زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: برکناری عیسی کلانتری از دبیری ستاد احیای دریاچه ارومیه بار دیگر توجه‌ها را به یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی یک دهه اخیر کشور جلب کرد. ستادی که 7 سال پیش راه‌اندازی شد تا مسیری برای احیای این دریاچه حیاتی باشد. اما طی این بازه زمانی علی‌رغم صرف 15 هزار میلیارد تومان، نه‌تنها نتوانست دستاوردی برای این دریاچه داشته باشد، بلکه براساس گزارش‌ها، روند خشک شدن دریاچه ارومیه سرعت بیشتری هم گرفته است. نکته قابل‌توجه درباره فعالیت‌های این ستاد در طول نزدیک به یک دهه گذشته این است که نه‌تنها کاهش اراضی کشاورزی و باغی از سوی متولیان ستاد پیگیری نشده، بلکه در این مدت 47 هزار هکتار دیگر نیز زیرکشت کشاورزی رفته است. از سوی دیگر برخی از فعالان محیط‌زیست خشک شدن کامل این دریاچه را به معنی مهاجرت اجباری شهرهای همجوار ارومیه می‌دانند، اتفاقی که درصورت درست بودنش، قطعا مشکلات اجتماعی و اقتصادی قابل‌توجهی را به باور خواهد آورد. در این گزارش به سراغ ابراهیم رمضانی، رئیس مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه رفتیم تا درباره چگونگی بیرون‌رفت از وضعیت فعلی دریاچه ارومیه بپرسیم که در ادامه می‌خوانید.
رمضانی گفت: «فرآیند کارکردها در اکوسیستم همیشه به‌گونه‌ای بوده که اگر در ورودی سیستم مشکلی ایجاد شود، طبیعتا آن سیستم به مرور زمان قدرت خود را از دست می‌دهد؛ همین مساله را درباره دریاچه ارومیه هم شاهد هستیم. یعنی اگر نگرش سیستمی به حوزه محیط‌زیست داشته باشیم و با همین دیدگاه به دریاچه ارومیه نیز بنگریم، خواهیم دید که در این حوضه آبریز، هم کاهش نذورات آسمانی، برداشت بی‌رویه، تبخیر و دیگر عوامل انسانی، زیست‌محیطی، اقتصادی و... برای رسیدن به وضعیت فعلی دخیل بوده است. همچنین باتوجه به کاهش بارش در این منطقه و افزایش تبخیر می‌بینیم که حجم آب دریاچه کاهش چشمگیری یافته است.»
وی ادامه داد: «با توجه به بهره‌برداری نامناسب از منابع، شاهد وضعیت نامطلوبی در این بخش هستیم. در بحث بهره‌برداری از یک اکوسیستم و حوضه آبریز باید اصولی را مدنظر قرار داده و براساس توسعه پایدار اقدام به این کار کنیم. معتقدم فقدان وجود توسعه پایدار در این بخش نیز مانند دیگر حوزه‌هایی که به نوعی با مشکل زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی روبه‌رو هستند، باعث شده منطقه مربوط به دریاچه ارومیه به سمت تخریب سوق پیدا کند.» رئیس مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه به راهکارهای نجات دریاچه ارومیه اشاره و تصریح کرد: «دو مولفه نگرش سیستم و توسعه پایدار راهکار نجات این دریاچه است. اگر بخواهیم توسعه پایدار را در این زمینه اجرایی کنیم، باید آن را در 2 سطح اجرا کنیم. مرحله اول این است که شاخص‌های پایداری را تعریف کنیم. در این حوزه شاخص‌های اجتماعی، زیست‌محیطی، اقتصادی و بنیادین باید مدنظر قرار گرفته شود و اگر این اتفاق بیفتد و استانداردهایی برای هرکدام از آنها داشته باشیم حتما در بحث نجات دریاچه به نقطه مطلوبی می‌رسیم.»
برای احیای دریاچه امروز باید بحث فرهنگ‌سازی و ایجاد دغدغه در میان مردم را دنبال کنیم
رمضانی بیان داشت: «مساله دیگری که باید مورد توجه قرار بگیرد، تعریف استراتژی‌هایی است که براساس آن بتوان شاخص‌هایی که دریاچه ارومیه در آنها وضعیت خوبی ندارد را اصلاح کنیم. به عبارت دیگر در حوزه زیست‌محیطی باید مقوله مدیریت آب، بهره‌برداری آب و... را مطرح و به سمت اصلاح آنها حرکت کنیم. همچنین یکی از اقدامات مهمی که در گام اول باید مدنظر قرار بگیرد، داشتن حکمرانی خوب است. جالب اینکه از شاخصه‌های حکمرانی خوب در حوضه آبریز مباحثی مانند حکومت قانون، عدالت‌خواهی، جامعه نگری، مسئولیت‌پذیری و مردم محوری است. زمانی که در حوزه حکمرانی مطلوب صحبت کنیم یعنی باید ارتباط مناسبی بین دولت و تمام کنشگران مدنی وجود داشته باشد.»
او در همین زمینه تصریح کرد: «اگر این روند ایجاد شود، تصور می‌کنم می‌توانیم در مسیر خوبی برای احیای دریاچه ارومیه قرار بگیریم، اما از آنجایی که این مسائل تا امروز کمتر مورد توجه قرار گرفته، می‌بینیم که در عمل اتفاقی نمی‌افتد. اگر گزارش‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه را بخوانیم، متوجه می‌شویم که عمده تاکید روی کارهای عمرانی بوده، هرچند در آن مقطع دیدیم هر شورای فرهنگی و اجتماعی ستاد احیای دریاچه وجود داشت، اما در عمل کارکردی برای آن تعریف نشده بود. یعنی فرهنگ‌سازی، آموزش و ایجاد دغدغه را برای مردم نداشتیم.»
رئیس مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه افزود: «اقدامی که باید برای نجات این دریاچه انجام داد این است که نگاه‌مان را نسبت به این مقوله تغییر داده و در کنار برقراری حکمرانی مطلوب، به فرآیند منتهی به توسعه پایدار توجه ویژه کنیم تا درنهایت با همکاری مردم در مسیر درست برای احیای این دریاچه قرار بگیریم. اگر بحث خشک شدن دریاچه را می‌بینیم با یک معلول روبه‌رو هستیم و برای اینکه بتوانیم علت آن را پیدا کنیم، باید همه مدیران و بهره‌برداران از این دریاچه مشارکت داشته باشند.»
با برنامه‌ریزی درست می‌توان بخش‌های خشک‌شده دریاچه را احیا کرد
رمضانی بیان داشت: «اگر در بخشی از اکوسیستمی شاهد خشکسالی باشیم طبیعتا می‌توانیم با کارکردهای احیا، مشکل را رفع کنیم. البته این بدان شرط است که همکاری همه را در این ماجرا شاهد باشیم. قطعا تداوم مسیر فعلی درباره دریاچه ارومیه نمی‌تواند موثر باشد. یعنی نه‌تنها باید برنامه علمی و عملی داشته باشیم، بلکه اجرای درست و نظارت دقیق بر آن از لازمه کار است؛ این مساله باعث می‌شود تا حتی‌الامکان احیا شدن بخش‌های خشک‌شده دریاچه ارومیه هم وجود داشته باشد.» او با بیان اینکه تنها 20 درصد از خشک شدن دریاچه ارومیه به شرایط اقلیمی و کاهش بارش باران برمی‌گردد و مابقی آن به دلیل بهره‌برداری نادرست و مدیریت غلط مسئولان است، افزود: «به همین دلیل نیاز داریم تا با تعامل و رسیدن به حکمرانی مطلوب شرایط را از وضعیت فعلی خارج کنیم و این‌طور نیست که بگوییم دیگر شرایط برای احیای بخش‌های خشک‌شده وجود ندارد.» رئیس مرکز تحقیقات مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه گفت: «از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی درباره هر معضل زیست‌محیطی طبیعتا پارامترهایی را داریم که یکی از آنها ارزیابی استراتژیک و دیگری ارزیابی محیط‌زیستی است، معتقدم ابعاد اقتصادی خشک شدن دریاچه ارومیه بسیار حادتر از مشکلات محیط‌زیستی خواهد بود. مباحثی که درباره تخلیه شهرها با وجود خشک شدن دریاچه مستندات علمی ندارد البته قطعا این مساله روی زندگی مردم اثرگذار است.» امروز بخش مرکز تحقیقات و مدیریت توسعه پایدار حوضه آبریز دریاچه ارومیه و رودخانه ارس واحد تبریز این مساله را در قالب مقالات دنبال می‌کند که ابعاد مساله را در قالب اینکه ارزیابی استراتژیک در استفاده از منابع آب در بخش کشاورزی و دیگر بخش‌ها داشته باشیم، انجام می‌دهیم.» رمضانی بیان داشت: «اگر نشست‌های پیوسته‌ای با موضوع احیای دریاچه ارومیه در سطح منطقه، استانی و ملی داشته باشیم می‌توانیم مسیر را برای رسیدن به حل مساله روشن کنیم. اینکه بخواهیم بدون بررسی‌های علمی صرفا به طرح برخی مباحث بپردازیم قطعا در ایجاد تنش و مشکلات جدید اثرگذار است.» او خاطرنشان کرد: «مرکز تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی در حوزه احیای این دریاچه درحال حاضر فعال است اما از لحاظ منابع با محدودیت‌هایی روبه‌رو هستیم و زمانی می‌توانیم کارکرد موثری داشته باشیم که حمایت‌هایی را از سوی صندوق ملی محیط‌زیست شاهد باشیم. متاسفانه ما طرح‌های مختلفی در ارتباط با توسعه پایدار در حوضه آبریز را برای توانمندسازی جوامع محلی و کاهش مصرف آب تعریف کرده‌ایم، اما متاسفانه سازمان محیط‌زیست کمکی نکرده است.»