میراحمدرضا مشرف، پژوهشگر: سفر دوره‌ای اخیر نارندرا مودی نخست‌وزیر هند به برخی کشورهای اروپایی توجهات زیادی را به‌سوی خود جلب کرده و در این راستا در روزهای گذشته تحلیل‌های گوناگون و متفاوتی درمورد ابعاد و اهداف این سفر ارائه شده است. به‌عنوان نمونه از دیدگاه روزنامه «هندوستان‌تایمز» سفر مودی به اروپا در زمانی انجام گرفته که کمتر کسی انتظار آن را داشت؛ درواقع به‌رغم اختلاف‌نظر مواضع دوطرف بر سر چگونگی برخورد با روسیه، گویا بحران اوکراین به شکلی طعنه‌آمیز به ابزاری برای نزدیکی هند و اروپا تبدیل شده است. براساس تحلیل این روزنامه سه عامل در اتخاذ چنین رویکردی موثر بوده است: «تغییر ساختاری گسترده در موازنه قوای جهانی، ارزیابی مجدد اروپای غربی از هویت خود به‌عنوان یک بازیگر جهانی و درنهایت باور هند به هویت و اولویت‌های استراتژیک جدید خود در جهان.»
اما در امتداد تحلیل ارائه‌شده از سوی روزنامه هندوستان‌تایمز، روزنامه معتبر «ایندین‌اکسپرس» نیز در مقاله‌ای به قلم سنجایا بارو، مفسر و تحلیلگر سیاسی و از مدیران مرکز مطالعات استراتژیک هندوستان، ابعاد و زوایای مختلف این سفر و به‌ویژه ارتباط آن با تحولات نظام بین‌المللی را موردتوجه قرار می‌دهد. تاکید سنجایا بارو بر نقش قدرت‌های متوسط جهانی در آینده نظام بین‌الملل و چگونگی روابط و معادلات هند و اروپا در این چهارچوب، به‌طور قطع برجسته‌ترین و مهم‌ترین نقطه‌تمایز تحلیل وی محسوب می‌شود. بر این اساس آنچه در ذیل از نظر می‌گذرد ترجمه آزادی است از مقاله سنجایا بارو که اخیرا در ایندین‌اکسپرس انتشار یافته است.
روابط هند و اروپا زیرسایه جنگ سرد
مقاله‌نویس ایندین‌اکسپرس تحلیل خود از روابط هند و اروپا را از نقطه‌ای آغاز می‌کند که رئیس‌جمهور پیشین فرانسه شارل دوگل، در جریان ملاقاتش با جواهر لعل‌نهرو، نخست‌وزیر هند در سال 1960، قدرت و ثبات هند را برای برقراری صلح و آرامش در جنوب آسیا ضروری توصیف می‌کند. شاید با همین رویکرد بود که در زمانی‌که ایالات‌متحده دوستی با پاکستان را در کانون‌توجه خود قرار می‌دهد، کنراد آدناور، صدراعظم آلمان تصمیم می‌گیرد تا برای تاسیس موسسه فناوری هند که اکنون به شهرتی جهانی دست یافته، اقدام به سرمایه‌گذاری کند. با این حال در تمامی این سال‌ها روابط هند و اروپا تحت‌الشعاع جنگ سرد قرار داشته است. بنابراین جای تعجب نیست که احیای تنش‌های قدیمی شرق و غرب بر روابط هند با اتحادیه اروپایی سایه افکنده است. سنجایا معتقد است در این شرایط سفر نارندرا مودی به پایتخت‌های اروپایی باید به هردو طرف کمک کند تا به درک بهتری از نگرانی‌های امنیتی یکدیگر دست پیدا کنند. اتحادیه اروپا به شکل قابل‌درکی نسبت به تجاوز روسیه به اروپا نگرانی دارد و درمقابل هند نیز به همان میزان نسبت به هجوم چین به آسیا دغدغه دارد. اکنون سوال مهم این است که آیا چنین ملاحظات مشترکی درمورد امنیت می‌تواند پایه‌گذار معادلات جدید میان هند و اروپا باشد؟
در اینجا سنجایا بارو خود بر دشواری دستیابی به این درک متقابل اذعان دارد: «حتی پس از اینکه روسیه به‌دنبال فروپاشی ساختار امنیتی اروپای پس از جنگ سرد بود، هند به معادلات خود با هردو طرف، یعنی روسیه و اتحادیه اروپایی ادامه داده است. در این شرایط اگرچه امکان دارد هردو طرف از هند ناراضی باشند، اما درواقع از این امر گریزی نیست؛ چراکه این بخشی از تقدیر هند در عصر پسااستعماری بوده است.» در ادامه تحلیلگر ایندین‌اکسپرس این نکته را مورد یادآوری قرار می‌دهد که هند قصد ندارد کسی را از خود ناراضی کند، بلکه این کشور به‌دنبال دستیابی به یک محیط جهانی مساعد برای توسعه و همچنین محیطی است که سهم تمدنی هند در جهان بشریت را به رسمیت بشناسد.
هند در منگنه توافقات دوجانبه و مقررات اتحادیه اروپایی
به نظر می‌رسد سنجایا بارو قرار گرفتن در فضا و پس‌زمینه تهاجم روسیه به اوکراین را مهم‌ترین معضل کنونی روابط هند و اروپا نمی‌داند. در این راستا وی از معضل مهم‌تری سخن می‌گوید که به‌شدت بر روابط هند و اروپا تاثیر‌گذار بوده است: «واقعیت این است که دستورکار جلسات دوجانبه هند با تک‌تک کشورهای اروپایی، کاملا با برنامه‌هایی که اتحادیه اروپایی ترجیح می‌دهد روی آن تمرکز داشته باشد، متفاوت است. درحالی که تک‌تک کشورهای اروپایی و به‌خصوص آلمان و فرانسه، بر منافع استراتژیک و تجاری خود ازجمله فروش تجهیزات دفاعی به هند تمرکز دارند، اتحادیه اروپایی از صلاحیت‌های خاص خود برای مذاکره درباره قوانین تجاری و سرمایه‌گذاری برخوردار است.» تحلیلگر ایندین‌اکسپرس معتقد است که این تقسیم‌بندی برنامه‌های ملی و گروهی (در قالب اتحادیه اروپایی) اغلب منجر به مشکلاتی برای هند شده است، چنان‌که کشورهای اروپایی قادر نیستند در ازای معاملات دفاعی دوجانبه، امکان دسترسی متقابل به بازارهایشان را برای هند فراهم آورند. در سایه اینچنین دوگانگی است که وقتی شولتز صدراعظم آلمان و مکرون رئیس‌جمهور فرانسه درحال گفت‌وگو بر سر روابط دوجانبه با هند هستند؛ سفیر هلند در هند به طرف‌ها یادآوری می‌کند که بعید است اتحادیه اروپایی به توافق تجاری «فقط مبتنی‌بر تعرفه» که از اثرگذاری عوامل دیگری چون مسائل کار، محیط‌زیست و اجتماعی جلوگیری می‌کند، رضایت دهد: «ما به‌عنوان اروپایی فکر می‌کنیم که نمی‌توانید تجارت را از برخی ابعاد بسیار مرتبط با تجارت جدا کنید.»
در اینجا سنجایا بارو این نکته را یادآوری می‌کند که تشکیل اتحادیه اروپا به‌وسیله اروپایی‌ها متاثر از خیزش آسیا و به‌خصوص ژاپن به‌شدت صادرات‌محور و درواقع یک واکنش تدافعی برای بالابردن توان رقابت اروپا بوده است. اکنون هم ممکن است اتحادیه اروپا و جی7 مایل باشند تا خیزش تهاجمی چین را به سخره بگیرند، اما باید دید که برای مهار چین قادر به چه اقداماتی هستند و در این مسیر برای کمک به هند که به آرامی درحال رشد است، چه کارهایی می‌توانند انجام دهند.
درنهایت تحلیلگر هندی روزنامه ایندین‌اکسپرس به این نتیجه می‌رسد که حتی با در نظرگرفتن نگرانی‌های اروپا درمورد روسیه و دغدغه هند نسبت به چین و درعین‌حال با وجود تمامی صحبت‌هایی که تاکنون درمورد شراکت در سراسر اوراسیا، هند و اقیانوسیه مطرح شده است؛ بازهم روشن نیست که هند و اروپا برای یکدیگر چه کارهایی می‌توانند انجام دهند یا اینکه چه کارهایی می‌خواهند برای هم انجام دهند. اگر سفر مودی کمکی به درک این بهتر این موضوع کرده باشد، آن وقت می‌توان گفت این سفر دستاوردی فراتر از گرفتن عکس‌های یادگاری داشته است.
سفر مودی؛ سنگ‌محک همکاری قدرت‌های متوسط جهانی
بخش پایانی تحلیل نویسنده روزنامه ایندین‌اکسپرس به موضوعی اختصاص دارد که شاید تا پیش از این کمتر مورد توجه واقع شده است. سنجایا بارو با توجه به موقعیت سیاسی هند و کشورهای اروپایی همچون فرانسه و آلمان توصیه‌ای مهم را در دستورکار خود قرار می‌دهد: «کشورهایی مانند فرانسه، آلمان و هند در جایگاه «قدرت‌های متوسط جهانی» باید به‌دنبال فضای سیاستگذاری برای خود باشند تا از سوی قدرت‌های بزرگی مانند ایالات‌متحده، چین و روسیه مجبور به اتخاذ موضع نشوند.» در ادامه وی سوالاتی را در چهارچوب همین بحث مطرح می‌کند؛ آیا این قدرت‌های متوسط می‌توانند «قدرت و ثبات» خود را برای تضمین صلح و آرامش در مناطق پیرامونی‌شان ترکیب کنند؟ یا اینکه آنها همچنان به قدرت‌های بزرگی که مترصد ایجاد امنیت و شکل دادن به نظم جهانی موردنظرشان هستند، چشم خواهند داشت؟ سنجایا بارو خود به این سوالات این‌گونه پاسخ می‌دهد: «اگر قدرت‌های متوسط مانند برزیل، فرانسه، آلمان، هند، اندونزی، ژاپن، آفریقای جنوبی و دیگران بتوانند با یکدیگر همکاری کنند، احتمال دارد که بر تحمیل نظم و انضباط بر سه قدرت بزرگ آمریکا، چین و روسیه قدر باشند؛ قدرت‌های بزرگی که با رفتارهای غیرمسئولانه خود در دهه گذشته، راه را برای انجام اقداماتی از سوی قدرت‌های متوسط باز کرده‌اند.» اما از نظر تحلیلگر ایندین‌اکسپرس دستیابی قدرت‌های متوسط به قابلیت ایستادگی در برابر قدرت‌های بزرگ کار آسانی نبوده و نیازمند داشتن ذهنیت و اراده لازم است. آیا مکرون، مودی و شولتز در جریان ملاقات‌های اخیر خود، حتی چنین موضوعی را مدنظر قرار داده‌اند؟ یا اینکه همگی در همان مسیرهای آشنای قدیمی باقی مانده و به قدرت‌های بزرگ اجازه می‌دهند تا برنامه‌های ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی جهانی را بی‌ملاحظه و به شکلی یک‌جانبه تنظیم کنند؟ به نظر می‌رسد سنجایا بارو از ارائه پاسخی مستقیم و صریح به این پرسش طفره می‌رود اما آنجا که بحث دعوت نخست‌وزیر آلمان از مودی برای حضور در نشست جی7 را مطرح می‌کند، شاید به‌گونه‌ای غیرمستقیم پاسخ این سوال را می‌دهد. از نظر وی این دعوت را نمی‌توان نشانه‌ای خاص و گواهی برای تغییر رویکردها در نظر گرفت؛ چراکه اکثر نخست‌وزیران هند هم پیش از این به‌عنوان میهمان در چنین نشست‌هایی حضور داشته‌اند.