می‌شود کارخانه کاغذسازی زاگرس با ظرفیت تولید سالانه 40 هزار تن کاغذ چاپ و تحریر، توانایی تامین 10 تا 20 درصد کاغذ مورد نیاز کشور را دارد.
در این کارخانه علاوه بر ایجاد خطوط تولید کاغذ، با کاربرد محصولات تولیدی در مصارف عمومی (ورق، کارتن و تحریر) یک نیروگاه 25 مگاواتی نیز درحال راه‌اندازی است که علاوه‌بر تولید کاغذ، تولید برق هم خواهد داشت.
دهه 90 و واردات کاغذ
پس از تغییرات نرخ ارز در ابتدای دهه 90، افزایش قیمت کاغذ از بندی 35 هزار تومان به بندی 80 تا 100 هزار تومان باعث ایجاد بحران در صنعت نشر و کتاب شد. این وضعیت در سال‌های بعد بهتر نشد که هیچ، در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ دوباره قیمت کاغذ افزایش یافت. همین مساله موجب شد روند کار برای شرکت‌ها و سازمان‌هایی که با کاغذ سروکار زیادی داشتند، با کندی مواجه شود. در بحرانی که در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ رخ داد، دیگر توجهی به تولید کاغذ نشد و برای تهیه مایحتاج کشور دست به دامن واردات شدند. وقتی که دولت کاغذ را به فهرست کالاهای ضروری اضافه کرد، موجب شد که افراد سودجو شروع به انبار کردن کاغذ بکنند. از همان موقع سازوکار به واردات کاغذ وزارت ارشاد واگذار شد. این کار جلوی رانت‌هایی را که در این بازار اتفاق می‌افتاد گرفت اما جریان تولید کاغذ همچنان مسکوت ماند و تمرکز روی بازار کاغذ و واردات آن باقی ماند.
در این رابطه بیشتر بخوانید:
به‌دنبال وعده کاغذ آقای وزیر(لینک)
کارخانه‌های کاغذ برای تحقق وعده‌وزیر ارشاد آماده نیستند(لینک)