فرهیختگان: رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه پس از پنج سال شامگاه پنجشنبه در سفری دو روزه و در صدر هیاتی بلندپایه از مقامات آنکارا وارد عربستان شد تا روابط دو کشور را که در یک‌دهه گذشته و به‌ویژه در چهارسال گذشته، رو به خصومت شدید گذاشته بود، اصلاح کند و بهبود بخشد. روابط عربستان و ترکیه در میان تحولات منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا رو به تیرگی نهاد اما از دوم اکتبر 2018 (10 مهر 1397) که جمال خاشقچی، ستون‌نویس سعودی روزنامه واشنگتن‌پست در کنسولگری عربستان در استانبول به‌طرز فجیعی به قتل رسید، آنکارا یک جنگ عظیم رسانه‌ای را علیه ریاض آغاز کرد. دولت ترکیه کارزاری گسترده را به‌راه انداخت و توانست در رسانه‌هایش جنازه خاشقچی را که در پستوهای کنسولگری تکه‌تکه شده بود، بیرون بکشد. جنازه او بهترین هدیه‌ای بود که سعودی‌ها در آن روزها می‌توانستند به آنکارا بدهند. دولت ترکیه هم از آن به‌نحو مناسب استفاده کرد و سه‌هفته مرحله‌به‌مرحله اخباری را از آنچه در کنسولگری رخ داده به رسانه‌ها می‌کشاندند تا درنهایت در 23 اکتبر ( اول آبان 97) اردوغان آنچه را در رسانه‌ها منتشر شده بود، تایید کرد. در آن روزها همه انگشت‌ها به‌سمت محمد بن‌سلمان، ولیعهد سعودی نشانه رفته بود تا او سخت‌ترین هفته‌ها و ماه‌های عمرش را تجربه کند. اردوغان اگرچه هرگز از بن‌سلمان در این جنایت نامی نبرد اما صراحتا گفت عملیات کشته شدن خاشقچی به دستور بالاترین سطوح دولت عربستان‌سعودی بوده است.

سه‌سال و نیم بعد از این جنایت، اردوغان به عربستان سفر کرد تا با پادشاه و ولیعهد سعودی دیدار و گفت‌وگو کند. او پنجشنبه شب درحالی محمد بن‌سلمان متهم ردیف اول قتل خاشقچی را در آغوش گرفته بود که چند هفته قبل با مختومه کردن پرونده محاکمه غیابی عاملان قتل جمال خاشقچی در ترکیه و واگذاری آن به دستگاه قضایی عربستان، به ریاض برای بهبود روابط چراغ سبز نشان داد.
با توجه به شرایط دو کشور و بحران‌های به‌وجود آمده، به نظر می‌رسد بیش از آنکه طرف سعودی مایل به این دیدار بوده باشد، این سفر با درخواست اردوغان انجام گرفته است. این موضوع در اخبار منتشرشده از سوی دوطرف نیز به‌نوعی قابل‌درک است. درحالی‌که ریاست‌جمهوری ترکیه در بیانیه‌ای اعلام کرد که «این سفر در راستای پاسخ مثبت به دعوت ملک سلمان عبدالعزیز آل‌سعود، شاه سعودی انجام شده است، پایگاه خبری شبکه سی‌ان‌ان گزارش داد که کاربران فضای مجازی بخشی از گزارش شبکه دولتی الاخباریه عربستان را منتشر کرده‌اند که در آن گفته می‌شود سفر رئیس‌جمهور ترکیه به عربستان در «پاسخ مثبت به تمایل او [برای سفر به عربستان]» صورت گرفته است.

چرایی سفر اردوغان به عربستان
در سا‌ل‌های گذشته و با توسعه قدرت اردوغان در ترکیه، او هر گاه در سیاست داخلی با چالش و بحران‌های پیچیده مواجه بوده، دست در کیسه سیاست خارجی‌اش کرده و یک مهره از آن بیرون کشیده و بحران را پشت سر گذاشته است. او درحال‌حاضر با طیف گسترده‌ای از مشکلات در داخل مواجه است؛ معضلاتی که عمدتا اقتصادی است و باعث شده مخالفانش در یک‌سال مانده به انتخابات ریاست‌جمهوری، با برنامه‌تر علیه او گام بردارند. اردوغان در سال گذشته شرایط اقتصادی بسیار بدی را برای ترکیه به ارمغان آورده است. بحران لیر در اواخر سال 2021 به‌دلیل سیاست پولی غیرمتعارف تحت‌حمایت اردوغان، تورم را به بالای 60درصد رساند. در این سال ارزش لیر دربرابر دلار 44 درصد کاهش یافت. تداوم این وضعیت و همگرایی مخالفان اردوغان می‌تواند انتخابات سال آینده را به خاطره‌ای تلخ برای اردوغان تبدیل کند اما او این بار هم برای نجات از وضع موجود دست در کیسه سیاست خارجی‌اش کرد و حاضر شد در ازای چشم‌پوشی از جنایت محمد بن‌سلمان سروسامانی به اقتصاد ترکیه بدهد. کارشناسان سفر اردوغان به عربستان را در تداوم ترمیم روابط تیره ترکیه در سراسر منطقه ازجمله با مصر، رژیم‌صهیونیستی و امارات متحده عربی می‌دانند. دیپلمات‌ها و تحلیلگران می‌گویند پس از اینکه سیاست‌های ترکیه در سوریه، لیبی و جاهای دیگر در سال‌های اخیر ترکیه را به‌طور فزاینده‌ای منزوی کرده است، این اقدامات برای کمک به کاهش فشارهای اقتصادی و سیاسی ضروری است. آن‌طور که رسانه‌ها نوشته‌اند ترکیه از عربستان‌سعودی می‌خواهد که به شبکه سوآپ ارزی به ارزش 28 میلیارد دلار بپیوندد که درحال‌حاضر شامل چین، کره‌جنوبی، قطر و امارات متحده عربی است. مقامات می‌گویند این کشور همچنین به سرمایه‌گذاری‌ها و قراردادهایی مشابه آنچه با ابوظبی منعقد شده، توجه دارد. به گفته تحلیلگران، محمد بن‌سلمان پس از قتل نه‌تنها تضعیف که قوی‌تر نیز شده و موقعیت خود را در عربستان‌سعودی تثبیت کرده است. از سوی دیگر ریاض از اقتصاد قابل‌دفاعی برخوردار است و به‌دنبال گسترش اتحادهای خود در شرایطی است که روابط بین ریاض و واشنگتن تیره است. درمقابل عربستان اما ترکیه اقتصاد متزلزلی دارد و این رکود به دورنمای انتخاب مجدد اردوغان آسیب رسانده است. اقتصاد رو به افول اردوغان به پول نقد سعودی نیاز دارد. تحلیلگران و مقامات می‌گویند عربستان می‌تواند به ترکیه کمک کند تا مشکلات اقتصادی خود ازجمله تورم فزاینده‌اش را پیش از انتخابات در سال آینده کاهش دهد.
آنکارا امیدوار است این سفر به‌طور کامل به تحریم غیررسمی عربستان سعودی بر واردات ترکیه که در سال 2020 در بحبوحه بن‌بست خاشقچی اعمال شد، پایان دهد. تحریم واردات ترکیه به پادشاهی را 98 درصد کاهش داد.
البته سعودی‌ نیز باتوجه به تغییرات در کاخ سفید، به دنبال بازنگری در روابط با غرب و توسعه روابط با کشورهای منطقه است. اعلامیه چند روز پیش عربستان سعودی مبنی‌بر اینکه یک «استراتژی توسعه در آسیا» را دنبال می‌کند، بیش از پیش قابل‌توجه است: شرکت SAAC، زیرمجموعه آرامکو، با همکاری شرکت نفت دولتی چین سینوپک، پالایشگاه‌ها و کارخانه‌های پتروشیمی را در چین و عربستان سعودی گسترش خواهد داد. در همان روز، واشنگتن واردات نفت روسیه را متوقف کرده و از اوپک خواسته بود تا تولید نفت را به میزان قابل‌توجهی افزایش دهد. اما ریاض به حرکت به سمت شرق ادامه می‌دهد، حتی در شرایطی که آمریکا و اروپا بیش از هر زمان دیگری به نفت عربستان و امارات وابسته هستند.

خاشقچی؛ تلافی دوپینگ منطقه‌ای
قتل جمال خاشقچی در دوره‌ای اتفاق افتاد که دو کشور از سال‌ها قبل برپایه تضاد ایدئولوژیک‌شان، برای رهبری بر جهان اسلام در حال رقابت بودند. با بروز تحولات در شمال آفریقا و غرب آسیا، روابط عربستان و ترکیه رو به تیرگی نهاد. در آن زمان یک شکاف بین ائتلاف عربستان سعودی، امارات متحده عربی و مصر از یک سو و بلوک مخالف یعنی قطر، ترکیه و بقایای اخوان‌المسلمین مصر از سوی دیگر تشدید شد. ریاض و آنکارا در قبال بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه نیز مواضع متفاوتی داشتند. این تیرگی روابط پس از محاصره سخت و بایکوت قطر از سوی عربستان، امارات عربی متحده و بحرین تشدید شد. اردوغان که در آن زمان به عربستان سفر کرده بود، تلاش کرد تا بین قطر و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس میانجی‌گری کند اما در این مسیر ناکام ماند. سعودی‌ها قطر را متهم به حمایت از تروریسم و رابطه با ایران می‌کردند اما رجب طیب اردوغان می‌گفت کشورش در کنار «برادران قطری‌« خود می‌ایستد. اگر در آن روزها، ایران و ترکیه قطر را یاری نمی‌کردند، دوحه در کمتر از چند هفته پرچم سفید را در برابر ریاض بالا می‌برد. این کمک‌ها ادامه داشت تا ماجرای قتل خاشقچی در کنسولگری عربستان اتفاق افتاد. اردوغان ازاین فرصت برای زمین‌گیر کردن محمد بن‌سلمان و عربستان سعودی در رهبری منطقه‌ای استفاده کرد. او با جنازه ناپیدای خاشقچی بزرگ‌ترین ضربه را به اعتبار محمد بن‌سلمان زد و باعث شد تا از ولیعهد سعودی در رسانه‌ها به‌عنوان یک دیکتاتور خونخوار و بی‌رحم نام برده شود. بهره‌برداری آنکارا از خاشقچی تا ژانویه 2021 که اختلافات بین عربستان، امارات، بحرین و مصر با قطر رفع و بین طرفین آَشتی برقرار شد، به پایان رسید تا زمینه برای بهبود روابط با ترکیه نیز فراهم شود.
در کنار این تحولات، باید به تحولات منطقه‌ای و جهانی نیز توجه کرد. اقتصاد ترکیه که به دلیل شیوع ویروس کرونا آسیب دیده بود، اکنون به علت جنگ اوکراین با مشکلات تازه‌ای روبه‌رو شده است. ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس نگرانی فزآینده‌ای از چگونگی برخورد دولت آمریکا با مسائل منطقه ازجمله حملات انصارالله به عربستان و امارات و همچنین مذاکرات مربوط به برنامه هسته‌ای ایران دارند. همه این مسائل دست‌به‌دست هم دادند تا رجب طیب اردوغان در هزینه و فایده، به جای پیگیری قتل خاشقچی، ائتلاف با محمد بن‌سلمان را دراولویت قرار دهد.