محمدمهدی نجفی، پژوهشگر اقتصادی: زمستان سردی در اروپا حاکم شده و قیمت گاز 41 درصد افزایش یافته است. سردی هوا را فقط سربازان دوکشور درک می‌کنند و اقتصاد! اقتصاد به‌خوبی می‌تواند سردی هوا را حتی به کشورهای گرمسیر نیز سوق دهد. سرمای امسال از سمت روسیه آغاز شد و اقتصاد درجه آن را بسیار منفی تلقی می‌کند. دومینوی آشوب به اقتصاد جهان با درگیری‌های ناتو و روسیه در چند روز پیش آغاز شد. همه ملاحظات سیاسی و نظامی به موضوع منافع اقتصادی وابسته شده و روسیه اهمیت منافع اقتصادی حاصل از اوکراین را خوب می‌داند. این موضوع سبب شد تا قلدرمأبانه جلوی دنیا بایستد و همگان شاهد از بین رفتن تمامیت ارضی کشور اوکراین باشند. حقیقت این است که پوتین توانست اهمیت کشورش را در اقتصاد جهانی به رخ جهانیان بکشد و از نقش مهم آن در ریزجزئیات اقتصاد سخن بگوید. او در این موضوع فرصت اوکراین را در قبال هزینه تحریم بین‌المللی به‌دست آورد و این موضوع می‌تواند نشان از نقش قدرت حقیقی در عرصه دیپلماسی باشد. ولادیمیر پوتین در چند روز گذشته بیان کرد که او تابع نظم جهانی نیست و منافع اقتصادی روسیه تابع منابع نظامی و امنیتی است. حقیقت امر این است که اگر کشوری داشته باشید که کشورهای دیگر وابسته به کشور شما هستند دیگر تحریم بر شما اثر‌گذار نیست و حتی عقب‌نشینی نیز نخواهی کرد.
شیر گاز در دستان پوتین
اما روسیه چرا از تحریم‌های بین‌المللی نهراسید؟ سخن درست این است که در بلندمدت این مکانیسم اثر نهایی خود را بر روسیه خواهد گذاشت، ولی واقعیت این است که جهان به مطلق امنیت از جمله امنیت سیاسی، امنیت اقتصادی، امنیت غذایی و... نیازمند است و روسیه توانست از طریق شوک به موضوع امنیت، جهان را تکان دهد. امنیت اقتصادی در جهان بیان می‌کند که به‌دلیل نیازمندی کشورهای اروپایی به گاز روسیه معامله بر سر اوکراین نیز جایز است. اما میزان این وابستگی چقدر است؟ گزارش‌های بین‌المللی بیان می‌کند که کشورهایی همچون مقدونیه، بوسنی و مولداوی به‌طور کامل وابسته به گاز روسیه هستند و کشورهایی همچون آلمان 49 درصد، فرانسه 23 درصد، فنلاند 94 درصد، لتونی 93 درصد، بلغارستان 77 درصد، ایتالیا 46 درصد، لهستان 40 درصد، هلند 11 درصد، رومانی 10 درصد و گرجستان 6 درصد. یعنی اگر بخواهیم خودمانی‌تر بگوییم اصلا به صلاح آنها نیست که به جناب ولادیمیر پوتین تذکر بدهند!
اثر جنگ بر قیمت غذا
تورم اغلب کشورها به‌دلیل فشارهای اقتصادی ناشی از کرونا بالاست. البته تورم میان کشورها از دلایل متفاوتی ناشی می‌شود. در همین سال آمریکا رکورد تورم خود را زد و حجم عظیمی از نقدینگی خود را در این سال افزود و میان کشورهای جهان از طریق دلار تقسیم کرد. از طرف دیگر افزایش قیمت کالای اساسی غذایی اثر چند برابری روی تورم می‌گذارد. به همین دلیل است که می‌توان ترس از تورم را دلیل اقتصادی از عدم‌رویارویی کشورهای دنیا با ولادیمیر پوتین دانست. اما فرض بفرمایید که در یک سناریو بدبینانه ارتباط استراتژیک انرژی میان روسیه و اروپا قطع شود. درصورت وقوع بدترین سناریوی ممکن یعنی قطع کامل جریان گاز روسیه به اروپا، منابع موجود برای جایگزینی کامل گاز روسیه کافی نخواهد بود و در چنین شرایطی اروپا همزمان با افزایش تلاش برای شناسایی منابع جدید، در کوتاه‌مدت ناگزیر به اجرای سیاست محدود کردن تقاضای داخلی خواهد شد. توجه به این نکته لازم است درصورت وقوع این سناریو، مهره بعدی توسط روسیه حرکت می‌کند و سراغ به‌هم‌ریزی امنیت جهانی می‌رود. منظور از امنیت جهانی مطلق امنیت است. از امنیت اقتصادی، انرژی و نظامی گرفته است تا امنیت غذایی! کشورهایی همچون آمریکا با هم جهت قراردادن این نظم امنیتی برمبنای رویای آمریکایی، منافع خود را در جهان بالا برده‌اند. اما موضوع تنش میان بحران و اوکراین به این نظم خلل وارد کرده است. خللی عظیم که بحران امنیت غذایی را هم تحت‌الشعاع قرار داده است. امنیت غذایی از معیارهای توسعه انسانی بوده و دستیابی به آن از اهداف اصلی هر حکمرانی است که می‌تواند از مولفه‌های رژیم‌های نهادی در حکمرانی خوب نیز باشد. اهمیت امنیت غذایی و ذخایر استراتژیک در دنیا یک موضوع همگانی بوده و کشورمان نیز از این موضوع متاثر می‌شود. نیاز به 8.5 میلیون تن گندم که بخشی از آن از طریق واردات تامین می‌شود؛ مصداق این موضوع است.با درنظر داشتن این نوع از امنیت، مجله آمریکایی فارین پالیسی بیان می‌دارد آغاز جنگی میان روسیه و اوکراین می‌تواند بر امنیت غذایی ۱۴ کشور آسیایی و آفریقایی که به گندم اوکراین وابسته هستند، تاثیر منفی بزرگی بگذارد. این موضوع فقط سبب چالش میان اروپا و طرف‌های تنش نیست و از میان ۱۴ کشوری که بیش از ۱۰ درصد گندم مصرفی‌شان را از اوکراین تامین می‌کنند، تعداد زیادی از آنها به‌دلیل بی‌ثباتی سیاسی مستمر یا خشونت مستقیم با نبود امنیت غذایی مواجه هستند. برای مثال یمن ۲۲ درصد و لیبی ۴۳ درصد گندم مصرفی خود را از اوکراین تامین می‌کنند. آمریکا 21 درصد، اوکراین 17 درصد، آرژانتین 13 درصد، روسیه 12 درصد، اروپا 10 درصد و مابقی کشورها نیز 27 درصد از کل صادرات غلات دنیا را در دست دارند. برای اهمیت ارتباط امنیت غذایی و تنش میان اوکراین و روسیه لازم است تا کمی عقب‌تر برگردیم. سازمان فائو بیان می‌دارد که 29 درصد گندم وارداتی کشورها از روسیه و اوکراین تامین می‌شود. بر اساس این گزارش بیان می‌شود که از کل صادرات غلات در دنیا، روسیه 40 میلیون تن و اوکراین 63 میلیون تن از آن سهم دارد. همچنین این گزارش بیان می‌دارد میزان ارزش صادراتی گندم روسیه 8.14 میلیارد دلار و اوکراین 3.11 میلیارد دلار برآورد می‌شود. بنابراین خطر امنیت غذایی پس از ایجاد تنش در کی‌یف جدی‌تر شده است. جدی‌تر از افزایش 21 درصدی قیمت گندم در سال 2021 به‌دلیل خشکسالی و تغییرات اقلیمی. البته غلاتی همچون گندم به‌دلیل اهمیت معیشتی را می‌توان کالای ضروری دانست پس متقاضی آن نسبت به افزایش قیمت واکنش نمی‌دهد و می‌توان این موضوع را بی‌کشش بودن این کالا درنظر داشت.
اثر جنگ بر فلزات اساسی
اما این همه ماجرا نیست! دلایل دیگری نیز وجود دارد تا روسیه و اوکراین را در رویارویی مزیت رقابتی در جهان قرار دهد. براین اساس می‌بایست سراغ گزارش ارزش صادرات این کشورها رفته و مزیت نسبی را دریابیم. این گزارش‌ها نشان از مزیت نسبی صادرات فلزات جهانی در روسیه و محصولات کشاورزی و صنایع مبتنی‌بر آن در اوکراین می‌دهد. براین اساس گزارش‌های تجارت جهانی خبر از مزیت نسبی صادرات 22 درصدی پالادیوم در روسیه و 26 درصدی گندم در اوکراین می‌دهند. با بررسی این موضوع درمی‌یابیم که 50 درصد پالادیوم جهان در روسیه بهره‌برداری می‌شود. از پالادیوم در تجهیزات و سیستم‌‌های سوئیچینگ مخابراتی استفاده می‌شود. همچنین این ماده کاتالیزورهای خوبی، مخصوصا در عمل تصفیه نفت محسوب می‌شود که سرعت هیدروژن‌‌دارکردن و هیدروژن‌زدایی را زیاد می‌کند. این کشور همچنین تامین‌کننده مهم کودهای نیتروژن، نیکل، پتاس و آلومینیوم است و سهم مهمی در تامین این نوع کالاها در بازار اروپا دارد. به‌طور مثال روسیه از بازار اروپا برای واردات مس تصفیه شده حدود 65 درصد و واردات پالادیوم نزدیک به 40 درصد سهم دارد. تحریم‌ها می‌تواند منجر به کسری قابل توجهی در سمت عرضه این نوع کالاها شود. از این رو افزایش تنش‌ها در اوکراین به‌خصوص اگر به تحریم روسیه توسط غرب منجر شود، می‌تواند قیمت کالاها را در بازارهای جهانی در مسیر افزایشی قرار داده و تورم را بیش از پیش افزایش دهد. بنابراین جای تعجب نیست که بازارهای جهانی به‌راحتی ملتهب شوند.
نتیجه‌گیری
تنش میان اوکراین و روسیه تنش برسر منافع است. همچون همه درگیری‌های بلندمدت دیگر. منافع روسیه سبب شد تا با نگاه سخت مرشدانه وارد کی‌یف شود و جایگاه خود را در جهان نشان دهد. به‌نظر می‌رسد پروپاگاندای «ستیزه‌جویانه» طرفین کافی نیست و منافع اقتصادی اوکراین برای روسیه بسیار قابل توجه است. طبیعی است که تنش روسیه و اوکراین بسته به طول مدت تنش و اتفاقاتی که ممکن است رخ دهد، شرایط پیچیده‌ای را رقم خواهد زد که بدون‌شک دارای تبعات اقتصادی جهانی خواهد بود. به‌نظر می‌رسد سرفصل‌های انرژی، تحریم‌ها و مساله غلات مهم‌ترین موضوعی است که سیاستگذار دیپلماسی اقتصادی ایران درگیر آن خواهد بود و رفتار ایران می‌تواند امیدبخش اقتصاد منطقه در این موضوع یا به ضرر آن تمام شود.