الهه پهلوان، کارشناس‌ارشد برنامه‌ریزی محیط‌زیست، عضو بنیاد حفاظت از محیط‌زیست و حیات‌وحش ایران: اصولا بحران‌های محیط‌زیستی یک‌شبه رخ نمی‌دهد بلکه طی سال‌های متوالی و مستمر پایه‌گذاری می‌شود. این‌بار بحران آبی، پدیده گردوغبار را رقم زد. مشخص است که مبحث گردوغبار موضوع امروز کشور ما نیست و دهه‌‌هاست که در استان‌هایی از کشور وجود آن تجربه شده، اما به‌دلایلی که تشریح خواهم کرد تواتر آن بیشتر و از نظر مقیاس مکانی بزرگ‌تر شده است. رخداد اخیر یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای گرد‌وغبار در دو دهه اخیر بوده است. در چند روز گذشته استان‌های اردبیل، گیلان، آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام، همدان، مرکزی، اصفهان، بخشی از استان فارس، بوشهر، هرمزگان، یزد‌، لرستان، کهگیلویه‌وبویراحمد و... تا استان تهران، همگی درگیر پدیده گردوغبار بودند.
اما در ابتدا باید به این موضوع پرداخت که چه اتفاقی رخ می‌دهد که گردوغبار ایجاد می‌شود؟ کافی است به اجزای تشکیل‌دهنده خاک زیر پایمان بیشتر توجه کنیم! خاک مخلوطی از مواد‌معدنی، مواد‌آلی، گازها، آب، میکروارگانیسم‌ها و ماکروارگانیسم‌هاست که درکنار هم حیات را امکان‌پذیر کرده‌اند. در این میان آب موجود میان خلل و فرج خاک عامل اصلی چسبندگی و به‌هم‌‌پیوستگی خاک است. از نظر طبیعی، کمبود بارش، تغییر‌ اقلیم و گرمایش جهانی و به‌تبع آن کاهش رطوبت، سبب ازدست‌رفتن آب میان منافذ و سوراخ‌های ریز خاک شده و باعث شکل‌گیری کانون گردوغبار می‌شود. با وقوع این شرایط، با وزیدن باد پدیده پخش گردوغبار رخ می‌دهد. اما فقط عوامل طبیعی مسبب این بحران نیستند و ابعاد انسانی تاثیر بیشتری در این بحران دارند؛ درواقع فقدان برنامه مناسب برای مدیریت منابع آبی، تغییر کاربری اراضی، رها‌کردن زمین‌های کشاورزی و مهاجرت، سدسازی‌های بی‌رویه روی سرشاخه‌های رودخانه‌ها، عدم‌ تخصیص حقابه پایین‌دست در رودخانه‌های مرزی و مشترک، دستکاری سطوح خاک در وسعت زیاد به‌‌منظور کشاورزی مانند شخم یا آیش گذاشتن زمین‌های کشاورزی یا عدم‌ کشت در کشتزارهای دیمی، کاشت محصولات پرآب‌بر، عدم ‌استفاده از سیستم‌های آبیاری نوین، صادرات آب مجازی و انتقال آب بین‌حوضه‌ای، حفر چاه و پایین‌رفتن آب در سفره‌های زیرزمینی و چندین عوامل کوچک و بزرگ دیگر باعث کاهش رطوبت خاک، خشکی خاک اعم از خشک‌شدن بستر تالاب‌ها، دریاچه‌ها و مرداب‌ها، مراتع و زمین‌های کشاورزی و... می‌شود و در این میان معضل کم‌بارشی و خشکسالی به‌عنوان عاملی تشدیدکننده، ایفای نقش می‌کنند.
گردوغباری که در چند روز اخیر، کشور را درگیر کرد تلفیقی از فعال‌شدن کانون‌های داخلی و همچنین توده غباری بود که از منطقه‌‌ای بین سوریه و عراق شروع شد و کشور ما را تحت‌تاثیر قرار داد. سدسازی‌های ترکیه باعث شده رطوبت خاک این منطقه کاهش پیدا کند و کمبود بارش‌ها هم بر شدت وقوع این پدیده افزوده است. این عامل باعث شده با وقوع باد، ذرات خشک خاک به‌راحتی جابه‌جا شود. شروع توفان به‌‌سرعت باد بستگی دارد. در علم هواشناسی پارامتری وجود دارد تحت‌عنوان «حداقل سرعت باد» که می‌تواند ذرات خاک را از روی زمین بلند کند. براساس نظر کارشناسان، این پارامتر زمانی حدود 17‌متر بر ثانیه بود و درحال حاضر این عدد به 10 تا 12متر بر ثانیه رسیده که نشان‌دهنده این است تغییراتی در سطح خاک اتفاق افتاده (رطوبت سطحی خاک از دست رفته و خاک دچار فرسایش شده) و آن را مستعد کرده است تا وزیدن باد با سرعت کمتر از گذشته هم ایجاد توفان گردوغبار کند. نکته قابل‌تاملی که در اینجا اتفاق افتاده این است که «سرعت آستانه» یا به‌عبارتی «حداقل سرعت باد» که ذرات خاک را از روی سطح زمین بلند می‌کند، با سرعتی حدود پنج متر بر ثانیه هم مشاهده شده است.
متاسفانه روند در پیش‌گرفته‌شده متولیان درخصوص بحران آب و خشکسالی نشان داده این موضوع چه در ابعاد ملی و چه در ابعاد بین‌المللی در طبقه موضوعات کم‌اهمیت جای گرفته است. به‌عنوان مثال در سطح ملی فقدان ردیف مستقل بودجه در سال جاری توسط دولت برای مقابله با بحران گردوغبار در سطح ملی، گواه بر این قضیه است و این سهل‌انگاری درحالی است که در چندین‌ماه اخیر بارها بیشتر استان‌ها درگیر این آلودگی مهلک و توفان گردوغبار شده‌اند و به‌عبارتی این بحران با چشم قابل ‌رویت است و اما در سطوح بین‌المللی دیپلماسی محیط‌زیستی کارآمدی به چشم نخورده است. صادرات محصولات پرآب‌بر از کشور از یک‌سو و ازسوی دیگر ضعف در گرفتن سهم و حقابه‌های مرزی ایران نمونه‌هایی از این قضیه است. همسایگان‌مان در جنوب‌شرقی و شمال‌غربی ایران یعنی افغانستان و ترکیه در تشدید بحران آبی و گردوغبار کشور دخیل بوده‌اند. البته در شمال‌شرق کشور هم به‌علت خشک‌شدن دریاچه آرال با پدیده گردوغبار مواجه هستیم اما به‌دلیل جهت باد غالب در کشور، از این ناحیه تا حدودی کمتر آسیب دیده‌ایم. درحال حاضر اساسی‌ترین بحران در منطقه ساخت ابرسدهای ترکیه است! در معاهدات بین‌المللی مشخصا معاهده‌ای مربوط به احداث سد و مسدودسازی مسیر آب‌های فرامرزی وجود ندارد که بتوانیم براساس آن ترکیه را به‌دلیل اثرات سوء سدسازی‌هایش محکوم کنیم، مضافا دولت ترکیه ادعا و پافشاری زیادی مبنی‌بر آن دارد که رودخانه‌های دجله و فرات در زمره رودخانه‌های بین‌المللی هم نیستند و نباید آنان را تحت قوانین بین‌المللی قرار دهیم، اما با توجه به تعریفی که از رودخانه بین‌المللی وجود دارد، رودهای دجله و فرات در زمره رودخانه‌های بین‌المللی قرار دارند و دولت ترکیه نمی‌تواند به‌صورت یک‌جانبه و بدون مشورت و جلب رضایت کشورهای پایین‌دست نسبت به تغییرات زیان‌بار در جریان این رودها اقدام کند. ایران از نظر ژئوپلیتیک به‌طور غیرمستقیم (به‌واسطه عراق) از سدسازی‌های ترکیه روی دجله و فرات آسیب می‌بیند و به این خاطر نتوانسته اهرم فشار مستقیمی بر ترکیه برای توقف سدسازی‌ها روی این دو رودخانه مهم داشته باشد. این درحالی است که بخش گسترده‌ای از بحران کم‌آبی و همچنین بحران محیط‌زیستی استان‌های جنوب‌غرب ایران و مشخصا استان خوزستان مستقیما متاثر از ابرپروژه‌های سدسازی ترکیه است؛ لذا ایران، به‌دلیل ناتوانی و ضعف ساختار سیاسی عراق برای تقابل با پروژه‌های سدسازی ترکیه با معضلات و بحران جدی مواجه شده است. یک مقام عراقی در سال جاری هشدار داد این کشور درحال حاضر به‌طور متوسط ​​با 272روز گردوغبار در سال مواجه است و پیش‌بینی می‌شود تا سال2050، 300روز گردوغبار رخ دهد و این موضوع درصورت حل‌نشدن به‌منزله فاجعه برای ایران است.
البته باید اضافه کرد جنس اقدامات آبی ترکیه در بالادست حوضه آبریز ارس متفاوت است. پروژه آناتولی شرقی موسوم به «پروژه داپ» با تکمیل آن، کشور ما را به‌صورت مستقیم تحت‌تاثیر کاهش حقابه‌ ارس قرار خواهد داد و دستکم سه استان اردبیل و آذربایجان‌های شرقی و غربی از آن متاثر خواهند شد و محیط‌زیست و کشت‌وصنعت را در این نواحی نابود خواهد کرد. ترکیه با علم بر اینکه منطقه غرب آسیا روزبه‌روز با بحران کم‌آبی و بی‌آبی دست‌وپنجه نرم خواهد کرد سعی دارد با توسعه و گسترش ابرپروژه‌های سدسازی خود روی آبراه‌های مشترک خود با کشور‌های منطقه و به‌خصوص عراق، سوریه و در ادامه ایران، شرایط سختی را برای ما رقم بزند. لذا اگر امروز ایران جزء آلوده‌ترین کشور‌های جهان است باید بخش اعظمی از انگشت ‌اتهام را به‌سوی ترکیه چرخاند؛ هدف ترکیه از اجرای این پروژه‌ها قطعا درکنار منافع اقتصادی، منافع سیاسی و امنیتی هم است. البته در این بین نباید آثار و عواقب مخرب برخی اقدامات و سیاست‌های غلط آبی کشور در حوزه کشاورزی، شرب، صنعت به‌خصوص منابع زیرزمینی بر تشدید بحران کم‌آبی، گردوغبار، فرونشست‌ها را نیز فراموش کرد. اگر به‌عمده مسائل و مشکلات اخیر خاورمیانه توجه کنیم، متوجه خواهیم شد مهم‌ترین جنگ در منطقه در دهه‌های آتی، «جنگ آب» خواهد بود. مصداقی‌تر کافی است به معضلات و تنش‌های سیاسی و مرزی بین سه کشور سودان، اتیوپی و مصر در افتتاح و آبگیری سد النهضه بنگریم. اکنون بحران در روابط این سه کشور با محوریت این سد که می‌تواند بحران آبی را به‌خصوص برای مصر و کشاورزی این کشور ایجاد کند تا جایی پیش رفته که رئیس‌جمهور مصر حتی تهدید به بمباران این سد کرده است. این نکته به‌خوبی نشان می‌دهد سایه بحران آب و وقوع جنگ آب تا چه اندازه جدی و نزدیک است.
البته باید صحبتم را تکمیل‌تر کنم، درست است که طرح سدسازی ترکیه روی دجله و فرات اثرگذار بوده و میکروکلیمای بخش‌های غربی ایران را تحت‌الشعاع قرار داده، اما برخی کانون‌های گردوغبار هم ارتباطی به رودخانه‌ها و ترکیه ندارند. به‌عنوان مثال براساس نظر کارشناسان، کانون گردوغبار واقع در منطقه سینجار عراق ارتباط مستقیمی با رودخانه‌ها ندارد، بنابراین تغییر اقلیم و گرمایش نیز عاملی نگران‌کننده است. نکته دیگر اینکه همه توفان‌های غباری به‌وقوع‌پیوسته در کشور، در خارج از مرزهای ایران شکل نمی‌گیرند. درواقع در داخل ایران کانون‌های گردوغبار زیادی وجود دارد که تاثیر آن بر خارج از مرزها هم دیده شده است، به‌طور مثال با وقوع توفان بسیار شدید در منطقه شرق ایران تاثیر آن روی پاکستان و بعد از آن تا اقیانوس هند هم دیده شده است. یعنی کشور ما هم کانون گردوغبار است. همچنین ویرانگری‌های کشور عراق در دوران دفاع‌مقدس باعث شد بسیاری از حوضه‌های آبی عراق خشکانده شود، برای اینکه سربازان ایرانی نتوانند در نیزارها پنهان شوند که امروزه به کانون ریزگرد تبدیل شده‌اند. بحران آبی به‌میزانی جدی است که امروز از پنج‌میلیون اصله نخل خوزستان حدودا سه‌میلیون‌و۲۰۰ هزار اصله از نخیلات محکوم به‌ مرگ تدریجی شدند و حدود یک‌میلیون و۸۰۰ اصله در سایه خشکی هورالعظیم و اروندرود درمعرض خشک‌شدن قرار دارند. از دیگر دلایلی که ایران با این حجم غبار روبه‌رو شد، بحث جنگل‌تراشی‌ها و جنگل‌زدایی چه بر اثر خشکسالی یا آتش‌سوزی و چه به‌صورت عمدی مانند تغییر کاربری در جنگل‌های زاگرس بوده است. این جنگل‌ها همچون سدی طبیعی سالیان زیاد درمقابل توفان‌های گردوغبار از کشور حفاظت می‌کرده و با تخریب‌های صورت‌گرفته راندمان آنها به‌شدت کاهش یافته است.
درکنار تمام این مشکلات، در اوایل اردیبهشت‌ماه1401 خبری منتشر شد مبنی‌بر اینکه، روزانه ۷۰۰کانتینر هندوانه از ایران خشک به ترکیه پرآب صادر می‌شود یا در همین چند روز اخیر خبر از صادرات 60 تا 70درصدی هندوانه شیراز به کشورهای اطراف خلیج‌فارس به گوش رسید. این موضوع بزرگ‌ترین فاجعه صادرات آب مجازی از سرزمین خشک و نیمه‌خشک ایران است. هر کیلو هندوانه حدود 300 تا 400 لیتر آب مصرف می‌کند، یعنی یک هندوانه پنج‌کیلوگرمی حدود دو تن نیاز آبی دارد، متاسفانه کشت انبوه محصولات پرآب‌بر و خصوصا صادرات آنها ازقبیل هندوانه، هیچ جای توجیهی برای کشور ندارد و سودآوری بیشتر، دلیل تمایل کشاورزان بر این موضوع است. عدم ‌وجود نظارت، عدم‌ دستورالعمل و عدم ‌تعریف سیاست و اِشل صادرات آب مجازی در اقلام صادراتی گمرک، عرصه را بر صادرات محصولات پرآب‌بر راحت کرده است. این اقدام جز تشدید تنش‌های آبی ایران و بحران گردوغبار آورده‌ای ندارد. ترکیه و اکثر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس با هدف حفظ منابع آبی خود میزان کشت هندوانه و یک‌سری محصولات پرآب‌بر را کاهش داده‌اند؛ اما تجار کشورهای همسایه اعم از ترکیه، امارات‌متحده، عمان و... بخش کثیری از هندوانه ایران را از سر مزرعه خریداری و صادر می‌کنند. نباید از این موضوع غافل شویم زیرا به‌عنوان مثال ترکیه بر ساخت سدهایش اصرار دارد تا آب را به کشورهایی بفروشد که صاحب انرژی و نفت هستند. برخی از این موضوع با عنوان غلطِ اوپک آبی یاد می‌کنند؛ درست است که این سازمان یعنی (سازمانِ کشورهای صادرکننده آب Organization of the Water Exporting Countries) رسما شکل نگرفته است؛ اما وضع موجود نشان از رونمایی آن در آینده‌ای نزدیک دارد. باید آگاه باشیم بحث آب درمقابل نفت چند دهه است که در خاورمیانه طرح شده است. انتظار می‌رود در این زمینه ایران هوشمندانه عمل کند. آنچه به‌نظر می‌آید باید هرچه سریع‌تر دیپلماسی گردوغبار میان ایران، عراق، ترکیه، سوریه، اردن، قطر، عربستان، مصر، کویت و سایر مناطق درگیر با پدیده گردوغبار فعال شود تا بتوان با این پدیده مقابله و آن را مهار کرد. باید یادآور شوم مساله محیط‌زیست مرز نمی‌شناسد و همواره باید تعاملات و همکاری‌ها با کشورهای دخیل، مستمر باشد. در این راه نباید بهره‌گیری از ظرفیت‌های سازمان‌های بین‌المللی و تخصصی ازجمله سازمان جهانی هواشناسی، برنامه محیط‌زیست ملل متحد (یونپ)، سازمان جهانی بهداشت، سازمان خواروبار و کشاورزی (فائو) و سایر نهادهای بین‌المللی و اثرگذار را نادیده بگیریم.