ندا اظهری، مترجم: چینی‌ها سال‌هاست که به‌لطف سرمایه‌گذاری‌های عظیم دولت این کشور روی آموزش عالی در حوزه‌های علمی به قله‌های افتخار دست پیدا کرده‌اند، به‌طوری که توانسته‌اند طی یکی، دوسال گذشته جایگاه نخست تولید علم جهان را از آن خود کنند. به‌دنبال تیره‌وتار شدن روابط علمی و سیاسی آمریکا و چین از دوران دونالد ترامپ، ریاست‌جمهوری آمریکا بسیاری از محققان و دانشجویان چینی، آمریکا را ترک کردند و دولت چین مصمم‌تر شد تا بتواند با تسلط بر وضعیت علمی دنیا، جایگاه آمریکا را در رتبه‌بندی علمی جهان از آن خود کند. در این میان بسیاری از کارشناسان بر این باورند که آموزش عالی چین نقش بسزایی در آینده آموزش عالی جهانی خواهد داشت.
چین از اوایل سال 2000 میلادی مسیر خود را به‌سمت فاز تازه‌ای از جهانی‌سازی آموزش عالی طی کرده است. در این مسیر سیاست‌های بلندپروازانه و فعال‌تری برای تقویت حضور این کشور در چشم‌انداز آموزش عالی جهان مطرح شد تا قدرت نرم آن را تقویت کنند. چین با پذیرش محدود دانشجوی ورودی بین‌المللی و ایجاد دانشگاه‌ها و دروسی که به‌لحاظ رتبه‌سازی جهانی ایجاد شده‌اند، برای تبدیل آموزش عالی فراملی یک‌طرفه که معمولا در چین به‌عنوان موسسات و برنامه‌های مشارکتی چینی- خارجی شناخته می‌شود، برای آموزش عالی فراملی دوطرفه تحت حمایت طرح ابتکاری کمربند و جاده تلاش می‌کند. زمانی که آموزش عالی فراملی در اوایل دهه 1990 ظهور کرد، هدف آن تاسیس کالج‌ها یا مدارس سرمایه‌گذاری مشترک چینی و خارجی و ارائه بخشی از برنامه‌های آموزش خارجی در پردیس‌های چینی با همکاری دانشگاه‌های شریک خارج از کشور بود. با وجود این از آن زمان، تغییرات اساسی در جنبه‌های کمی و کیفی آموزش عالی فراملی چین رخ داده است که تا امروز هم ادامه دارد. شوراها حکایت از آن دارد که شمار موسسات و برنامه‌های فراملی در پردیس‌های چینی طی دو دهه گذشته با سرعت زیادی گسترش یافته است. به‌عنوان مثال در سال 1995 تنها دو موسسه و برنامه فراملی در چین حضور داشتند اما تا سال 2001 این تعداد به 18 مرکز رسید و با رشد سریعی که روبه‌رو شد، تعداد موسسات به 154 و تعداد برنامه‌های فراملی به 1187 مورد رسیده است. اگرچه هیچ‌آمار رسمی در دست نیست اما در رسانه‌ها این گونه بیان شده که تعداد دانشجویان ثبت‌نام شده در آموزش عالی فراملی چین در سال 2020 به‌طور تقریبی به 600 هزار رسیده است.
رشد آموزش عالی و افزایش دانشگاه‌های فراملی
همین رشد سریع منجر به تنوع انواع و سطوح مختلف موسسات و برنامه‌های فراملی شده است. در مقایسه با اوایل دهه 1990 که اکثریت قریب به اتفاق آنها به موسسات و برنامه‌های فراملی در سطح کارشناسی‌ارشد تعلق داشتند، کالج‌های جوان شروع به ارائه برنامه‌های کوتاه‌تری کرده‌اند و 80 درصد در سطح کارشناسی در پردیس‌های دانشگاهی چین ارائه می‌شوند. در همین راستا برنامه‌های فنی‌وحرفه‌ای فراملی بیشتری در همکاری با شرکای خارجی در این کشور شکل گرفت. چین دانشگاه‌های پژوهشی بیشتری را از استرالیا، انگلیس و آمریکا به خود جذب کرد تا بتواند با آنها همکاری کرده و موفق به ساخت شعبه پردیس‌های مشترک شود و برنامه‌های فارغ‌التحصیلی را در این کشور ارائه دهد. درحالی‌که موسسات و برنامه‌های فراملی در اواخر دهه 1990 در شهرهای بزرگی چون پکن و شانگهای متمرکز بوده‌اند، استان‌های محلی بیشتر و حتی برخی مناطق توسعه‌نیافته اقتصادی به‌تازگی درگیر آموزش عالی فراملی شده‌اند. در دوران کرونا، برخی موسسات فراملی در چین نقش جدیدی را مبنی‌بر حمایت آکادمیک از دانشجویان بومی که در دانشگاه‌های خارجی یا شرکای خارجی پذیرفته شده‌اند، برعهده گرفته‌اند اما به‌دلیل محدودیت‌های خارجی قادر به ترک کشور نبوده‌اند.
جهانی‌سازی برون‌مرزی
به گزارش news world university مهم‌تر از همه اینکه دانشگاه‌های چینی در تاسیس شعبه‌های خارجی، کالج‌های مشترک بین‌المللی و ارائه مدرک و آموزش برنامه‌های آموزشی خارجی در همکاری با دولت‌ها، دانشگاه‌ها و شرکت‌های خارجی مشارکت داشته‌اند. به‌عنوان مثال در حال حاضر دانشگاه Lao Soochow طبق برنامه‌ریزی عمل می‌کند، به‌طوری که دانشکده‌های اقتصاد و تجارت بین‌الملل، امور مالی، زبان چینی و علوم و فناوری کامپیوتر را راه‌اندازی کرده‌اند که بیشتر دانشجویان را از میان افراد بومی گزینش می‌کنند. تعداد بیشتری از دانشگاه‌های چینی با حمایت دولت این کشور تلاش‌های مشابهی را برای صدور آموزش عالی و افزایش اثربخشی خود در خارج از کشور انجام داده‌اند. علاوه‌بر این سایر دانشگاه‌های چین مانند زبان و فرهنگ پکن، شانگهای و هوآکیائو نیز به ترتیب در کشورهای آسیای شرقی و در شهرهای توکیو و بانکوک شعبه‌هایی از پردیس‌های دانشگاهی را تاسیس کرده‌اند. شکی نیست که آموزش عالی فراملی به بخش مهمی از سیاست آموزش عالی چین تبدیل شده است. از سوی دیگر چین هم به توسعه کمی و هم ارتقای کیفی در حوزه آموزش فراملی دست یافته است. دامنه آنچه ارائه می‌شود از نظر ساختار دانشجویی، برنامه‌های آموزشی ارائه شده و انواع و سطوح موسسات و برنامه‌های آموزشی از تنوع و انعطاف بیشتری برخوردارند.
از سوی دیگر چین برای تغییر یک‌طرفه آموزش عالی فراملی گذشته به سیستم دوطرفه فراملی تلاش کرده است که هدف آن تقویت تاثیر آموزش عالی چین از طریق انتقال ایده‌ها، استانداردها و خدمات آموزشی به کشورهای خارجی عنوان شده است. با وجود این تعداد موسسات و برنامه‌هایی که از چین به دیگر کشورها منتقل شده، همچنان کمتر از موسسات ووردی است. از آنجا که دانشگاه‌های چینی از قبیل «ژجیانگ» و «فودان» تلاش زیادی می‌کنند که شعبه‌های پردیس خود را بسازند و برنامه‌های خود را در خارج از کشور ارائه دهند، تخمین زده می‌شود که تعداد پردیس‌ها و برنامه‌های شعبه‌های خروجی چین در آینده‌ای نزدیک به میزان قابل‌توجهی افزایش یابد.
رقابت مقالات علمی چینی با دنیا
طبق شواهد موجود، آموزش عالی چین به‌طور قطع نقش مهمی در آینده آموزش عالی جهان به‌جا می‌گذارد. سیستم آموزش عالی به‌ویژه در سال‌های اخیر با چنان رشدی از نظر تولید علم در دنیا روبه‌رو بوده که برخی کارشناسان در گمانه‌زنی‌هایی که مطرح کرده‌اند، به این موضوع پرداخته‌اند که حتی ممکن است زبان چینی در آینده‌ای نزدیک جایگزین زبان انگلیسی شود. البته این موضوع از آنجا جالب می‌شود که دولت چین به‌رغم سرمایه‌گذاری‌های کلانی که در تولید علم و توسعه آموزش عالی می‌کند، تلاشی برای اعلام ابتکار عمل و معرفی زبان چینی به‌عنوان زبان علمی بین‌المللی نمی‌کند. از سوی دیگر چین مجلات دانشگاهی و علمی بین‌المللی خود را به‌عمد به زبان انگلیسی منتشر کرده تا در درازمدت بتواند آنها را در سطح بین‌المللی رقابتی کند و چالشی را با مقالات علمی دیگر کشورها به راه بیندازد. از همه مهم‌تر دسترسی به ترجمه‌های دقیق و بیشتر حوزه‌های علمی از چینی به انگلیسی، همکاری تحقیقاتی را با توجه به شتاب هوش مصنوعی مبتنی‌بر کوانتوم در دهه‌های آینده سهل‌تر کرده است.
رشد و تاثیر جهانی
اگرچه قرار نیست زبان چینی جایگزین زبان انگیسی شود و به زبان علمی در دنیا تبدیل شود، برخی دانشگاه‌های برتر چین از کلاس جهانی و افزایش اثربخشی برخوردارند. سرمایه‌گذاری بی‌سابقه چین به مبلغ 182 میلیارد دلار در چند طرح دانشگاهی در سطح جهانی در دهه‌های اخیر نتایج چشمگیری داشته و موقعیت چین را در رتبه‌بندی‌های جهانی افزایش داده و دانشمندان را در سطح جهانی جذب کرده است. چین از نظر تعداد دانشجو در دنیا، بزرگ‌ترین سیستم آموزش عالی دنیا به‌شمار می‌رود. این نظام آموزشی در دوران پیش از همه‌گیری کرونا موفق شده بود حدود 500 هزار دانشجوی بین‌المللی را به دانشگاه‌های خود جذب کند که بیشتر این دانشجویان به زبان چینی تحصیل می‌کنند. شواهد حکایت از آن دارد که تاکنون هیچ‌کشور دیگری به‌اندازه چین نتوانسته نرخ تعداد مقالات علمی و ثبت اختراعات خود را افزایش دهد. درحال‌حاضر از 200 دانشگاه تحقیقاتی برتر چین، هفت دانشگاه جزء 100 دانشگاه برتر رتبه‌بندی آموزش عالی تایمز قرار گرفته است. درواقع سیر صعودی این برتری در چنین زمان کوتاهی تقریبا در دنیا بی‌سابقه است و همین موارد است که چین را به‌ویژه در سال‌های اخیر نسبت به دیگر کشورهای دنیا متمایز کرده است. چنانچه اقتصاد چین با توجه به سرمایه‌گذاری قابل‌توجه منابع در حوزه‌های علمی و فناوری و نیز در سیستم‌های آموزش عالی کشورهای منتخب به‌عنوان بخشی از طرح «ابتکار کمربند و جاده» به پیش‌روی خود ادامه دهد، نفوذ جهانی آن همچنان گسترش خواهد یافت. اگرچه نرخ رشد اقتصادی چین پس از سال‌ها توسعه سرسام‌آور درحال کاهش است، ابعاد اقتصادی این کشور تقریبا از همه اقتصادهای دیگر کوچک‌تر است. به بیان ساده شرکت‌های خارجی نمی‌توانند دومین اقتصاد بزرگ جهان را نادیده بگیرند. در سال 2021 تولید ناخالص داخلی چین با رشد 8/1 درصد به 18 تریلیون دلار رسید. با احتساب این میزان رشد، اقتصاد چین از کل 27 کشور اتحادیه اروپا که 15/73 تریلیون دلار بود، پیشی گرفت.
موانعی که بر سر راه موفقیت وجود دارند
دلیل محکمی دال بر این وجود ندارد که دانشگاه‌های چین در بازه زمانی نزدیک جایگزین 10 دانشگاه برتر دنیا خواهند شد و هنوز موانع قابل‌توجهی در این مسیر وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرند، ازجمله می‌توان به سطوح بالای بروکراسی، سطوح پایین استقلال بنیادی، کنترل مستقیم اعمال‌شده از سوی مقامات سیاسی در مدیریت داخلی و حیات فکری دانشگاه‌ها و دسترسی به اطلاعات به‌ویژه در علوم انسانی و اجتماعی اشاره کرد. موانعی وجود دارد که برترین دانشگاه‌های جهان از پذیرش آن سر باز می‌زنند. گسترش بی‌سابقه نظام آموزش عالی و شروع ناگهانی فشار «انتشار یا نابودی» منجر به سرقت ادبی و حمایت ضعیف از مالکیت معنوی شده است اما این موارد در مقایسه با سایر موانع به‌راحتی برطرف می‌شوند. کارشناسان حوزه‌های آموزش عالی عنوان کرده‌اند که پیشرفت نظام آموزشی در چین شباهت‌هایی با رشد سریع دانشگاه‌های آلمان در قرن نوزدهم میلادی و دانشگاه‌های آمریکایی در نیمه‌نخست قرن بیستم دارد. در هر دو مورد زبان آلمانی و انگلیسی به زبانی تاثیرگذار در انتشار مقالات علمی تبدیل شدند اما زبان‌های ملی همچنان غالب هستند. این اتفاق زمانی رخ داد که نظام‌های آموزشی دانشگاهی هنوز ابعاد کوچکی داشتند و مانند امروز گسترده نشده بودند و شمار ژورنال‌های علمی خیلی بالا نبودند.
تا قرن 21، بیش از 71 میلیون مقاله از 79 میلیون مقاله (90 درصد) نمایه‌شده در پایگاه Web of Science با نسبت مشابهی در سایر شاخص‌های استنادی اصلی به زبان انگلیسی هستند. به همین دلیل واحدهای دانشگاهی به زبان انگلیسی تقاضای بالاتری دارند. در عین حال مانند تمام قدرت‌های دانشگاهی، زبان همچنان حکم غرور ملی را دارد و رهبران دانشگاهی تشخیص می‌دهند که تعامل بین‌المللی نباید به ضرر زبان ملی تمام شود.
وجهه چین از نظر بین‌المللی
درحال‌حاضر زبان چینی در سطح بین‌المللی به‌عنوان یک زبان تدریس در خارج از چین یا به‌عنوان یک رسانه بین‌المللی مورد استفاده در قالب انتشار مقالات علمی یا ارتباطات دیده نمی‌شود. در حالی که تعداد مقالات بین‌المللی استناد شده توسط نویسندگان چینی به موازات افزایش تعداد پتنت‌های چینی، به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته است که از نظر بین‌المللی کمی محدود به نظر می‌رسد. به عبارتی از چهار شعبه پردیس دانشگاهی که تحت سرپرستی دانشگاه‌های چینی قرار دارند، تمام آنها از زبان انگلیسی به‌عنوان زبان قالب برای آموزش بهره می‌برند.
دولت چین سالانه سرمایه‌گذاری عظیمی بالغ بر 10 میلیارد دلار تنها روی موسسات «کنفسیوس» انجام می‌دهد و توانسته شعب مختلفی از آن را در بسیاری از کشورهای دنیا با هدف گسترش و معرفی زبان و فرهنگ چینی تاسیس کند. تعداد این موسسات در سال 2019 به بیش از 530 موسسه در 6 قاره رسید و به‌لطف سرمایه‌گذاری خوبی که در این حوزه صورت گرفت، شمار این موسسات در سال گذشته از هزار موسسه هم فراتر رفت. وزیر آموزش چین برآورد کرده است که در دنیا چیزی قریب 100 میلیون نفر به زبان چینی تحصیل می‌کنند که بسیاری از آنها در موسسات کنفسیوس آموزش دیده‌اند.
چشم‌انداز آینده آموزش عالی چین
با توجه به جایگاه چین و آموزش عالی آن، به‌نظر می‌رسد که زبان چینی با رشد قابل‌توجهی در دانشگاه‌های دنیا روبه‌رو است و به لطف سرمایه گذاری‌های کلان و توسعه آموزش عالی این کشور، این رشد مانند همان رشدی که در زبان‌های فرانسوی و اسپانیایی اتفاق افتاده، تداوم خواهد داشت اما با تاکید بیشتر به دلیل تاثیر جهانی رو به رشد چین، این رشد و اثربخشی قابل‌توجه‌تر است. بنابراین زبان چینی به‌عنوان زبانی که توسط اقتصادی کلان و سیستم آموزش عالی رقابتی جهانی مورد بحث قرار می‌گیرد، همچنان اهمیت بالایی دارد و نمی‌توان تاثیر زبان و به‌طور کلی جایگاه چین را در روند رو به رشد علم در دنیا نادیده گرفت.