عاطفه جعفری، خبرنگارگروه فرهنگ: «هفته‌ای دو تا سه‌بار رئیس‌جمهور از شخص بنده پیگیر مساله کاغذ هستند. این درحالی است که تامین ارز مورد نیاز کاغذ جزء برنامه‌های کوتاه‌مدت ما بود. ما مساله کاغذ در حوزه نشر و چاپ را داریم حل می‌کنیم. البته واردات جدید به نمایشگاه کتاب امسال نرسید. سال آینده مشکلی از لحاظ تامین کاغذ نخواهیم داشت، طبق برنامه پیش‌رو تا سال۱۴۰۲ با همکاری چهار شرکت داخلی ان‌شاءالله به‌سمت صادرات کاغذ پیش خواهیم رفت.»
این اظهارات محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی است که اردیبهشت‌ماه امسال بیان و چراغ امید را در دل ناشرانی روشن کرد که در سال‌های گذشته با مشکلات کاغذ مواجه بودند. آنقدر مساله کاغذ در یک‌سال اخیر پیچیده شده است که همین خبر کوتاه هم می‌تواند باعث شادی آنها شود.
این درحالی است که بنابه نظر کارشناسان، نیاز امروز کاغذ در کشور 390 تا 400هزارتن است و بنابه اظهارات وزیر ارشاد، برای اینکه ایران به جمع کشورهای صادرکننده کاغذ اضافه شود، باید بیش از این میزان به تولید داخلی کاغذ دست یابد. بنابر تحقیقات میدانی و توان تولیدی چهار کارخانه اصلی کاغذ، ظرفیت اسمی تولید 150هزارتن است. به‌عبارتی، در فاصله یک‌سال آینده علاوه‌بر اینکه این چهار کارخانه نیاز به تجهیز و حمایت جدی ازسوی دولت دارند، باید شرایط به‌گونه‌ای به‌سمت تولید برود که 250هزارتن مابقی نیاز کشور تامین شود.
در گزارش پیش‌رو با توجه به اهمیت کاغذ به‌عنوان یک کالای استراتژیک، به‌سراغ کارخانه کاغذ مازندران رفتیم و ضمن بازدید میدانی از این کارخانه در صحبت با نیک‌نژاد، مدیر کارخانه چوب و کاغذ مازندران سعی کردیم با نگاهی واقعی به شرایط تولید کاغذ، موانع پیش‌روی تولید را بررسی کنیم. ابوالفضل روغنی‌گلپایگانی، رئیس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوا هم درخصوص کاغذ موردنیاز کشور صحبت کرد و میزان دقیق تولید کارخانه فعال چوب و کاغذ آمارهای قابل‌توجهی ارائه داد.
ظرفیت کارخانه کاغذ مازندران
«شرکت صنایع چوب و کاغذ مازندران بزرگ‌ترین تولیدکننده کاغذ در ایران با ظرفیت مجموعا 175هزارتن شامل 90هزارتن کاغذ روزنامه و چاپ و تحریر و 85هزارتن کاغذ فلوتینگ است. همچنین حفظ و احیا و بهره‌برداری اصولی از جنگل‌های کرانه دریای‌خزر، کاهش وابستگی کشور به واردات کاغذ، کاهش خروج ارز از کشور، ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی در منطقه و کشور و رشد و توسعه تخصص‌های امور جنگل و صنعت کاغذسازی ازجمله اهداف تاسیس این کارخانه است.» اینها مواردی است که وقتی وارد سایت کارخانه مازندران می‌شوید درج شده است. اما درمورد ظرفیت کارخانه و اینکه چقدر می‌تواند تولید داشته باشد حرف و سخن بسیار است و از ظرفیت 30 تا 50هزارتن را برای این کارخانه عنوان می‌کنند.
امید نیک‌نژاد، مدیر کارخانه کاغذ مازندران در بازدیدی که از این کارخانه داشتم، درمورد فعالیت این کارخانه و ظرفیتش گفت: «الان ظرفیت چوب و کاغذ مازندران سالی 180هزارتن است که این فقط جوابگوی 20درصد نیاز کشور است؛ ضمنا 90هزارتن از 180هزارتن مربوط به کاغذ تحریر و چاپ روزنامه است و بقیه کاغذ صنعتی یا همان کاغذ فلوتینگ است. با توجه به نیاز کشور که 390 تا 400هزارتن است، 90هزارتن چیزی نیست که ما حتی نیاز داخل را برآورده کنیم، چه برسد به صادرات. با تمام این تفاسیر باید بگویم مشکلاتی پیش‌روی این ظرفیت اسمی است که باعث شد ما امسال فقط 50هزارتن تولید کنیم.»
او در ادامه صحبت‌هایش به موضوع چاپ کاغذ روزنامه که فقط منحصرا در این کارخانه تولید می‌شود، اشاره کرد و گفت: «پرواضح است وقتی شرکتی تنها تولیدکننده کاغذ روزنامه در کشور باشد آن‌هم به‌صورت کاملا انحصاری، قطعا توقع می‌رود که نسبت به تولید محصولی اقدام کند که در انحصارش است، ولی تولید کاغذ روزنامه در کارخانه چوب و کاغذ مازندران تابع شرایط خاصی است. این شرایط خاص، تابع شرایط اقتصادی است. از سال1395 طرح تنفس جنگل استارت خورد و درواقع دیگر رسما به ما اجازه برداشت از جنگل را ندادند.»
مشکل اصلی ؛ تامین مواد اولیه
تامین مواد اولیه برای تولید کاغذ یکی از مهم‌ترین مشکلات پیش روی تولیدکنندگان است. البته برخی ریشه این مشکل را به تحریم‌های اقتصادی گره می‌زنند. نیک‌نژاد درخصوص تامین مواد اولیه کاغذ می‌گوید: «اولین ماده موردنیاز در کارخانه چوب و کاغذ مازندران، چوب است؛ به‌طوری‌که بین 65 تا 70 درصد مواد اولیه ما چوب و بعد از آن آخال و خمیرکاغذ در چرخه تولید است. بحث تامین چوب همواره محل بحث ما بوده و از سال 1395 که طرح تنفس جنگل اعلام شد، این موضوع بیشتر نمود پیدا کرده و بر مشکلات مجموعه افزوده است. مشکل دیگر ما تامین نقدینگی لازم برای خرید چوب و خمیرکاغذ است، البته اگر همه این موارد آماده بود و ما می‌خواستیم کار کنیم، هنر نبود. ما تاکنون انواع کاغذ صنعتی را تولید کردیم، اما الان نگاه‌ها در مجموعه تغییر کرده است تا مسیر خود را به سمت نیازسنجی بازار ببریم. طبیعتا برای ما راحت‌تر بود که کاغذ صنعتی تولید کنیم و دو خط تولید را به این بخش اختصاص دهیم؛ اما تصمیم بر این گرفته شده است که خط تولید یک مجموعه از کاغذ صنعتی به کاغذ چاپ و تحریر اختصاص پیدا کند.»
نیک‌نژاد معتقد است که باید تولید داخل را جدی بگیریم و می‌گوید: «اینکه خیلی‌ها توجه به این موضوع ندارند، ما از دستگاه‌ها می‌خواهیم راه را برای توسعه فعالیت‌های ما هموار کنند. ما به هم‌افزایی دستگاه‌ها برای حمایت از تولید داخلی نیاز داریم و در این زمینه برای تولید کاغذ چاپ و تحریر قراردادهای خوبی امضا کردیم. اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کاغذ چاپ و تحریر می‌خواهد، باید پیشقدم شود و جلو بیاید. یکی از گله‌های من از دستگاه‌هایی است که زمان را از دست می‌دهند و بعد می‌گویند که حیف، تولید داخل را از دست دادیم و به سراغ واردات کاغذ می‌روند، بهتر است که این دستگاه‌ها زمان را از دست ندهند. آنها که قصد دارند کاغذ را با دلار 30 هزار تومانی به‌صورت نقدی تهیه کنند، به‌جای این کار بخشی از مبلغ را به ما بدهند تا سرمایه در گردش مناسبی داشته باشیم، مواد اولیه خریداری کنیم و ظرف موعد مقرر، کاغذ مورد‌نیازشان را تحویل بدهیم. با توجه به اینکه استراتژی ما در دوره جدید این است که چوب خارجی وارد کنیم، این موضوع اهمیت زیادی دارد.»
نیک‌نژاد در ادامه می‌گوید: «از مشکلات ما یکی نداشتن مواد اولیه برای تامین کاغذ روزنامه است و دیگری هماهنگ نبودن سیستم دولتی برای حمایت در حوزه واردات مواد اولیه‌ای که انحصاری از آلمان وارد می‌شوند. واردات چوب بسیار سخت است و قیمت تمام‌شده آن بسیار بالاست و در این شرایط مقرون به‌صرفه نیست. مشکل دیگر در بحث واردات چوب این است که اداره حفظ نباتات وابسته به اداره جهاد کشاورزی اجازه واردات چوب با پوست را نمی‌دهد و وقتی چنین اجازه‌ای نداشته باشید، مجبور هستید در کشور مبدا پوست درخت را بکنید. سازوکار کندن پوست بسیار سخت و هزینه‌بر است و بعد، مثلا در بنادر قبول نمی‌کنند بار را تخلیه کنند. باید مکان تخلیه جایی باشد که فاصله استانداردی با جنگل داشته باشد. برای همین مجبور هستیم بندر دیگری را انتخاب کنیم و این کار هزینه جابه‌جایی و نگهداری انبار را بالا می‌برد و باید ماشین‌آلات مخصوص تخلیه آنجا داشته باشید و همه اینها کار را سخت می‌کنند، درحالیکه در داخل اگر صنوبر، اکالیپتوس یا هرچه باشد کار به‌راحتی انجام می‌شود. به همین دلیل در چوب و کاغذ مازندران ما در تامین مواد اولیه تحت‌فشار هستیم.»
تجهیز کارخانه و انتظار برای تحقق وعده‌ها
در بخشی از بازدیدی که از کارخانه چوب و کاغذ مازندران داشتم، در مورد تجهیزات در کارخانه سوال کردم.نیک‌نژاد درمورد اینکه اگر تجهیزات در این کارخانه مشکل پیدا کند، می‌گوید: «اگر دستگاهی مشکل پیدا کرد، باید متخصصان خودمان این کار را انجام بدهند اما چون دستگاه‌ها خارجی هستند، اگر لازم باشد از کشورهای اروپایی مشورتی گرفته باشد دعوت می‌شوند تا این کار انجام بگیرد.» البته نیک‌نژاد به سفر اخیر خاندوزی، وزیر اقتصاد به کارخانه کاغذ مازندران اشاره می‌کند و می‌گوید: «آقای خاندوزی قول دادند مشکلاتی که در زمینه تجهیزات داریم ورود کنند و مشکلات را حل کنند تا بتوانیم امیدوار باشیم در حوزه تجهیزات با خیال راحت‌تر عمل کنیم.»
برق و گاز کارخانه را قطع نکنید!
یکی از اتفاقاتی که مطمئنا می‌تواند برای تولیدکنندگان داخلی لحاظ شود، بحث حمایت و ایجاد تسهیلات برای تولید است. نیک‌نژاد در این‌باره می‌گوید: «همه موضوعاتی که درمورد مواد اولیه گفتم را کنار بگذارید، وقتی که مواد اولیه را تامین می‌کنیم، مشکلات دیگر پدید می‌آید. اداره برق می‌آید می‌گوید شما نمی‌توانید این کار را بکنید، چون فشار برق پایین است. درکل تابستان ما دو خط تولید داریم و باید حالا یک خط تعطیل شود، یعنی 270 تن تولید ما را در ساعت تحت‌الشعاع قرار می‌دهند که این خودش چندمیلیارد خسارت می‌شود. در هر 24 ساعت ما هفت، هشت میلیارد تومان زیان می‌دهیم به‌دلیل اینکه برق به ما نمی‌دهند، حتی اگر مواد اولیه و چوب هم داشته باشیم. در زمستان هم این مشکل را با گاز داریم. اگر قرار است با شرکت‌های مادر که کالای استراتژیک تولید می‌کنند مانند شرکت‌های دیگر برخورد شود، نمی‌توان به تولید داخل امید بست. ما کارخانه‌ای هستیم که کالایی استراتژیک تولید می‌کنیم و نباید مثل کارخانه‌های معمولی با ما برخورد شود.»
اینقدر که جلوی پای تولیدکنندگان کاغذ سنگ است، جلوی پای واردکنندگان نیست. نیک‌نژاد به موضوع ارز 4200 اشاره می‌کند و می‌گوید: «وقتی شما ارز چهارهزار و 200 تومانی به واردات اختصاص می‌دهید و بعد هم هیچ تعرفه مالیاتی برای ورود کاغذ تعیین نمی‌کنید، طبیعتا کار تولیدکننده را خراب می‌کنید و کاغذ به‌راحتی وارد کشور می‌شود. این ارز می‌تواند در اختیار تولیدکننده قرار بگیرد.
او با تمجید از آموزش‌وپرورش که باعث روشن شدن چراغ کارخانه‌های کاغذ شده است، گفت: «درحال حاضر کاری که آموزش‌وپرورش کرد واقعا ارزنده بود و آنها هرگز در این 25 سال تولید ما با چنین چراغ‌سبزی به سراغ‌مان نیامده بودند. حمایت آموزش‌وپرورش، هم به ما کمک کرد و هم منویات مقام‌معظم‌رهبری در مساله حمایت از تولید داخل محقق شد. ضمن اینکه باعث شد خودشان به این باور برسند که چوب و کاغذ مازندران می‌تواند با همان کیفیتی که می‌خواهیم، کاغذ کتاب‌های درسی ما بزند و همچنین کارگران منتفع می‌شوند. چون اکنون حدود 10هزار نفر به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم با این مجموعه کار می‌کنند. ما می‌دانیم که در دولت سیزدهم، این حمایت از تولید چوب و کاغذ مازندران صورت گرفته است اما باید این موضوع بیشتر انجام بگیرد تا تولیدکنندگان بتوانند خودشان را پیدا کنند.»
مدیرعامل کارخانه چوب و کاغذ مازندران درمورد وضعیت کلی این کارخانه می‌گوید: «وضع شرکت ما خراب نیست و حقوق معوقه نداریم اما با این مقدار تولیدی که انجام می‌دهیم، خوشبختانه توانسته‌ایم بخش زیادی از بازار را تامین کنیم و وضعیت خود را حفظ کنیم. وضعیت معیشتی‌مان خوب است اما در تامین مواد اولیه مشکلاتی داریم. اگر کمک کنند که تولید بیشتری انجام دهیم، وضعیت بهتر هم خواهد شد. این شرکت اگر بتواند تولید کامل داشته باشد، کاملا سودده است، چون رقیب تجاری ندارد و محصولش انحصاری است و محصول ما بسیار استراتژیک است. در قراردادی که همین یک ماه پیش با آموزش‌وپرورش داشتیم و خط یک ما برای آنها کاغذ تحریر تولید می‌کند، اولین‌بار است که بعد از 25 سال قرارداد 30هزار تنی با آموزش‌وپرورش برای کتاب‌های درسی بستیم و قرار شد تا سال 1402، 70 درصد از نیازهای دانش‌آموزان کشور را برطرف کنیم. همین موضوع نشان از این دارد که اعتماد به تولید داخلی می‌تواند موثر باشد.»
باکیفیت‌تر از خارجی‌ها هستیم اما سراغ‌مان نمی‌آیند
یکی از موضوعاتی که در تولید داخل مهم است بحث کیفیت تولید داخل است. بسیار اتفاق افتاده که کاغذ تولید داخل موردقبول ناشران یا سازمان‌ها برای تولید محصول‌شان واقع نشده است. از نیک‌نژاد درمورد این موضوع سوال می‌کنم به اتفاقی که چندسال پیش با آموزش‌وپرورش داشتند، اشاره می‌کند که این وزارتخانه کاغذهای تولیدشده کارخانه چوب و کاغذ مازندران را به‌دلیل کیفیت پایین قبول نمی‌کند. او برای پاسخ به این سوال به‌سراغ سال1376 و بهره‌برداری کارخانه رفت و گفت: «در سال1376 که این کارخانه به بهره‌برداری رسید، به کمک فناوری‌های جدید و با بهره‌برداری از چوب جنگل‌های شمال و به‌صورت مکانیکال، کاغذ مناسب برای کتاب‌های درسی آماده و طراحی شد. الان کاغذهای اندونزی که رنگ روشنی دارند، در مسیر تولید فرآیندی شیمیایی را طی می‌کنند، درحالیکه ما این فرآیند را نداریم. کارشناسان این حوزه هم بر این باورند کاغذی که برای مطالعه استفاده می‌شود باید درصدی کدری داشته باشد، زیرا چشم با دیدن کاغذ سفید برای مطالعه طولانی خسته می‌شود. بر این اساس بود که طراحی کارخانه چوب و کاغذ مازندران نیز با این گراماژ و کیفیت برای چاپ و تحریر انجام شده است. من رد نمی‌کنم که در فرآیند تولید گاهی افت کیفیت داریم، زیرا ما تحریم هستیم و گاهی مواردی در خط تولید رخ می‌دهد و قطعات باید جایگزین شود. اما مدعی هستیم در بحث تضمین کنترل کیفیت و آزمایشگاه‌های ما از بهترین‌های تکنولوژی روز دنیا هستند. در این زمینه ما تلاش می‌کنیم به کیفیت مورد نیاز اهالی نشر دست پیدا کنیم، اما این کار با حمایت دستگاه‌های مختلف تولید محقق می‌شود. اگر ما این حمایت را داشته باشیم می‌توانیم مسیر خود را بهتر ادامه دهیم.»
قاچاق برای زغال قلیان یا کاغذ
طرح تنفس جنگل از سال1395 شروع شده است و قبل از این موضوع اگر کارخانه‌ها یا سازمان‌ها به چوب احتیاج داشتند می‌توانستند با کاشتن درخت و با شرط‌هایی که وجود دارد، درخت را برای مصرف مورد نیازشان و نه بیشتر استفاده کنند. اما به‌قول معروف این طرح که برای حفظ جنگل‌ها گذاشته شده است، مشکلات بیشتری را پدید آورده است. محمد یکی از کسانی است که دغدغه حفظ جنگل‌ها را دارد. او را محلی‌های ساری معرفی کردند و می‌گفتند برای اینکه بتواند جنگل را حفظ کند، کارهای زیادی انجام داده است. به‌سراغ عزیزی رفتم تا کمی از قاچاق چوب در مازندران بگوید و با هم گشتی در بخشی از جنگل در نزدیکی ساری زدیم و به‌قول او قاچاقچی‌ها همیشه مشغول کار هستند.
او درمورد طرح تنفس جنگل گفت: «این طرح خوب بود اما چون نظارتی وجود ندارد، قاچاق چوب بیشتر شده است. همین الان که ما در اینجا هستیم شما صدای اره‌ها را می‌شنوید اما خب هیچ نظارتی وجود ندارد که جلوی این اتفاق را بگیرد.»
او درمورد استفاده کارخانه‌ها و سازمان‌هایی که به چوب احتیاج دارند و از این فرآیند استفاده می‌کنند، گفت: «بله شما همین الان از کارخانه‌ها بازدید کنید برخلاف چیزی که گفته می‌شود واردات انجام می‌دهند، نوع چوب را که نگاه کنید متوجه می‌شوید علاوه‌بر چوب وارداتی چوب‌های داخلی هم در این کارخانه‌ها وجود دارد یا اینکه در مسیر می‌بینید کامیون‌ها با بار چوب در مکان‌هایی مستقر می‌شوند و شب که شد وارد کارخانه‌ها می‌شوند و چوب را خالی می‌کنند. قاچاقچی‌ها ده‌ها و صدها درخت را از یک محدوده قطع می‌کنند و بدون اینکه کسی مانع شود، چوب را به کارگاه‌ها و کارخانه‌ها می‌فروشند. از این آدم‌ها کم نیستند. البته اداره‌هایی هم هستند که همین حالا با وجود اجرای طرح تنفس به بهانه اجرای طرح‌های عمرانی، درخت قطع می‌کنند.
بخش زیادی از چوب‌هایی که به واحدهای صنعتی سلولزی و مصرف‌کننده چوب در استان تحویل داده می‌شود، وارداتی نیست، اما این کارخانه‌ها که عمدتا شاخص و شناخته‌شده هستند، خریداران مستقیم چوب‌های جنگلی از بومیان فعال در این زمینه نیستند. یعنی خرده‌قاچاقچی‌های چوب نمی‌توانند با این مجموعه‌ها رابطه اقتصادی داشته باشند. بنابراین کارگاه‌های چوب‌بری و همچنین واحدهای تولید زغال اماکن مناسبی برای خرید چوب از قاچاقچیان محسوب می‌شوند. به‌همین دلیل هرجا که تعداد کارگاه‌های چوب‌بری بیشتر باشد، احتمال افزایش رخ دادن قاچاق چوب بیشتر می‌شود.»
محمد وضعیت جنگل‌ها در شمال کشور را بسیار بحرانی دانست و گفت: «ما تا چندسال دیگر اگر همین روند را داشته باشیم دیگر جنگلی وجود ندارد که بتواند تنفسی را برای‌مان فراهم کند.»
در این رابطه بیشتر بخوانید:
کارخانه‌های کاغذ برای تحقق وعده‌وزیر ارشاد آماده نیستند(لینک)
کاغذرسان‌های ایرانی را بشناسید(لینک)