توحید ورستان، پژوهشگر اقتصادی: چین و روسیه در سال‌های اخیر به‌طور فزاینده‌ای به هم نزدیک شده و به شرکای تجاری یکدیگر تبدیل شده‌اند اما این رابطه به‌دلیل تحریم‌های غرب علیه مسکو به‌خاطر حمله به اوکراین تهدیدهایی نیز به همراه دارد.
براساس داده‌های گمرک چین، مجموع تجارت چین و روسیه در سال ۲۰۲۱ با ۳۵.۹درصد افزایش به ۱۴۷.۹ میلیارد دلار رسید و روسیه بهعنوان منبع اصلی نفت، گاز، زغال‌سنگ و کالاهای کشاورزی چین است. از زمان اعمال تحریم‌ها در سال ۲۰۱۴ پس از الحاق کریمه به روسیه، تجارت دوجانبه بیش از ۵۰درصد افزایش یافته و چین به بزرگ‌ترین مقصد صادرات روسیه تبدیل شده است. البته دو کشور برای تجارت دوجانبه ۲۵۰ میلیارد دلار هدف‌گذاری کرده‌اند.
به باور کارشناسان، این رابطه عمیق‌تر از تجارت کالایی است و خود را در درک ژئوپلیتیک جهانی و به‌ویژه بی‌اعتمادی فزاینده به ایالات متحده نشان داده است. تجربیات مشترک در زمینه تحریم‌ها و جنگ‌های تعرفه‌ای با واشنگتن منجر به همکاری و برنامه‌ریزی برای جبران اقدامات ایالات متحده شده است. اما با تشدید تحریم‌ها علیه روسیه، چین می‌تواند بخشی از نیاز همسایه‌اش را با خرید بیشتر جبران کند، اما درعین‌حال مراقب تحریم‌های احتمالی نیز باشد.
افزایش پیوسته صادرات نفت و گاز روسیه به چین
روسیه با میانگین ۱.۵۹ میلیون بشکه در روز در سال گذشته یا سهم ۱۵.۵درصد از واردات چین، دومین تامین‌کننده بزرگ نفت چین پس از عربستان سعودی است. حدود ۴۰درصد از این منابع از طریق خط لوله ۴۰۷۰ کیلومتری شرق سیبری اقیانوس آرام عرضه می‌شود که با ۵۰ میلیارد دلار وام چینی تامین مالی شده است. روسیه همچنین سومین تامین‌کننده گاز پکن است و ۱۶.۵ میلیارد مترمکعب سوخت به چین در سال ۲۰۲۱ صادر کرد که حدود پنج درصد از تقاضای چین را تامین می‌کند.
عرضه گاز از طریق خط لوله Power of Siberia، در اواخر سال ۲۰۱۹ آغاز شد و قرار است از ۱۰.۵ میلیارد مترمکعب به ۳۸ میلیارد مترمکعب تا سال ۲۰۲۵ افزایش یابد. همچنین با قراردادی به ارزش بیش از ۴۰۰ میلیارد دلار، روسیه قصد دارد دومین خط لوله گاز به نام 2 Power of Siberia را با ظرفیت سالانه ۵۰ میلیارد مترمکعب بسازد تا از طریق مغولستان به چین برسد.
این ارقام برای درک اثربخشی تحریم‌های غرب علیه روسیه جالب‌توجه است. تجارت دوجانبه روسیه با اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۱ معادل ۲۴۷.۸ میلیارد یورو بود و صادرات روسیه به ارزش ۱۵۸ میلیارد یورو است. از این میزان، حدود ۱۱۰ میلیارد یورو مربوط به نفت و گاز و ۴۸ میلیارد یورو نیز در تجارت سایر کالاها مانند خودرو، ماشین‌آلات و... است.
روسیه درحال‌حاضر گاز خود را از طریق خط لوله Power of Siberia به چین صادر می‌کند که در سال ۲۰۱۹ عرضه منابع را آغاز کرد. این شبکه به خطوط لوله‌ای که گاز را به اروپا می‌فرستند، متصل نیست. طبق برنامه‌هایی که قبلا طراحی شده بود، روسیه قصد دارد تا سال ۲۰۲۵، ۳۸ میلیارد مترمکعب گاز از طریق خط لوله به چین عرضه کند.
به‌طور جداگانه، روس‌نفت، به ریاست ایگور سچین، متحد قدیمی پوتین، قراردادی را با CNPC چین برای تامین ۱۰۰ میلیون تن نفت از طریق قزاقستان در مدت ۱۰ سال امضا کرد که عملا قرارداد موجود را تمدید کرد. روس‌نفت اعلام کرد ارزش قرارداد جدید ۸۰ میلیارد دلار است. این قراردادها باعث تقویت روبل و بازار سهام روسیه ازجمله سهام روس‌نفت و گازپروم شد. البته گازپروم در گزارشی اعلام کرد که قصد دارد صادرات گاز به چین را به ۴۸ میلیارد مترمکعب در سال افزایش دهد.
البته باید توجه داشت که ممکن است چین درمورد مناقشه اوکراین، که بخشی از زنجیره تامین خود را غیرفعال می‌کند، واکنش دیگری داشته باشد. به‌طوری‌که برای نشان دادن نارضایتی فزاینده، سینوپک در اواخر مارس یک سرمایه‌گذاری پیشنهادی ۵۰۰ میلیون دلاری با سیبور روسیه در یک تاسیسات سیبری شرقی را لغو کرد.
تجارت کالایی
در سال ۲۰۱۹، چین اجازه واردات دانه سویا از تمام مناطق روسیه را صادر کرد و دو کشور قراردادی را برای تعمیق همکاری در زنجیره تامین سویا امضا کردند که باعث رشد بیشتر شرکت‌های چینی در روسیه بود. صادرات سویا به چین در سال گذشته به ۵۴۳۰۵۸ تن رسید و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۴ به ۳.۷ میلیون تن برسد.
در سال ۲۰۲۱، چین واردات گوشت گاو از روسیه را تایید کرد. همچنین در ماه مارس سال جاری، پکن اجازه واردات گندم از تمام مناطق روسیه را داد و محدودیت‌های قبلی را حذف کرد. دیگر صادرات مواد غذایی از روسیه به چین شامل ماهی، روغن آفتابگردان، روغن کلزا، مرغ، آرد گندم و شکلات است.
چین همچنین با واردات الوار و محصولات مرتبط با آن در سال گذشته ۴.۱ میلیارد دلار، خریدار بزرگ الوار از روسیه است. در سوی دیگر، چین محصولات مکانیکی، ماشین‌آلات و تجهیزات حمل‌ونقل، تلفن همراه، خودرو و محصولات مصرفی را به روسیه می‌فروشد.
صادرات چین به روسیه در سال گذشته به ۶۷.۶ میلیارد دلار رسید که ۳۴درصد افزایش داشت و احتمالا بازار روبه‌رشدی خواهد بود، چون روسیه محصولات اتحادیه اروپا را با مشابه‌های چین و آسیا جایگزین می‌کند.
البته هنوز توافقنامه‌های تجاری اجرایی نشده است که می‌تواند به سرعت بخشیدن به تجارت دوجانبه روسیه و چین کمک کند. پکن در سال ۲۰۱۸ با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) توافقنامه تجارت آزاد را امضا کرد که بر تجارت آزاد چین و روسیه بسیار تاثیرگذار خواهد بود.
سرمایه‌گذاری و فاینانس چینی
تحریم‌های غرب روسیه را مجبور کرد که در سال‌های اخیر به چین برای فرصت‌های سرمایه‌گذاری نگاه ویژه‌ای داشته باشد و بانک‌های دولتی چین به روسیه کمک کرده‌اند از زیرساخت‌ها گرفته تا پروژه‌های نفت و گاز تحت طرح کمربند و جاده چین تامین مالی کند. روسیه تا حد زیادی بزرگ‌ترین دریافت‌کننده تامین مالی بخش دولتی پکن است، به‌طوری‌که بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۷، ۱۰۷ وام و اعتبار صادراتی به ارزش ۱۲۵ میلیارد دلار از موسسات دولتی چین دریافت کرده است.
چین و روسیه در سال ۲۰۱۰ شروع به استفاده از ارزهای ملی خود برای تسویه تجارت دوجانبه کردند و اولین خط سوآپ ارزی خود را در سال ۲۰۱۴ افتتاح کردند که در سال ۲۰۲۰ آن را به مبلغ ۱۵۰ میلیارد یوان طی سه سال تمدید کردند. تسویه یوان، ۲۸درصد از صادرات چین به روسیه را در نیمه اول سال ۲۰۲۱ به خود اختصاص داد، درحالی‌که این رقم در سال ۲۰۱۳ تنها دو درصد بود، چون هر دو کشور به‌دنبال کاهش اتکا به دلار و درعین‌حال توسعه سیستم‌های پرداخت فرامرزی مربوطه خود هستند.
پول چین ۱۳.۱درصد از ذخایر ارز خارجی بانک مرکزی روسیه را در ژوئن ۲۰۲۱ به خود اختصاص داد، درحالی‌که در ژوئن ۲۰۱۷ تنها ۰.۱درصد بود و میزان دلار آمریکا ذخیره در مسکو از ۴۶.۳درصد در مدت مشابه به ۱۶.۴درصد کاهش یافت. با توجه به اینکه چین و روسیه به‌دنبال کاهش بیشتر دلار هستند، دلار آمریکا ممکن است در سال‌های آینده تحت فشار فزاینده‌ای قرار گیرد.
نتیجه
به باور کارشناسان، مسکو و پکن مساله اوکراین را بخشی از یک مبارزه گسترده‌تر با نفوذ ایالات متحده می‌دانند. هر دو خواستار اصلاحات در شورای امنیت سازمان ملل متحد و بانک جهانی برای مشارکت بیشتر در امور جهانی شده‌اند که اقتصادهای بزرگ‌تر دیگر مانند برزیل، هند و آفریقا باید در آن مشارکت داده شوند. درواقع، این دو کشور با گروه بریکس پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰، ۵۰درصد تولید ناخالص داخلی جهانی را داشته باشند.
همچنین استفاده واشنگتن از دلار آمریکا و سیستم بانکی جهانی سوئیفت بهعنوان سلاح تجاری نیز باعث بی‌اعتمادی بیشتر شده است. می‌توان انتظار داشت که چین و روسیه در این مقطع دربرابر آن ایستادگی کنند.