محسن کاظم‌آبادی، پژوهشگر منطقه: پس از نگارش دو یادداشت پیرامون روابط ایران و قطر در آستانه سفر ابراهیم رئیسی به قطر و سپس سفر امیر قطر به ایران با عنوان «دیپلماسی با همسایه محترم 1 و 2» حال در جریان سفر رئیس‌جمهوری محترم کشورمان به عمان، روابط تهران و مسقط ارزیابی می‌شود.
روابط جمهوری اسلامی ایران و سلطنت عمان متاثر از مناسبات همسایگی و پیوندهای اقتصادی، تاریخی، فرهنگی، دینی و تحولات منطقه‌ای و جهانی است. نقش منطقه‌ای عمان در عدم‌پیوستن به ائتلاف‌ها و تلاش برای میانه‌روی، صلح‌جویی و پرهیز از تنش و از سوی دیگر، جایگاه منطقه‌ای و ظرفیت‌های گسترده ایران، مهم‌ترین دلایل توسعه روابط دو کشور بوده است.
سابقه روابط سیاسی
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال 1351، اعزام نیروهای نظامی ایران به عمان جهت حمایت از حکومت سلطان قابوس در جنگ ظفار و مقابله با جدایی‌طلبان متمایل به کشورهای کمونیستی، موجب حفظ یکپارچگی این کشور شد. اگرچه این اقدام با هماهنگی آمریکا و انگلستان و موجب تلفات جانی و مالی برای ایران شد اما تصویر مثبتی از نیروهای ایرانی در ذهن دولت و مردم عمان برجای گذاشت.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با دستور سلطان قابوس، هیاتی به سرپرستی یوسف بن علوی به دیدار امام‌خمینی(ره) آمدند و حمایت خود را از انقلاب مردم ایران اعلام کردند. با وقوع تحولات انقلاب نظیر استفاده آمریکا از پایگاه هوایی المصیره عمان برای اجرای «عملیات طبس» و همچنین جنگ تحمیلی، روابط دو کشور کاهش یافت.
مجددا پس از پایان جنگ، روابط دو کشور به‌تدریج گسترش یافت و با سفر محمد خاتمی در سال 1382، سفر سلطان قابوس در سال‌های 1388 و 1392 و دیدار با رهبر انقلاب، سفر محمود احمدی‌نژاد در سال 1386، سفر حسن روحانی در سال‌های 1392 و 1395 همراه شد و اکنون مسقط میزبان آقای رئیسی است.
مناسبات جدید دوجانبه
سلطان قابوس پس از حدود 50 سال سلطنت بر عمان در دی‌ماه 1398 درگذشت و پسرعموی او یعنی هیثم‌بن‌طارق به سلطنت رسید. رئیس‌جمهور و رئیس مجلس سابق کشورمان درگذشت او را تسلیت گفتند و انتصاب سلطان هیثم را تبریک گفتند. دکتر ظریف نیز در راس هیاتی برای عرض تسلیت وارد مسقط شد و با سلطان جدید عمان دیدار کرد.
پس از انتخاب رئیسی به‌عنوان رئیس‌جمهور نیز روابط حسنه دو کشور ادامه یافت و وزیر خارجه عمان در مراسم تحلیف ریاست‌جمهوری شرکت کرد. سپس در دی‌ماه 1400 امیرعبداللهیان در مسقط با همتای خود گفت‌وگو کرد.
در همین ماه، هشتمین نشست کمیته مشترک سیاسی راهبردی در تهران برگزار شد و مناسبات سیاسی دو کشور توسعه یافت. یک ماه بعد، نوزدهمین کمیسیون مشترک اقتصادی با سفر وزیر صمت به عمان برگزار شد که شامل توافق‌های مهمی بود.
مجددا تهران در اسفندماه میزبان وزیر خارجه عمان بود و او دعوت‌نامه سلطان عمان را به ریاست‌جمهوری تقدیم کرد. در ادامه، وزیران خارجه دو کشور دوبار در اسفند 1400 و همچنین در 14 فروردین 1401 با یکدیگر گفت‌وگوی تلفنی داشتند و امیرعبداللهیان در این تماس‌ها از نقش سازنده عمان در حل‌وفصل برخی موضوعات ازجمله پرونده زندانیان و همچنین برقراری آتش‌بس در یمن تشکر کرد.
مساعدت عمان درخصوص مذاکرات ایران و عربستان، ایفای نقش سازنده در موضوع پرداخت بدهی انگلستان به ایران، میزبانی از رهبران انصارالله، نمایندگان سازمان ملل و نمایندگان سایر بازیگران موثر برای اعمال آتش‌بس در یمن و اخیرا، دستور سلطان هیثم برای اجرای توافقنامه همکاری دریایی، ازجمله تحولات رخ‌داده در مناسبات ایران و عمان در ماه‌های اخیر بوده است.
تلاش برای میانجیگری در مذاکرات هسته‌ای ایران، نگاه مثبت به توافق برجام و مخالفت با تحریم ایران، ابراز تحفظ نسبت به برخی از بندهای ضدایرانی مصوب در شورای همکاری خلیج‌فارس و همچنین رای ممتنع یا مثبت به‌نفع ایران در سازمان‌های بین‌المللی و البته جبران آن توسط ایران، از دیگر اقدامات مسقط در سال‌های گذشته بوده است.
عدم‌پیوستن به ائتلاف جنگ یمن، ایفای نقش مثبت برای حل بحران سوریه، محکومیت جنایات رژیم‌صهیونیستی و همچنین مخالفت با جریان‌های تکفیری جزء رویکردهای سازنده عمان در تحولات منطقه‌ای بوده است.
روابط اقتصادی
ایران در بیشتر کالاهایی که وارد عمان می‌شود، مزیت رقابتی دارد. حجم مبادلات تجاری دو کشور در سال 1400 به یک‌میلیارد و 336 میلیون دلار رسید که 716 میلیون دلار آن سهم صادرات ایران بود. با این میزان، عمان ششمین مقصد صادراتی ایران و از میان کشورهای حوزه خلیج‌فارس، دومین مقصد صادراتی است. حوزه‌های تجاری، معدنی، سرمایه‌گذاری، فناوری، کشاورزی و امنیت غذایی، بانکی و مالی، بهداشت و درمان، انرژی و حمل‌ونقل، مهم‌ترین ظرفیت‌های همکاری میان دو کشور است. ضمنا، حدود 10هزار ایرانی ساکن عمان هستند و می‌توانند موجب توسعه مبادلات اقتصادی شوند.
حمل‌ونقل
مرز مشترک دریایی و همچنین قرارداشتن ایران و عمان در دوسوی تنگه‌هرمز برای حفظ امنیت انرژی و تردد کشتیرانی بین‌المللی بسیار با اهمیت است. بنادر صلاله، صحار، سلطان قابوس و دقم بنادر اصلی عمان است و بندر السویق، دراختیار صادرات کالاهای ایرانی است. ظرفیت بالای بندرچابهار که بهره‌برداری از آن در کمیسیون اقتصادی دو کشور موردتفاهم قرار گرفته و همچنین ظرفیت کریدور شمال-جنوب در اتصال کشورهای حوزه خلیج‌فارس به کشورهای آسیای مرکزی تا اروپا، ازجمله قابلیت‌های مهم در زمینه حمل‌ونقل است.
توافقنامه «عشق‌آباد» نیز یکی‌دیگر از ظرفیت‌های مغفول ترانزیتی است. توافقنامه تاسیس دالان حمل‌ونقل و گذر بین‌المللی بین کشورهای ایران، عمان، ازبکستان و ترکمنستان در اردیبهشت 1391 در مجلس شورای اسلامی و سایر مراجع تصمیم‌گیر کشورهای عضو تصویب شد اما تاکنون شاهد اقدام قابل‌توجهی نبوده است. درصورت فعال‌شدن این توافقنامه، حمل‌ونقل دریایی و هوایی، بنادر و جاده‌ها و بخش خصوصی منتفع خواهند شد.
نتیجه
تاکید دولت سیزدهم بر «سیاست همسایگی» درکنار تحولات مثبت منطقه‌ای و جهانی مانند آتش‌بس موقت در یمن، مذاکرات ایران و عربستان، کاهش بحران کرونا، افزایش قیمت نفت، سرگرم شدن اندک آمریکا و کشورهای اروپایی به بحران اوکراین و کاهش توان دخالت آنها در منطقه، افزایش ناامیدی کشورهای منطقه از اتکا به آمریکا و تلاش برای متنوع ساختن روابط خارجی و مناسبات اقتصادی؛ مجموعا امکان همگرایی میان کشورهای منطقه را افزایش داده است. از این‌رو، سفرهای رئیسی به تاجیکستان، ترکمنستان، روسیه، قطر و اکنون عمان، موجب گشایش جدیدی در روابط منطقه‌ای کشورمان خواهد شد و انگیزه سایر کشورها برای توسعه روابط با کشورمان را افزایش خواهد داد.