فرهیختگان: نشست علمی «دانشگاه؛ تعلیم‌وتربیت اجتماعی و مساله حجاب» روز یکشنبه با حضور دکتر محمدمهدی طهرانچی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی، انسیه خزعلی معاون رئیس جمهور در امور زنان و خانواده، عبدالحسین کلانتری معاون فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، اکبر اشرفی رئیس مرکز فرهنگی دانشگاهی امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی دانشگاه آزاد، محمدهادی ساعی عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و جمعی از پژوهشگران حوزه تعلیم‌وتربیت اجتماعی و دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی به‌صورت حضوری و مجازی در سازمان مرکزی برگزار شد. موضوع «دانشگاه؛ تعلیم‌وتربیت اجتماعی و مساله حجاب» به عنوان یکی از زمینه‌های پژوهشی در سامانه پژوهشیار بارگذاری شده است و در این مدت علاوه بر ایجاد شبکه پژوهشگران در حوزه تعلیم‌وتربیت اجتماعی و عفاف و حجاب، بیش از 50 عنوان پایان نامه و رساله دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی به این موضوع اختصاص یافته است. در این نشست برخی از پایان‌نامه و رساله دانشجویان دانشگاه آزاد در حوزه تعلیم‌وتربیت اجتماعی و عفاف و حجاب با عناوین «بررسی ملاک های فرهنگی عفاف و حجاب در دین زنان سنتی و مدرن شهر تهران و ارائه الگوی مطلوب»، نوشته مهدی گودرزی دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی، «حجاب و پوشش و تاثیر عاطفی آن از منظر آیات و روایات»، نوشته کبری صفدری کهنه شهری دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد واحد زنجان، «راهکارهای صحیفه سجادیه در ارتقای فرهنگ عفاف و حجاب» نوشته باهره کریمی دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد واحد کازرون، «حجاب مصونیت ساز و غیرت دینی از منظر قرآن و حدیث» نوشته سیده زهرا سجادی دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد واحد کازرون، «طراحی مدل گفتمان حجاب اسلامی» نوشته الهه باقری دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب، «قلمروی دخالت حکومت در مساله حجاب و عفاف از دیدگاه قرآن» نوشته فاطمه گردویی دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد واحد دامغان و «مسئولیت مدنی پلیس امنیت اخلاقی در برخورد با بدحجابی و بی حجابی»، حبیب‌الله نصیری بهزادی دانشجوی ارشد دانشگاه آزاد واحد بروجن و بررسی نقش و میزان مسئولیت حکومت اسلامی در مقوله حجاب نوشته رشید آبیار دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد واحد همدان ارائه شد. خلاصه نکات مطرح‌شده توسط 5 نفر از دانشجویان حاضر در این نشست را در ادامه می‌خوانید.
لزوم طراحی مدل گفتمان‌سازی حجاب در جامعه
الهه باقری، دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب: آنچه متاسفانه در سال‌های اخیر در جامعه ایران کاملا قابل مشاهده است، مواجه‌شدن با پدیده بی‌حجابی است؛ البته اثبات این ادعا با مستندات علمی نیز قابل ارائه است؛ ازجمله گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سال 1397 که روند نزولی پایبندی به حجاب اسلامی هم در بعد نگرش و هم در بعد رفتار نشان داده شده است. یکی از علل تغییر نگرش‌ها و رفتارها در جامعه ایرانی، تغییر ارزش‌ها بین بخشی از مردم و به‌ویژه جوانان است. ارزش‌های مغایر با ارزش‌های اسلامی که بسیار ساماندهی‌شده و هدفمند است به جامعه ایرانی ورود پیدا کرده است. برای نمونه، ازجمله موسساتی که درخصوص مسائل ایران تحقیقات انجام می‌دهد، موسسه ارتباطات بین‌المللی هلند است که در گزارش خود در سال 2003 تحت عنوان «ایران و خاورمیانه تا سال 2020» به این نکته اشاره می‌کند که نفوذپذیری زنان جوان ایرانی به‌عنوان موتور محرکه تغییر نظام است و برای پیاده‌سازی این امر، تغییر پوشش و ترویج ابتذال بسیار مهم و اثرگذار خواهد بود.
اما مساله رعایت نکردن حجاب اسلامی جدا از اینکه عدم رعایت قانون جمهوری اسلامی است، مشکلات آسیب‌زا و مخربی را در پی دارد که می‌توان به استناد پژوهش‌های علمی، موارد متعددی را بیان کرد. به همین دلیل برای مقابله با صدها ایدئولوژی ضداسلامی که به مدد هنر و رسانه لیبرالی هر روز در اختیار جوانان قرار می‌گیرد، باید طرح و برنامه داشت، برنامه‌هایی که اصول مهمی چون توجه به ارتقای بعد شناختی حجاب به‌وسیله منطق و استدلال در آن بیان شود.
همانطور که مقام‌معظم‌رهبری فرمودند: «آن چیزی که در اساس لازم و مهم است، این است که ذهن دختر جوان و نوجوان با اهمیت حجاب آشنا شود، یعنی به او تفهیم شود که حجاب از لحاظ شرعی و منطقی چیست.» بعد دیگر، بعد انگیزشی است که گرایش‌ها را جهت می‌دهد. از آنجایی که گفتمان از یک‌سو به‌معنای بحث و گفت‌وگو و از سوی دیگر به‌معنای فکر منسجم، منظم و قابل دفاع براساس اعتقادات و فرهنگ است، همچنین بنابر تاکید مقام‌معظم‌رهبری بر گفتمان سازی که در سال 1399 در میان دانشجویان فرمودند که «باید گفتمان‌سازی شود، با گفتمان‌سازی، جلب اقبال عمومی حاصل خواهد شد و آن‌وقت اثر خود را خواهد گذاشت» ما نیز در پی این هستیم که مدل گفتمان حجاب اسلامی را طراحی کنیم که درحقیقت این مدل راهکاری خواهد بود برای اقناع جامعه ایرانی برای پذیرش پوشش حجاب اسلامی در ابعاد شناختی، رفتاری و... . البته برای پیشبرد این پژوهش و عملیاتی ساختن آن همکاری متولیان عفاف و حجاب بسیار تاثیرگذار خواهد بود.
قوانین عالمانه، آگاهانه و الزام‌آور در حوزه حجاب ایجاد شود
فاطمه گردویی، دانشجوی دکتری تخصصی دانشگاه آزاد واحد دامغان: پایان‌نامه «قلمرو دخالت حکومت در مساله حجاب و عفاف از دیدگاه قرآن» از چند بخش تشکیل شده است؛ بخش نخست آن درخصوص کلیات و مباحث لغوی و اصطلاحی و بخش دوم درخصوص حجاب اختیاری و اجباری است که آیا حجاب حق است یا تکلیف؟ و ارزشمندی حجاب موردبحث قرار می‌گیرد. در بخش سوم جریان حکومت و الزامات آن بررسی می‌شود، یعنی مسئولیت و اختیارات حکومت اسلامی، بی‌اعتنایی کشورهای اسلامی به حجاب اجباری و جرم‌انگاری بی‌حجابی در حقوق کیفری ایران موردبررسی قرار می‌گیرد.
با توجه به مطالعات صورت‌گرفته، باید بیان کرد که بحث و اختلاف میان محققان و صاحب‌نظران به این صورت است که این اختلاف بر سر پوشاندن سر و گردن و موی سر برای زنان است، اگرچه محدوده‌ها و مصداق‌های عفاف و حجاب تعیین‌شده؛ اما اختلاف اصلی بر سر پوشش موی سر و گردن زنان است و در این قسمت حجاب اجباری و اختیاری مطرح می‌شود و شبهه‌ها به‌وجود می‌آید. آیت‌الله جوادی‌آملی و دیگر فقها بیان کرده‌اند که در فقه ما، مو وسیله زینت بوده و دارای حرمت است و آسیب زدن به آن دیه و جریمه دارد. حال کسی که این حدود را برای موی انسان تعیین کرد، بیان هم کرده که موی سر زنان باید پوشیده باشد. با توجه به این امر، اگر زنی بخواهد در ایران یا دیگر کشورها موی سر خود را بپوشاند، از آن سر دنیا، حقوق‌بشر، آمریکا و برخی دیگر حکومت‌ها به‌صدا درآمده و از جنبه‌های مختلف این امر را مورد هدف قرار می‌دهند، درصورتی‌که اسلام برای پوشش مو حد و حدودی را اعلام و قانونگذار نیز قانون آن را معین کرده است.
از طرفی دیگر مساله وارونگی‌هایی در ارزشی بودن حجاب به وجود آمده که موجب تفاوت نسلی و گسست اجتماعی شده است؛ به‌صورتی‌که یک جوان تفکر پدر و مادر خود را قبول ندارد. امروزه می‌بینیم با وجود اطلاع عموم جامعه از قوانین حوزه حجاب، گاهی عامدا و عاملا بدحجابی صورت می‌گیرد که البته می‌تواند اهداف مختلفی داشته باشد، مثلا می‌خواهند اعتراض خود را بنابر مشکلات موجود اعلام کنند. در همین رابطه هفته‌ای را به‌عنوان هفته عفاف و حجاب اعلام می‌کنیم تا افراد باحجاب مطالبات خود را بیان کنند. این امر اگرچه به‌ظاهر خوب است، اما آسیب‌هایی هم دارد؛ چراکه به‌گونه‌ای تضادها را نشان می‌دهد، به این معنا که ما می‌خواهیم با مساله عفاف و حجاب درکنار هم قرار بگیریم، اختلافات را از بین ببریم اما به این شکل نتیجه‌ای نمی‌گیریم، بنابراین باید قوانین عالمانه، آگاهانه و الزام‌آور ایجاد شود تا جلوی این تضاد گرفته شود.
باید چه کرد؟ قشر عظیمی از جامعه را دانشجویان تشکیل می‌دهند. باید این سوال را پرسید که چقدر از جوانان دنبال الگو هستند یا چقدر دانشجویان در این جریان نقش ایفا می‌کنند؟ صداوسیما نقش مهمی در این راستا دارد، کدام نوجوانان هستند که فیلم سینمایی نبیند و آن بازیگر را الگو خود قرار ندهند؟ ورزشکار از جهت دیگر و از طرفی دیگر آموزش‌وپرورش و معلمان نقش موثری دارند.
به بیان دیگر نخست با توجه به اینکه محدوده حجاب از طرف فقه اسلام و قوانین حجاب از سوی قانونگذار مشخص است اما عامدا و عاملا حجاب‌ها ناقص‌تر می‌شود، دربرابر این مساله باید چه فکری کرد؟ دوم با توجه به اینکه شرایط زمان و مکان، دو عنصر مهم در هر عصری هستند، به‌ویژه در عصر ما که ارتباطات بسیار گسترده است و می‌توان هر لحظه در جریان همه‌چیز قرار گرفت و از طرفی نیز امربه‌معروف و نهی منکر، از واجبات دینی کشور است که موجب پویایی دین شده، با توجه به عصر و جامعه حال‌حاضر چطور نسبت به آن اقدام کنیم تا نتیجه مطلوب به‌دست آید؟ مساله سوم اینکه چه برنامه‌ای برای فضای مجازی درخصوص امر عفاف و حجاب وجود دارد و چطور می‌توان برای امر آن در این موارد برنامه‌ریزی کرد؟
ادله فقهی و حقوقی حمایت از آمران به معروف مورد بررسی پژوهشگران قرار گیرد
رشید آبیار، دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد واحد همدان: از پژوهش بررسی نقش و میزان مسئولیت حکومت اسلامی در مقوله حجاب نکاتی را می‌گویم. حجاب از واژگان نظام اسلامی تلقی می‌شود و می‌تواند در تحکیم و استواری نظام اسلام نقش موثری داشته باشد. به همین دلیل کلیدی است که حجاب در شریعت اسلام الزام اجرایی دارد.
یکی از مهم‌ترین دلایل الزام حجاب در جامعه اسلامی را می‌توان امربه‌معروف و نهی از منکر دانست، چون مصالح جمعی رجحان و برتری بر مسائل فردی دارد و یکی از مهم‌ترین توجیهات الزام حجاب نیز همین امر مصلحت جمعی آن است. امربه‌معروف و نهی از منکر به‌عنوان مهم‌ترین دلیل الزام حجاب از سه بخش انکار قلبی، تذکر لسانی و با استفاده از موضع قدرت تشکیل شده است. استفاده از موضع قدرت نشان می‌دهد که در اجرای احکام شرعی در دین اسلام با حفظ شرایط و شرع جایز است. البته عموم فقها استفاده از قدرت را تنها در اختیار حکومت می‌دانند. از سوی دیگر امربه‌معروف و نهی از منکر می‌تواند در مقولات عام‌تری استفاده شود و مبحث حجاب در زیربخش آن قرار گیرد.
از مستندات حکم حکومت به رعایت حجاب می‌توان به نامه پیامبر اسلام(ص) به معاذ بن جبل در زمان انتصاب او به‌عنوان والی یمن اشاره کرد. نحوه مواجهه حکومت با الزام حجاب از موضوعات چالش‌برانگیز در کشور محسوب می‌شود و از دیدگاه فلسفه سیاسی حکومت‌ها می‌توانند افراد جامعه را به انجام یا ترک عملی الزام و مجبور کنند. دیدگاه‌های الزام حفظ حجاب زنان در حکومت اسلامی به چند گروه تقسیم می‌شود. در این تقسیمات، گروه اول به وجوب حجاب معتقد و گروه دوم به وجوب حجاب بر عدم وجوب حجاب معتقد هستند و گروه سوم با دید معتدل به این مقوله می‌پردازند.
از دیدگاه شارع مقدس حاکم اسلامی به‌دلیل آنکه بر مردم ولایت دارد می‌تواند طبق قانون و شریعت اسلامی افراد جامعه را چه به آن عمل اعتقاد قلبی داشته باشند و چه با آن عمل اعتقاد قلبی نداشته باشند، به ترک یا مبادرت عملی الزام کند. از آنجا که مصالح جمعی بر مصالح فردی به‌طور عمومی رجحان و برتری دارد و همین‌طور فراهم‌سازی سعادت اخروی افراد جامعه هدف و خواست اصلی حکومت‌های اسلامی قرار دارد؛ حاکم اسلامی می‌تواند افراد به خواسته‌های اسلامی اجبار و الزام کند. پیشنهاد می‌کنم درمورد ادله فقهی و حقوقی حمایت از آمرین به معروف و نهی از منکر در جامعه امروزی پژوهش‌هایی برنامه‌ریزی شود تا نکات چالشی آن مورد بررسی و در اختیار دست‌اندرکاران قرار گیرد.
باید در زمینه حجاب کار فرهنگی صورت گیرد
سیده‌زهرا سجادی، دانشجوی دکتری تخصصی دانشگاه آزاد واحد کازرون: هدف پژوهش بنده حجاب مصونیت‌ساز از منظر قرآن و روایت بوده که در این رساله از روش توصیفی و تحلیلی برای ارائه مطالب استفاده شده و یافته‌ها از قرآن و روایات است. حجاب و غیرت رابطه مستقیمی با هم دارند. این امر موافقان و مخالفان خود را دارد که موافقان حجاب اعتقاد به آرامش روح و پاکی روان همراه با امنیت خانوادگی و عدم فروپاشی خانواده با رعایت حجاب دارند. مخالفان حجاب نیز اعتقاد دارند که این امر یک موضوع دست‌وپاگیر است و باعث انزوای افراد می‌شود. در این باره به اجباری نبودن حجاب در زمان پیامبر اسلام استناد می‌کنند. محقق به‌دنبال آن است که حجاب مصونیت‌ساز و غیرت دینی را از منظر آیات قرآن و روایات اهل‌بیت(ع) و آثار و موانعی که نسبت به آن وجود دارد، بررسی کند.
کلمه حجاب در کتاب لسان‌العرب به معنی پوشش آمده است. العین می‌گوید این کلمه به مانع شدن چیزی در چیز دیگر معنی شده است. همچنین کلمه حجاب در کتاب مفردات راغب اصفهانی این کلمه به دست‌وپا گیر و دسترسی سخت به چیزی تعبیر شده است. کلمه غیرت به رشک بردن، غضب و حساسیت داشتن معنی شده و افرادی را که حساسیت بیشتری دارند غیور یا غیرتمند می‌نامند.
حجاب به‌علت روحیه لطیف بانوان در فطرت زنانه به امر خدا وجود دارد. با استناد به آیات 20، 22، 24، 26 و 27 سوره اعراف که اشاره به عریان شدن حضرت آدم و حوا ، به این موضوع می‌توان پرداخت. همانطور که حس غیرت در مردان به امر خدا برای سرپرستی زنان و دختران ایجاد شده و از تجاوز دیگران به حریم خانواده جلوگیری می‌کند. در آیات 29 و 33 سوره یوسف نیز در ماجرای زلیخا و حضرت یوسف(ع) و در ماجرای میهمانی زنان مصری به مساله غیرت پرداخته شده است. همچنین در آیات 22 و 23 سوره قصص با بیان داستان دختران حضرت شعب و آبشخور گوسفندان به مساله حجاب و غیرت پرداخته شده است.
حضرت علی(ع) به فرزند خود امام حسن(ع) توصیه می‌کند نسبت به همسرت غیرت داشته باش اما مگذار این غیرت به سوءظن تبدیل شود، چون سوءظن همراه با فکر گناه خواهد بود. همچنین در حکمت 47نهج‌البلاغه آمده که افراد اسیری را برای اعدام به نزد پیامبر اسلام آوردند. در بین این افراد پیامبر تنها یک نفر را به‌علت شجاعت، سخاوت و غیرت از اعدام عفو می‌کنند.
با بیان این مصادیق به این نتیجه می‌رسیم که ریشه حجاب غیرت است و ریشه غیرت نیز حجاب. باید در این زمینه کار فرهنگی صورت بگیرد و حضرت زهرا(س) برای زنان الگو قرار بگیرد تا بر همین مبنا در اجتماع نیز حاضر شوند. همان‌گونه که امام خمینی(ره) و مقام‌معظم‌رهبری این امر را توصیه کرده‌اند. پیشنهاد می‌کنم مادران دختران خود را از همان کودکی با مسائل حجاب آشنا کنند. همچنین در مهدکودک‌ها و کتب درسی به مقوله حجاب پرداخته شود تا این امر سرلوحه زندگی افراد قرار گیرد. این نشست‌ها نباید به‌صورت مقطعی و مناسبتی برگزار شود و باید درطول سال به این موضوعات پرداخت.
نظام تربیتی صحیفه سجادیه، در تمامی افعال انسان قابل‌تجلی است
باهره کریمی، دانشجوی دکتری تخصصی دانشگاه آزاد واحد کازرون: رساله «راهکارهای صحیفه سجادیه در ارتقای فرهنگ عفاف و حجاب» در چهار فصل تنظیم شده و حجاب و عفاف را از جوانب مختلف مورد بررسی قرار داده است.
امام سجاد(ع) در قالب دعا به بسیاری از مضامین دینی، اخلاقی، فرهنگی ازجمله موضوع عفاف و حجاب اشاره کرده و در بسیاری موارد راهکارهای مناسب و مفیدی را ارائه داده است. راهکارهای حکومتی صحیفه سجادیه بیشتر به امربه‌معروف و نهی از منکر و نظارت مردمی اشاره دارد. راهکارهای رفتاری و اخلاقی صحیفه در مقابل بی‌حجابان، ناظر به حفظ ایمان، عبادت خدا و تقوای الهی است که موجب دوری از گناه و حفظ عفت می‌شود. راهکارهای صحیفه سجادیه در این امر را می‌توان به چند دسته معرفتی، اخلاقی، اجتماعی، حکومتی و فرهنگی تقسیم‌بندی کرد. راهکارهای ارتقای فرهنگ عفاف و حجاب از دیدگاه حضرت سجاد مبتنی‌بر ایمان به خدا، تمسک به او و دوری از گناه و ترویج فضایل دینی است. امام سجاد(ع) در صحیفه‌سجادیه اگرچه دستورات صریح درباره رعایت عفاف و حجاب نداده است، اما با فراخواندن مسلمانان به تدبر به فرامین الهی به‌طور غیرمستقیم، مومنان را به پاکدامنی دعوت می‌کند.
راهکارهای معرفتی به 10 دسته تقسیم شده است: آموزش توحید به‌عنوان مبنای نگرش دینی، درک درست توحید و خداشناسی؛ آموزش اثرات فردی و اجتماعی عفاف و حجاب؛ آموزش درخصوص خطرات شهوت‌رانی، اصرار و پافشاری در شهوت و ضربه‌های مهلک مخالفت با حق نشانه شهوت‌رانی است که امام سجاد(ع) در صحیفه به آن اشاره می‌کند، پوشاندن گناهان؛ داشتن عزت‌نفس و شرافت، راه دوری از گناه؛ دعا برای دور نگه‌داشته شدن از گناه؛ پناه بردن به خدا؛ توفیق از خداوند برای ترک گناه؛ به‌کار بردن همه توانمندی‌ها در راه خدا، یکی از راه سعادت انسان، به‌کارگیری توان خود در جهت اطاعت از خدا و دوری از نافرمانی‌هاست؛ رغبت به انجام کار خیر و دوری از گناه است. دیگر راهکارهای اجتماعی امام سجاد(ع) است که شامل رعایت عفت کلامی، عملی، عفت ذهن و اندیشه است. گستره عفاف در آیات قرانی به گستره تعاملات بشر در زندگی فردی و اجتماعی او مربوط است، عفت نگاه شامل حفظ چشم از نگاه حرام است تا مقدمه گناهان بعدی نباشد. عفت علمی، حفظ اندام‌ها از گناه است. عفت ذهن و اندیشه، گمان باطل هم موجب غفلت از یاد خداوند و شک و تردید می‌شود.
ملاک رفتارهای اخلاقی صحیفه‌سجادیه، جنبه پرسش بودن رفتارهاست، یعنی هر عملی که به جهت قرب به خدا انجام شود و هر رفتاری که خالصا برای حضرت حق تحقق پذیرد، اخلاق است. بنابراین در نظام تربیت اخلاقی صحیفه، نه‌تنها اخلاق و تربیت اخلاقی منحصر به یک‌سری از افعال نمی‌شود، بلکه قادر است تمامی رفتارهای انسان را تحت‌الشعاع قرار دهد. محور تربیت اخلاقی، عزت‌نفس است، در تمام بخش‌های صحیفه، نفس انسان محترم شمرده شده و تمام ابعاد تربیت اخلاقی در این مصحف شریف، مبتنی‌بر حفظ کرامت و عزت‌نفس انسان است. از آنجا که نظام اخلاقی صحیفه‌سجادیه برای انسان، هدف غایی قائل است، اصول تربیت اخلاقی، اصول ثابتی هستند که تابع شرایط زمان و مکان نیست و نظام تربیتی صحیفه، نظامی است که در خلوت انسان ظهور نمی‌کند، بلکه در تمامی افعال انسان قابل‌تجلی است.
راهکار اخلاقی امام سجاد(ع) شامل سیره تربیتی امام است، مورد دوم تاکید امام بر خانواده در حفظ عفاف و حجاب، تربیت عملی عفاف و حجاب بر فرزندان و خانواده، آموزش عملی عفاف است. راهکارهای فرهنگی امام سجاد(ع) نیز شامل توبه، تفکر در اعمال و رفتار، ایجاد ارتباط مستمر با خدا از طریق دعا، راهکار محبت و کنترل چشم و گوش است. راهکارهای حکومتی شامل آموزش عفاف و حجاب از طریق امربه‌معروف و نهی از منکر، بسترسازی فرهنگی در راستای حیا، عفاف و حجاب، استفاده از نرم‌خویی در ارشاد، توجیه کردن انسان به فطرت پاک و ترویج ازدواج است. راهکارهای آموزشی شامل نگهداری چشم از نگاه حرام، یاد مرگ بودن و ترسیدن از عذاب خدا، احساس نیاز به خدا، دوستی با دوستان خدا و دشمنی با دشمنان خدا، بهداشت جسمی و روانی، دوری از هوی‌وهوس، پنهان کردن گناهان، ارائه دلیل برای گناه نکردن و شناخت عظمت خداوند و اقرار به گناه در پیشگاه خداوند متعال. راهکارهای عملی امام سجاد(ع) نیز شامل درمان‌های ذهنی، کنترل زبان، دفع شبهات، تمجید خداوند و ترس از عذاب الهی است.