زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: حرکت ایران در مسیر تبدیل‌شدن به یک کشور پیر موضوع تازه‌ای نیست و طی سال‌های اخیر بارها فعالان جمعیت‌شناسی کشور درباره آن هشدار داده و مسئولان مختلف نیز به آن اذعان کرده‌اند. مشکلاتی که پیرشدن جمعیت برای هر کشور ایجاد می‌کند، به‌حدی مهم است که مقام‌معظم‌رهبری نیز سال 92 تداوم سیاست تحدید نسل را اشتباه دانست و در اردیبهشت‌ماه سال 93 سیاستهای کلی «جمعیت» را ابلاغ کردند. با این حال سرعت‌گرفتن سیر پیری جمعیت ایران باعث شد قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» هم در مهر سال گذشته توسط مجلس تصویب و در شهریورماه همان سال از سوی رئیس‌جمهور ابلاغ شود. دراین میان متولیان آموزش عالی هم تلاش کردند تا به‌زعم خود سهمی در ترغیب جوانان برای ازدواج و فرزندآوری ایفا کنند که مهم‌ترین آن را می‌توان تدوین سند ملی ازدواج دانشگاهیان دانست. همچنین استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها در راستای ساخت خوابگاه‌های متاهلی را هم می‌توان کار ویژه دیگر مسئولان این حوزه دانست، اما آنچه واضح است اینکه قوانین تصویب‌شده در این حوزه تا امروز نتوانسته آنطور که باید تاثیری در تغییر شرایط جمعیتی کشور داشته باشد. در این گزارش به سراغ علی پژهان، استادیار جمعیت‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران‌مرکزی رفتیم تا برایمان از چگونگی خروج از وضعیت فعلی و چرایی کم‌اثر بودن سیاستهای اتخاذ‌شده در حوزه افزایش جمعیت کشور بگوید.
کشور در جمعیت‌شناسی یک قدم به جلو و دو قدم به عقب رفته است
پژهان با بیان اینکه تا امروز در حوزه جمعیت‌شناسی یک قدم به جلو و دو قدم به عقب رفتیم، گفت: «نه‌تنها در این مدت در حوزه افزایش و جوانی جمعیت پیشرفتی نکرده‌ایم و هیچ اقدامی صورت نگرفته است بلکه نسبت به شرایط گذشته یک گام نیز به عقب رفته‌ایم. درحقیقت نباید نسبت به اعمال سیاستهای جمعیتی خوش‌بین باشیم، اگر فرض را بر خوب‌بودن سیاست‌ها و حتی مشوق‌ها بدانیم، سوال این است که چرا نتیجه‌ای حاصل نمی‌شود؟» او با تاکید بر اینکه سیاستهای جمعیتی باید ملموس‌تر شود، ادامه داد: «باید مشوق‌ها را طبقه‌بندی و برای آن بازه زمانی دقیقی مشخص می‌کردند. یعنی باید به‌صورت واضح مشخص می‌شد که برای مثال در پنج‌سال اول چه مشوقی، پنج‌سال دیگر کدام مشوق و... در نظر گرفته شده است. امروز جوانان به افزایش وام ازدواج به‌عنوان یک مشوق نگاه نمی‌کنند و دلیل آن را تورم و گرانی می‌دانند.»
قوانین در کشور ما یک‌باره تدوین می‌شود
استادیار جمعیت‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران‌مرکزی با بیان اینکه مسئولان کشور به‌دنبال افزایش جمعیت نیستند، اظهار داشت: «آنها حتی به دنبال گره باز کردن و انجام مداخله جهت رفع موانع فرزندآوری هم نیستند. متاسفانه در بسیاری از اوقات قوانین و رفتار ما فقط تقلیدی از تفکرات غربی است. باید بدانیم این حق طبیعی جوانان ماست که ازدواج کنند و فرزند داشته باشند و این خواسته غیراخلاقی هم نیست. فقط باید به آنها شغل، امید و اعتماد بدهیم تا فرزندآوری داشته باشند.»
پژهان بیان داشت: «متاسفانه در ایران یک‌باره قوانین را تدوین کرده و سپس درصدد اجرای آن برآمدند. درحالی که این سیاست‌ها باید تدریجی اجرا می‌شد. مثلا پنج سال اول باید روی اشتغال جوانان تمرکز می‌کردند. به‌جای تمرکز بر دادن پول و مشوق باید به افراد ماهیگیری یاد می‌دادند و از پایه آنها را مستقل می‌کردند.»
او با اشاره به مطالعه سیاستهای جمعیتی کشورهای دیگر، افزود: «در سایر کشورها وضعیت حمایت از افزایش جمعیت به گونه‌ای دیگر بوده و به سه شکل متفاوت دنبال می‌شود. یکی از مسیرها ورود بخش خصوصی در حوزه خدمات خانواده است و کشورهایی مانند لهستان و آلمان از این ظرفیت برای ترویج سیاستهای جمعیتی استفاده کردند. روش دیگر حمایت مستقیم دولت از این کار است که در کره‌جنوبی، سنگاپور و ایران دنبال می‌شود. سومین روش نیز حمایت دولت از بخش خصوصی است، کاری که ژاپن، مجارستان و ایتالیا آن را انجام دادند.»
پژهان در همین زمینه افزود: «از آنجایی‌که ایران نیز کشوری دولتی‌محور است و دقیقا همان ارگانی که مردم به آن بی‌اعتماد هستند، در حوزه جمعیت مداخله کرد؛ بنابراین دور از انتظار نبوده و نیست که این سیاست‌ها بی‌نتیجه بماند. اگر سیاست‌ها غیرمستقیم پیش می‌رفت، مردم رغبت بیشتری به تبعیت از آنها پیدا می‌کردند.»
مشوق‌های جمعیتی موجب رشد 10 تا 15 درصد جمعیت می‌شوند، نه بیشتر
استادیار جمعیت‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی با تاکید بر اینکه در هیچ کشوری تا امروز سیاستهای تشویقی موفق به افزایش جمعیت نشده است، بیان داشت: «در بهترین حالت سیاست‌ها موجب رشد 10 تا 15 درصد جمعیت شده‌اند و درمقابل برخی قوانین هیچ آورده‌ای نخواهند داشت.»
او با بیان اینکه قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده به بیراهه و تمسخر کشیده شده است، تصریح کرد: «متاسفانه در این مدت برخی مسئولان کشور حرف‌های غیرکارشناسی زدند که جمعیت را به حاشیه و سپس به‌بهانه‌ای برای تمسخر تبدیل کردند، درحالیکه با مردم باید درست، کارشناسی‌شده، همراه با آمار و ارقام صحبت کرد. درست است که هر کشوری باید سیاستهای جمعیتی داشته باشد، اما اینکه این سیاست‌ها چگونه اجرا شوند و شیوه اجرای آنها چگونه باشد، از هر مساله‌ای مهم‌تر است.»
پژهان با بیان اینکه کاهش جمعیت برای آینده خطرآفرین است، گفت: «شاید برخی از افراد تحولات فناوری ازجمله ربات‌ها را جایگزینی برای جمعیت در نظر بگیرند، اما برای شناخت بیشتر این موضوع و دانستن اینکه تکنولوژی نمی‌تواند جایگزین جمعیت شود؛ باید از تجربیات آلمان و ژاپن استفاده کرد. هرچند آنها از نظر تکنولوژی بسیار قوی هستند، اما مشکلات خود را با ربات‌ها حل نکردند.» استادیار جمعیت‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران‌مرکزی گفت: «خطر اصلی که جوانان ما را تهدید می‌کند، خطر از دست رفتن استعداد و شکوفایی آنهاست، امروز بیش از 10میلیون جوان بیکار داریم.»
پژهان وظیفه یک جمعیت‌شناس را پیش‌بینی هر آن چیزی که جمعیت انسان‌ها را تهدید می‌کند، دانست و گفت: «اهمیت پیش‌بینی کردن در این حوزه مثل یک قطب‌نما (نقشه راه، کشتی هدایتگر) است. اگر جمعیت‌شناس از این قطب‌نما استفاده نکند، عملا نافرجام باقی خواهد ماند. جمعیت‌شناس باید پیش‌بینی آمار و ارقام را در دستورکار خود قرار داده و بداند برای 15 تا 20 سال دیگر چه اتفاقی خواهد افتاد.»
امروز دیگر فرصت خطا در حوزه جمعیتی کشور را نداریم
او با تاکید براینکه دیگر فرصت خطا نداریم و لازم است تا از تجارب کشورهای دیگر استفاده کنیم، تصریح کرد: «نگاه ما در مسائل جمعیتی باید واقع‌گرایانه و آرمان‌گرایانه باشد و دلیلش هم آن است که جمعیت تعیین‌کننده مناسبات اقتصادی و اجتماعی در سطح فرد و اجتماع است. وضعیت به‌گونه‌ای است که ما امروز خود آینده هستیم و باید درمورد مسائل جمعیتی با مردم صادقانه صحبت کرد.»
استادیار جمعیت‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی با یادآوری اینکه موضوع جمعیت و جمعیت‌شناسی بیش از هر زمان دیگری درحال جبهه‌گیری و نقطه‌تمرکز همه توجهات شده است، افزود: «علت این امر گره‌خوردن جمعیت با مسائل اقتصادی و اجتماعی است. مسئولان و متخصصان باید با نگاه جهانی به جمعیت و مسائل پیرامون آن بپردازند. یعنی باید مشخص شود، از لحاظ ساختارهای جمعیتی، نشانگرهای جمعیتی کشورمان در چه جایگاهی قرار دارد. وقتی موارد فوق را با کشورهای خارجی مقایسه کنیم، آن‌گاه راحت‌تر و علمی‌تر پیرامون مسائل جمعیتی می‌توان اقدامات مناسب انجام داد.
جمعیت مسبب مشکلات اقتصادی و اجتماعی جامعه نیست
پژهان با اشاره به اینکه در این دوره حساس‌سازی افکار عمومی صورت گرفته است، گفت: «متاسفانه قضیه ما مصداق ضرب‌المثل «باغبانا ز خزان بی‌خبرت می‌بینم» شده است؛ چراکه خیلی از افراد و متولیان این حوزه معمولا مسائل جمعیتی را جدی نگرفته و جمعیت را مسبب همه مشکلات اعم از اقتصادی و اجتماعی و... می‌دانند، درحالیکه باید بدانیم اگر به‌جای ۸۵ میلیون نفر الان ۵۰ میلیون نفر جمعیت داشتیم، بازهم همان مشکلات سابق وجود داشت. کسانی که فکر می‌کنند با کاهش جمعیت مملکت گل و بلبل می‌شود خیالی باطل و توهمی بیش نیست.»
ایران در آینده لقب پدربزرگ و مادربزرگ‌ها را می‌گیرد
او با تاکید بر اینکه جمعیت ما وارد مرحله میانسالی شده و به سمت سالمندی در حرکت است، اظهار داشت: «دوره میانسالی دوره پس‌انداز است و دوره جوانی نیست که افراد ریسک‌پذیر باشند و از جیب بخورند. الان باید فرصت برای جوانان فراهم می‌شد تا درآمد داشته و پس‌انداز کنند و بتوانند خانواده‌های کیفی داشته باشند. یکی‌دیگر از تفاوت‌های میانسالی با جوانی این است که در میانسالی فرد نمی‌تواند نگاه عمقی و چشم‌اندازی وسیع به آینده داشته باشد؛ بلکه سعی می‌کند به زمان حال بسنده کند.»
استادیار جمعیت‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی در همین زمینه بیان داشت: «برخلاف جامعه جوان که آرمان‌گراست جامعه میانسال یک جهت‌گیری محافظه‌کارانه نسبت به مسائل دارد. در آینده‌ای نزدیک ایران لقب پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها می‌گیرد. قطعا اولین اثر سالخوردگی روی تعداد جمعیت خواهد بود و دومین اثر آن هم تغییر در ساختار و عملکرد اقتصادی جامعه، کوچک شدن بازارها و کاهش درآمد است. همچنین قدرت و امنیت یک جامعه نیز کاهش پیدا می‌کند؛ چرا که مطالعه تاریخ و تمدن‌ها نشان می‌دهد نیروی جمعیت چقدر در طول تاریخ کمک‌کننده بوده است.» پژهان با اشاره به اینکه اینکه در گذشته مهاجرت بین افراد تحصیلکرده دانشگاهی و افراد دارای تمکن مالی، دیده می‌شد، بیان داشت: «امروز مهاجرت به سمت لایه‌های پایین جامعه ما آمده است و حتی بچه‌های دبیرستانی بلافاصله بعد از دیپلم به فکر مهاجرت هستند. کسانی که در سنین کم از کشور خارج می‌شوند، حس میهن‌پرستی و وطن‌دوستی در آنها کمتر می‌شود و قطعا به کشور باز نخواهند گشت.»
او گفت: »متاسفانه هنوز نحوه مداخلات لازم درخصوص اینکه چرا جوانان تن به ازدواج نمی‌دهند را طراحی نکرده‌ایم. همچنین راه‌حلی در حوزه‌های مختلف اعم از نظام آموزش عالی، وزارت مسکن، تامین امکانات رفاهی و خوابگاه‌های دانشجویی متاهلی نداریم، درحالی که برخی کشورهای خارجی حتی تا پنج سال بعد از ازدواج امکانات رفاهی رایگان در اختیار زوجین متاهل قرار می‌دهند.» استادیار جمعیت‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران‌مرکزی با اشاره به تغییرات در زیست جهان طیفی از مردم گفت: «پیش‌بینی‌شده در آینده نزدیک اگر وضع به همین روال پیش رود و بخشی از جوانان ازدواج نکنند و به همزیستی غربی روی آورند نزدیک به 100 هزار کودک حاصل از این سبک زندگی خواهیم داشت. حال تکلیف این طفلان بی‌گناه چه می‌شود؟»
او با اشاره به گسترش ازدواج سفید، بیان داشت: «امروزه همزیستی به شکلی رونده و خزنده در کل جهان و ازجمله ایران در حال گسترش است و قطعا در ایران ما نیز با توجه به مغایرت فرهنگی و اخلاقی دچار چالش‌های بسیاری خواهد شد.»
پژهان دلیل افزایش این سبک زندگی را کارکرد نادرست نهاد‌های دولتی در حوزه جمعیت، دانست و افزود: «همچنین با این آمار بیکاری و سایر شرایط نابسامان اجتماعی و اقتصادی امکان ازدواج برای جوانان مقدور نیست و حتی به گفته برخی محققان نوجوانان کشور ما این نوع همزیستی را خود کشف کرده‌اند، اما متاسفانه مقامات ما هنوز این مساله را درک نکرده‌اند و فقط به پاک‌کردن صورت‌مساله بسنده می‌کنند.»
استادیار جمعیت‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران‌مرکزی ادامه داد: «متاسفانه قانونگذار ملزومات همین ازدواج سنتی را نیز فراهم نکرده است. انتظار داریم جامعه دانشگاهی ما در این حوزه یک بازاندیشی کنند.»
دولت باید عدالت‌محوری را برای همگان فراهم کند
او تصریح کرد: «اقتصاد باید خودش را با جمعیت وفق دهد. اگر کودکی به هر نحوی متولد شد نباید کارتن‌خواب شود. باید پشتوانه اجتماعی برای او درنظر گرفته شود. هیچ کودکی نباید زباله‌گرد شود. دولت باید عدالت‌محوری را برای همگان فراهم کند. البته روی صحبت‌مان با کسانی است که تمایل به فرزندآوری دارند و می‌گوییم باید امکانات لازم برای این گروه از افراد فراهم شود.»
پژهان با اشاره به دوقطبی شدن موضوعات جمعیت‌شناسی، تصریح کرد: «دسته‌ای از افراد نه‌تنها جمعیت کشور را کم نمی‌دانند، بلکه مدعی هستند جمعیت زیاد است و آن را عامل همه بدبختی‌ها و مشکلات یک کشور می‌دانند و برعکس برخی نیز مدعی هستند، جمعیت براساس منابع زیرزمینی و مساحت کم است و باید در راستای افزایش و جوانی آن کوشید. در همین راستا عده‌ای که با افزایش جمعیت مخالف هستند و معتقدند چون فقر، بیکاری و مسائل اقتصادی زیاد است پس جمعیت نباید افزایش پیدا کند.»
سن جوان در ایران با دیگر کشورها متفاوت است
او یادآور شد: «بین جمعیت و توسعه رابطه پارادوکسیکالی وجود دارد. اول جمعیت موجب توسعه یک جامعه می‌شود، سپس بعد از توسعه‌یافتگی اولین مانع سر راه جمعیت است! و این را مردم خوب می‌فهمند. در ایران به افراد از سن 15 تا 29 سالگی جوان گفته می‌شود، اما در کشورهای اروپایی از سن 15 تا 24 سالگی جوان تلقی می‌کنند.» استادیار جمعیت‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی با تاکید بیشتر به گروه سنی ۱۵ تا ۲۴ ساله‌ها گفت: «این گروه سنی افرادی هستند که به علت سایه سنگین کنکور، ازدواج، اشتغال، سبک تربیتی خانواده‌ها، فشارهای روحی و روانی جامعه، بیشترین تعارضات درونی و بیرونی را تحمل می‌کنند، در این بین دختران بیشتر درمعرض خطرات هستند.» پژهان در ادامه افزود: «تقریبا 16 درصد از جمعیت کل جهان، یعنی یک‌میلیارد جوان در سنین ۱۵ تا ۲۴ سال در کل جهان وجود دارد، (هند بالاترین رقم این گروه سنی، حدود ۲۴۹میلیون نفر دارد.) در ایران ۱۱ میلیون نفر گروه سنی ۱۵ تا ۲۹ سال را شامل می‌شوند. حال سوال مهم این است که این ۱۱ میلیون نفر چه افرادی هستند؟ چه جایگاهی در کشور داشته و چه خواسته‌ای دارند؟»
تمایل به ازدواج در جوانان ایرانی بیشتر از اروپایی‌ها
استادیار جمعیت‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی با استناد به شاخص‌های جمعیتی بین جوانان کشورهای مختلف تصریح کرد: «در اروپا ۶۳ درصد و در ایران ۸۸ درصد جوانان تمایل به ازدواج دارند. در اروپا جوانان بعد از گذشت یک‌سال و نیم از ازدواج 95 درصد تمایل به فرزندآوری دارند، اما در ایران این امر کاملا متفاوت است و ۳۰ درصد اصلا تمایل به فرزندآوری ندارند و ۷۰ درصد باقی‌مانده نیز این طرز تفکر را دارند که افراد بعد از تفریح و تکمیل امکانات رفاهی و مالی، بعد از گذشت چند سال تصمیم به فرزندآوری می‌گیرند که این تفکر سرمایه‌داری است که بر جوانان ما سایه انداخته است.»
او با اشاره به آماری از ناباروری و سقط جنین، گفت: «ناباروری در جوانان ایرانی به 25 درصد و در اروپا به ۱۶ درصد رسیده است. در اروپا از هر 10 باروری دو سقط و در ایران از هر چهار باروری یک سقط انجام می‌شود که این آمار هشداری است تا به شکل ریشه‌ای به دلایل این امر پرداخت و سپس مداخلات لازم صورت گیرد.»
پژهان گفت: «متاسفانه امروزه برخی پسران تمایل به ازدواج با افرادی دارند که سالها از آنها بزرگ‌تر هستند، درواقع آنها همسر و همراه نمی‌خواهند؛ بلکه به‌دنبال آن هستند تا با کسی ازدواج کنند که همچون مادرشان از آنها مراقبت کند. متاسفانه این امر از نظر جمعیت‌شناسی و باروری مطلوب نیست.» استادیار جمعیت‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی با انتقاد به برخی رویه ها در ترویج سبک زندگی خاطرنشان کرد: «در آینده زنانی پرتوان و با مهارت درکنار مردانی بی‌مهارت، زنانی دارای مسئولیت اجتماعی درکنار مردانی بی‌مسئولیت خواهیم داشت؛ که این عدم‌تعادل به‌نفع شاخص‌های باروری و جمعیتی کشور نخواهد بود. باید مردان را بیدار کرد تا از این سستی و کرختی خارج شده و در کنار زنان رشد کنند. مردان باید بدانند که دیگر با یاغی‌گری (قلدری) و خشونت نمی‌توان پیشرفت کرد، بلکه با آرامش، همراه با تفکر و تعقل باید زندگی کرد.» او بیان داشت: «دانشگاه‌ها باید جامعه را به سمت تعادل سوق دهند. یعنی همه نهادها با هر نقش مسئولیت اجتماعی که دارند باید جامعه را نجات دهند. مولفه اصلی اینکه باید جلوی افراط و تفریط در حوزه جمعیتی گرفته شود و از دانشگاه‌ها انتظار می‌رود تا با آینده‌نگری‌شان، وضعیت جمعیتی کشور را به مسئولان و مردم تبیین کنند. یعنی باید به‌گونه‌ای عمل کنند که مدیران به ویژه مدیران میانی نسبت به مساله جمعیت حساس شوند.»
پژهان با بیان اینکه برخی اقدامات مانند افزایش خوابگاه‌های متاهلی را باید جزء سیاستهای تشویقی قلمداد کرد، خاطرنشان کرد: «یعنی دولت سیاستهای کلی را تدوین و دانشگاه راهبردهای آن را در حوزه خودش تدوین کرده است. امروز توصیف وضعیت تا حدی انجام شده و حتی راهبردها هم انجام شده اما برنامه‌ها آنطور که باید مبتنی بر حل مساله نیست. به‌طور مثال وقتی دولت‌ها نتوانستند بیکاری را کاهش دهند، این مشکل روی مساله جمعیت هم اثرگذار است و تا زمانی که چنین وضعیتی ادامه دارد، نمی‌توان انتظار تغییری در این زمینه داشت.