محسن کاظم‌آبادی، پژوهشگر منطقه: باتوجه به سفر «سردار بردی محمداف» رئیس‌جمهور ترکمنستان به ایران، در پنجمین یادداشت با عنوان «دیپلماسی با همسایه محترم»، به بررسی روابط تهران و عشق‌آباد می‌پردازم. این سفر درحالی انجام می‌شود که سیدابراهیم رئیسی در دومین سفر خارجی خود، برای حضور در پانزدهمین اجلاس سران سازمان همکاری اقتصادی اکو و ششمین نشست سران کشورهای ساحلی دریای خزر، در هفتم آذرماه 1400 به ترکمنستان سفر کرده بود.
ترکمنستان دارای 992 کیلومتر مرز مشترک خاکی و 228 کیلومتر مرز مشترک آبی با ایران است. این کشور جزء حوزه تمدنی نوروز، دروازه ورود به کشورهای اوراسیا، عضو سازمان همکاری اقتصادی اکو و دارای اشتراکات قومی، فرهنگی، زبانی و دینی فراوان با ایران است. تاکنون بیش از 100 سند همکاری میان تهران و عشق‌آباد در زمینه‌های گوناگون امضا شده و دو کشور دارای ظرفیت‌های همکاری کم‌نظیری هستند.
مناسبات سیاسی
ایران جزء اولین کشورهایی بود که استقلال ترکمنستان را در سال 1991 میلادی به رسمیت شناخت و این کشور در اجلاس تهران سال 1991 میلادی، به عضویت سازمان همکاری اقتصادی(اکو) درآمد. روسای جمهوری ترکمنستان تاکنون 9 بار به ایران سفر و با رهبر معظم‌انقلاب و سایر مسئولان عالی‌رتبه ایران دیدار کرده‌اند. رهبر معظم انقلاب در سال 1394 که رئیس‌جمهور ترکمنستان را به حضور پذیرفته بودند، «دو ملت ایران و ترکمنستان را همسایگانی همچون دو خویشاوند» توصیف کردند. از سوی ایران نیز، حسن روحانی 2 بار، محمود احمدی‌نژاد 3 بار و سیدمحمد خاتمی و مرحوم هاشمی‌رفسنجانی چندین بار به ترکمنستان سفر کرده‌اند. جالب آنکه، در یکی از سفرهای مرحوم هاشمی‌رفسنجانی به این کشور در دهه 70 که پس از حمایت‌های فراوان جمهوری اسلامی ایران از این کشور تازه استقلال‌یافته انجام‌گرفته بود، مسجدی به نام امام خمینی(ره) ساخته و دهکده‌ای به نام «رفسنجانی» نامگذاری شد. لازم به ذکر است که اکنون سفیر ترکمنستان در ایران ازجمله سفرایی است که بیشترین سابقه حضور در ایران را دارد و گمان می‌رود که طبق تعابیر رایج سیاسی، اصطلاحا «مقدم السفرا» باشد.
ظرفیت‌های فراوان ایران، تحریم‌های اروپا و آمریکا علیه روسیه در جنگ اوکراین و همچنین برخی رقابت‌های منطقه‌ای، انگیزه ترکمنستان برای توسعه روابط سیاسی و اقتصادی با جمهوری اسلامی ایران را افزایش داده است. به‌علاوه، حضور گروه‌های تروریستی در افغانستان و ناامنی حاکم در دوران تسلط طالبان، همکاری‌های امنیتی را الزامی کرده است.
موضوعات دیگری مانند قرار داشتن هر دو کشور در حوزه دریای خزر و اهمیت کنوانسیون رژیم حقوقی آن، کاهش شیوع بیماری کرونا و محدودیت‌های ناشی از آن و خصوصا حل اختلافات گازی و ترانزیتی دو کشور در جریان سفر رئیس‌جمهور کشورمان؛ زمینه‌های توسعه روابط را پس از سال‌ها رکود فراهم ساخته است.
شایان ذکر است ترکمنستان تنها کشور آسیای مرکزی است که از سوی سازمان ملل به آن وضعیت «بی‌طرفی دائم» داده شده و این کشور با خودداری از ورود و حضور در اتحادیه‌های سیاسی- نظامی تلاش می‌کند موضع بی‌طرفی خود را حفظ کند و تعهد به این رویکرد، امکان همکاری دوجانبه براساس اعتماد بیشتر را فراهم می‌کند.
مناسبات اقتصادی
متاسفانه تجارت ایران و ترکمنستان در سال ۱۴۰۰ بسیار کم و حدود ۳۰۰ میلیون دلار بود که از این میزان کمتر از ۲۰۰ میلیون دلار سهم صادرات و حدود ۱۰۰ میلیون دلار سهم واردات ایران بوده است. مهم‌ترین واردات ایران از ترکمنستان شامل مواد خام پتروشیمی، فرآورده‌های سوختی مانند بنزین و گازوئیل، نهاده‌های دامی و کنجاله است و کالا‌های صادراتی ایران نیز عمدتا شامل مواد خوراکی، میوه، سبزیجات و مصالح ساختمانی است.
همکاری‌های دو کشور در زمینه انرژی نیز، شامل انعقاد قرارداد سه‌جانبه سوآپ گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از خاک ایران است که ازجمله دستاوردهای سفر سال گذشته ابراهیم رئیسی به ترکمنستان بود. براساس این قرارداد، با حل اختلافات سابق، ایران ضمن بهره‌برداری از درآمد سوآپ گازی، سالانه بین یک‌ونیم تا 2 میلیارد مترمکعب گاز را از مسیر سرزمینی خود به آذربایجان منتقل می‌کند و درعین‌حال به تامین بخشی از گاز موردنیاز استان‌های خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، گلستان و سمنان می‌پردازد. با این قرارداد از دی‌ماه 1400کار آغاز شد. ظرفیت این توافق متعاقباً، در تفاهمنامه‌ای که وزیر نفت در کشور آذربایجان امضا کرد، دو برابر خواهد شد. علاوه‌بر این، سوآپ گاز از ترکمنستان به ارمنستان از خاک ایران نیز ظرفیت دیگری است که وزارت نفت درحال پیگیری تحقق مطلوب آن است.
درمجموع، باید توجه داشت که توسعه روابط اقتصادی نیازمند انجام اقدامات اساسی در بهبود زیرساخت‌ها و سازوکارهاست. برگزاری منظم کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی، فعال‌سازی و توسعه بازارچه‌های مرزی، توسعه مراودات بندر ترکمن‌باشی با بنادر ایران در انزلی، امیرآباد و نوشهر، تجهیز منطقه ویژه اقتصادی سرخس، بازگشایی مرز باجگیران، توسعه زیرساخت‌های ریلی در اینچه‌برون، تسهیل گردشگری، تقویت دیپلماسی سلامت، برنامه‌ریزی تخصصی برای افزایش پیوندهای اقتصادی استان‌های مجاور با کشور ترکمنستان نظیر گلستان، مازندران و خراسان؛ ازجمله اقداماتی است که می‌تواند به افزایش پیوندهای اقتصادی منجر شود.
حمل‌ونقل
در زمینه حمل‌ونقل، توافقنامه «عشق‌آباد» از مهم‌ترین ظرفیت‌های مغفول ترانزیتی میان کشورهای عضو است. توافقنامه تاسیس دالان حمل‌ونقل و گذر بین‌المللی بین کشورهای ایران، عمان، ازبکستان و ترکمنستان در اردیبهشت 1391 در مجلس شورای اسلامی و سایر مراجع تصمیم‌گیر کشورهای عضو تصویب شد اما تاکنون شاهد اقدام قابل‌توجهی نبوده‌ایم. درصورت فعال شدن این توافقنامه، حمل‌ونقل دریایی و هوایی، بنادر و جاده‌ها و بخش خصوصی منتفع خواهند شد.
اجرایی شدن کریدور ریلی قزاقستان- ترکمنستان- ایران موسوم به KTI که یادداشت تفاهم آن در آذرماه 1400 امضا شده نیز یکی دیگر از ظرفیت‌های ترانزیتی مهم میان کشورهای عضو است. راه ابریشم(کریدور جنوبی) یا همان کریدور ریلی مشترک میان ایران(از شهر سرخس)، قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان و ترکیه که از طریق آن بارهای کانتینری از چین به ترکیه و از آنجا به اروپا می‌تواند حمل شود نیز یکی دیگر از ظرفیت‌های ترانزیتی دو یا چندجانبه است.
راه‌آهن چابهار-مشهد-سرخس نیز اجازه می‌دهد که در کوتاه‌ترین زمان ممکن ترکمنستان و سایر کشورهای متقاضی، علاوه‌بر بازار اروپا، به بازارهای آ.س.آن و خلیج‌فارس دسترسی پیدا کنند. در این راستا، بندر چابهار به‌عنوان یکی از راهبردی‌ترین بنادر ایران، فراتر از تنگه هرمز، می‌تواند دسترسی کشورهای آسیای مرکزی خصوصا ترکمنستان را به آب‌های آزاد جهان فراهم کند. به همین دلیل است که به گفته مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امورخارجه، کشورهای آسیای مرکزی به دنبال مشارکت در پروژه این بندر هستند.
نتیجه
سفر دو هفته پیش رئیس‌جمهور تاجیکستان، سفر کنونی رئیس‌جمهور ترکمنستان، سفر هفته آینده رئیس‌جمهور قزاقستان و همچنین برنامه‌ریزی برای سفر وزیر خارجه روسیه به ایران و متقابلا اختصاص سه سفر اول خارجی رئیس‌جمهور کشورمان به دوشنبه، عشق‌آباد و مسکو؛ نشان‌دهنده افزایش توجه مقامات دولت سیزدهم به توسعه روابط با کشورهای آسیای مرکزی و روسیه و متقابلا، افزایش اهتمام این کشورها به توسعه روابط با ایران است. سازمان همکاری اقتصادی(اکو)، سازمان شانگهای و اتحادیه اوراسیا ازجمله مهم‌ترین ظرفیت‌های چندجانبه‌گرایی و اجرای اسناد و توافق‌های فی‌مابین، مهم‌ترین بسترهای همکاری دوجانبه است. باید توجه داشت تا زمانی که همکاری‌های اقتصادی در سطح کنونی باقی بماند و از تجربیات گذشته به خوبی استفاده نشود، نمی‌توان انتظار روابط پایدار و ثمربخش داشت.