سیدمهدی طالبی، خبرنگار گروه بین‌الملل: سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران صبح روز گذشته در نخستین سفر خود به کشوری در حاشیه جنوبی خلیج‌فارس، وارد قطر شد. رئیس‌جمهور ایران در فرودگاه دوحه در بالاترین سطح مورد استقبال «شیخ تمیم‌بن حمد آل‌ثانی» امیر قطر قرار گرفته و سپس همراه وی برای برگزاری مراسم رسمی به «دیوان امیری» که محل کار و دفتر امیر قطر است، رفت.
با وجود مذاکرات سران دو کشور بر سر مسائل مختلف و به دست آمدن توافقنامه‌های متعدد در این حوزه‌ها، اما بهانه اصلی این سفر برگزاری ششمین اجلاس سران مجمع کشورهای صادرکننده گاز است؛ موضوعی که البته از اهمیت قطر در این سفر نمی‌کاهد زیرا این مجمع نیز خود یکی از نتایج همکاری‌های دوحه و تهران است. در این گزارش به بهانه سفر رئیس‌جمهور به قطر، روابط دو کشور را بررسی کرده‌ایم.
قطر برای ارتقای روابطش با ایران چه انگیزه‌هایی دارد؟
روابط ایران و قطر در شرایطی که رقابت‌ها در غرب آسیا شدت زیادی یافته و بخش‌های بزرگی از منطقه را از لبنان، سوریه، عراق و یمن تخریب کرده و زبانه‌های آتش عربستان‌سعودی و امارات را نیز مورد آسیب قرار داده، از شاخص‌های زیادی تاثیر می‌پذیرد. دوحه با توجه به همین تنش‌ها اهداف خود را در راستای ارتقای روابط با تهران تعیین کرده است. در ادامه به بخشی از اهداف قطر در رابطه با تقویت روابطش با ایران پرداخته‌ایم.
1 -سیاست «تنش صفر با همسایگان»
قطر تقریبا به‌دنبال آن چیزی است که ترکیه در زمان داوود اوغلو، وزیر خارجه این کشور درپی آن بود، یعنی «تنش صفر با همسایگان»، دوحه نیز مانند سیاست پیشین آنکارا به‌دنبال به صفر رساندن تنش‌ها پیرامون خود است اما اجرای این سیاست در برهه‌ای به‌شکل متناقضی باعث افزایش شدید تنش‌ها علیه قطر شد؛ به‌گونه‌ای که این کشور از سال 2017 مورد تحریم کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج‌فارس قرار گرفت. درهرحال مقاومت قطری‌ها باعث شد محاصره شکسته و قطر تا حدی به‌شکلی واقعی بتواند «سیاست تنش صفر با همسایگان» را به اجرا درآورد. در این برهه عربستان‌سعودی و امارات که به‌دلیل روابط قطر با محور مقاومت قصد آسیب به این کشور را داشتند، با پذیرش شکست در این مسیر دست به عقب‌نشینی زدند. قطر می‌داند برای آنکه بتواند سیاست تنش صفر خود را اجرا کند ناچار از ارتقا و تنظیم روابط خود با همسایگانش است.
2 -تلاش قطر برای جذب سرمایه‌گذاری و نیروی انسانی ایران
دو کشور در منطقه به‌شکلی پررنگ از سرمایه و نیروی کار ایرانی بهره برده‌اند؛ این دو کشور امارات و کویت هستند. بااین‌حال سهم امارات به‌شدت بزرگ‌تر است. بسیاری از تجار و بازرگانان ایرانی در امارات سرمایه‌گذاری می‌کنند و به فعالیت می‌پردازند که همین مساله موجب رونق زیادی در اقتصاد این کشور شده است. قطر می‌داند در سایه اقدامات تنش‌زایانه امارات در منطقه، اگر اندکی هوشمندانه‌تر برخورد کند و با مقامات ایرانی توافقاتی را به انجام برساند، می‌تواند از سرمایه‌گذاری و نیروی انسانی ایران بهره ببرد. باید توجه داشت گرچه هدایت کامل این سرمایه‌ها و نیروهای انسانی توسط دولت ایران صورت نمی‌گیرد، اما روابط دوستانه با تهران می‌تواند سهم قطر در این حوزه را افزایش دهد.
3 -واقع‌گرایی قطر
قطر به‌خاطر واقع‌گراتر بودن نسبت به دیگر کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس به ابعاد نقش و قدرت ایران در منطقه پی برده است. درحالی‌که عربستان‌سعودی و امارات بنابر دلایلی که ریشه در خاندان‌های حکومتی آنان دارد، نگاهی کینه‌توزانه و غیرواقعی به سیاست خارجی دارند، قطری‌ها سیاستمدارانه‌تر و با هوشمندی بیشتری به مسائل می‌نگرند. قطر که خود بخشی از ائتلاف بزرگ غربی-عربی مهاجم به سوریه بود و نشست‌های جهانی با حضور ده‌ها کشور را برای سقوط نظام سوریه به چشم خود دیده بود، هنگامی‌که تمامی این اقدامات را به خاطر تلاش‌های ایران بی‌اثر دید، متوجه توان واقعی تهران شد.
4 -تهدیداتی بزرگ‌تر و فوری‌تر از ایران
قطر هیچ‌گاه آن‌گونه که توسط کشورهای عربی خلیج‌فارس از دهه 1990 میلادی تاکنون مورد تهدید نظامی قرار گرفته، با ایران اصطکاکی نیافته است. عربستان‌سعودی طی دهه‌های گذشته به‌مرور بخش‌های بزرگی از خاک قطر را به خود ملحق ساخته است. با در نظر گرفتن چنین شرایطی، دوحه چه دلیلی برای دشمنی با تهران دارد، آن هم درحالی‌که ایران همکار این کشور و نقطه اتکایی برای شکستن محاصره قطر است؟
5 -واکسیناسیون قطر دربرابر انقلاب‌ها
برخلاف عربستان‌سعودی و امارات که با حکومت متصلب در معرض انواع تهدیدهای داخلی و خارجی هستند و به همین دلیل پس از آغاز هر موجی از انقلاب‌خواهی دچار هراس می‌شوند، قطر با در پیش گرفتن راهی متفاوت خود را واکسینه کرده است. اقدامات قطر به گونه‌ای است که این کشور نه در بیداری اسلامی و نه در برابر جنبش‌های مقاومتی در منطقه احساس تهدید نمی‌کند، برخلاف سعودی‌ها و اماراتی‌ها که هر دو این جنبش‌ها را خطری واقعی برای خود می‌بینند که باید به‌سرعت وارد مبارزه با آن شوند.
6 -قطر به‌دنبال متحدان قابل‌اتکا
قطر در جست‌وجوی متحدان قابل‌اتکا علی‌رغم موفقیت‌های اولیه، درنهایت در پرونده‌های بسیاری شکست‌خورده است. در سوریه تروریست‌های مورد حمایت قطر موفق به تغییر نظامی قانونی این کشور نشده‌اند، در مصر دولت اخوانی محمد مرسی با کودتای نظامیان از دولتی حامی قطر به دشمن آن تبدیل شده، در تونس حزب اخوانی النهضه به حاشیه رانده شده است، در لیبی نیز دولت وفاق ملی- که مورد حمایت قطر و ترکیه قرار دارد- با مشکلات گوناگون و نظرات مختلفی روبه‌رو است.
ازاین‌رو قطر از یافتن متحدی قابل‌اعتماد در منطقه بازمانده به‌جای «متحدسازی» به‌دنبال «متحدیابی» گام برداشته است. قطر که از لحاظ بین‌المللی مورد حمایت غرب قرار دارد در منطقه تلاش کرده از یک‌سو روابط عمیقی با ترکیه برقرار و از طرف دیگر نقطه اتکایی برای خود در ایران پیدا کند. ائتلاف با این دو قدرت منطقه‌ای به‌ویژه ایران که دارای مجاورت با قطر است، به دوحه امکان بقا در محیط بی‌ثبات عربی را می‌دهد.
7 -کمبود محدوده سرزمینی
امارات کشوری با آبادی‌های طبیعی کم است، اما به‌دلیل وسعت سرزمینی با توسل به سرمایه‌گذاری‌های هنگفت می‌تواند زمین‌های خاکی خود را به مناطق مسکونی و صنعتی تبدیل کند. این مساله برای قطر تا اندازه‌ای متفاوت است، زیرا سرزمین‌های کمی را در اختیار دارد.
برای فهم بهتر این مساله می‌توان به بررسی میزبانی قطر در جام‌جهانی فوتبال در سال‌جاری میلادی پرداخت. تعداد تیم‌های حاضر در جام‌جهانی 2022 قطر 32 تیم است که هرکدام نیازمند زمین‌های تمرین جداگانه‌ای هستند و بعضا باید شامل چند زمین چمن در مجاورت یکدیگر باشند.
این محل‌های تمرینی فارغ از استادیوم‌هایی هستند که بازی‌های رسمی در آنها صورت می‌گیرد و تنها تعداد استادیوم‌هایی که به‌طور ویژه برای جام جهانی 2022 ساخته شده‌اند هشت مورد است.
این مساله نشان می‌دهد قطر برای برگزاری این بازی‌ها دست‌کم به 40 مجموعه بزرگ نیاز دارد که شامل محدوده‌هایی در اطراف‌شان نیز می‌شوند. به همین دلیل برخی گمانه‌زنی‌ها حاکی از مشارکت کشورهای دیگر حوزه خلیج‌فارس از کشورهای عربی تا ایران در برگزاری مسابقات است، بر این مبنا برخی تیم‌های حاضر برای تمرین به دیگر کشورهای خلیج‌فارس سفر خواهند کرد.
قطر در آینده برای افزایش قدرت خود مانند تبدیل شدن به هاب تجاری و هوایی و همچنین ساخت نیروگاه‌های برق و مواردی از این دست نیازمند محدوده‌های سرزمینی بیشتری خواهد بود که در اینجا خاک ایران یک عمق استراتژیک به معنای کامل برای قطر به‌حساب می‌آید.
8 -تثبیت شیعیان در جهان اسلام
سرکوب مداوم شیعیان در جهان اسلام، با وجود حکومت‌های شیعی متعددی که بر سرکار آمده بودند، باعث شد این مذهب برای قرن‌ها فاقد قدرت لازم از لحاظ سیاسی باشد. با وجود این وقوع انقلاب اسلامی در سال 1357 باعث شد شیعیان بار دیگر در منطقه قدرت بگیرند، به‌گونه‌ای که هم‌اکنون به‌جز ایران در عراق، سوریه، لبنان و یمن تبدیل به قدرتی قابل‌توجه شده‌اند. امروزه سرزمین‌های میانی اسلام، جایی که همزمان مهد شکل‌گیری ادیان ابراهیمی نیز به شمار می‌رود، تحت‌تسلط یا تحت‌تاثیر شیعیان است. قطر با اندیشه‌های اخوانی تنها قادر به اثرگذاری بر جمعیت‌های اهل سنت است اما قادر به نفوذ کافی در میان شیعیان نیست. ازاین‌رو قطر برای آنکه بتواند محدوده وسیع‌تری برای بازیگری در منطقه به‌دست بیاورد باید به همکاری با ایران بپردازد. با این همکاری قطر قادر به ایفای نقش بزرگ‌تر و از طریق آن کسب منافع افزون‌تری خواهد بود.
9 -چهارچوب‌مندسازی رقابت‌ها و جلوگیری از تنش
به‌دلیل کاهش تنش‌ها میان محورهای مرتبط با ایران و قطر، روابط میان این دو محور از دشمنی به رقابت کاهش یافته است. گسترش روابط میان تهران و دوحه می‌تواند از شکل‌گیری بیهوده درگیری‌هایی که ضرورتی ندارند، جلوگیری و چهارچوب مشخصی برای مدیریت تنش‌ها ایجاد کند.
10 -مهارمحور عربستان-امارات در رقابت منطقه‌ای
محور عربستان-امارات در مقایسه با دو محور دیگر موجود در منطقه یعنی محور مقاومت و محور اخوانی که با پشتیبانی ترکیه-قطر فعالیت می‌کند، واکنش‌های تندی مبتنی‌بر اشغال جغرافیا دارد، به‌گونه‌ای که خود مستقیما دست به عملیات در منطقه می‌زند که نمونه برجسته آن جنگ فراگیر یمن است. از همین رو دو قطب دیگر در عین وجود اختلافات به این نتیجه رسیده‌اند که برای مهار کلی این محور چاره‌ای جز همکاری ندارند. البته هماهنگی ایران با ترکیه و قطر به‌معنای قطع روابط همه طرف‌ها با عربستان و امارات نیست، بلکه گامی برای جلوگیری از تنش‌زایی آنهاست.
11 -سیاست حضور در هر پرونده
قطر بنابر دلایلی تصمیم دارد حتی با وجود قدرت نداشتن در بسیاری از پرونده‌ها در آنها به هر شکل و سطحی مشارکت کند. دوحه در راستای این سیاست و برای آنکه راهی به هر پرونده‌ای برای خود بگشاید، ناگزیر از ارتباط‌گیری با طرف‌های مختلفی است. یک نمونه برجسته از سیاست قطری‌ها درباره حضور در هر پرونده‌ای، حوزه افغانستان است که بازیگران بسیاری در آن حاضرند و اساسا قطر در این کشور بازیگری جدی به‌شمار نمی‌رود اما دوحه با دادن نمایندگی به طالبان که با اجازه غرب صورت گرفت، موفق شد نقشی در مذاکرات مربوط به افغانستان برعهده بگیرد.
قطر قصد دارد از کنار عمق‌بخشی به روابط خود با ایران، به‌عنوان کشوری که به‌دلیل قدرت خود در بسیاری از مناطق نفوذ دارد، به این پرونده‌ها ورود پیدا و نقش واسطه‌گرانه ایفا کند.
سیاست ایران در برابر قطر
ساختار موجود در پیرامون ایران باعث شده است تا منطقه غرب آسیا همواره از اولویتی تغییر‌ناپذیر برای تهران برخوردار باشد. تهران در این زمینه می‌کوشد با ایجاد ارتباط با طرف‌های مختلف منطقه‌ای ضمن شناسایی سریع‌تر تهدیدات علیه خود، با استفاده از ابزارهای لازم به خنثی‌سازی آنها بپردازد. در این بخش به اهداف ایران از ارتقای روابط با قطر پرداخته‌ایم.
1 -اثبات عدم درگیری ایران و اعراب
ایران فارغ از نوع حکومتش به دلیل مجاورت جغرافیایی با جهان عرب از تحولات آن تاثیرات بسیاری می‌پذیرد. از این رو هر کشوری در جهان عرب پس از درگیری با تهران سعی در معرفی آن به‌عنوان درگیری ایران با اعراب را دارد. در زمان حکومت رژیم پهلوی در ایران، جمال عبدالناصر، رهبر مصر به دلیل کمک نفتی این دولت به رژیم‌صهیونیستی در جریان درگیری‌های تل‌آویو با اعراب، تلاش کرد تا جهان عرب را وارد خصومت با ایران سازد.
امروزه نیز عربستان سعودی قصد دارد درگیری خود با ایران را درگیری اعراب با تهران معرفی کند. ارتباط سطح بالای ایران و قطر که دارای نفوذ گسترده‌ای در جهان عرب است، چنین ادعاهایی را خنثی می‌سازد.
2 -تقویت قطر در بین کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس
ایران به دنبال تقویت موضع کشورهایی همانند قطر و عمان در حاشیه جنوبی خلیج‌فارس است اما به دلیل تفاوت میان این دو کشور، نقطه ثقل این سیاست بر قطر قرار دارد. قطر از لحاظ اقتصادی قدرت بیشتری نسبت به عمان دارد و در سوی دیگر از ابزارهای قدرتمندتری از لحاظ منطقه‌ای نسبت به عمان برخوردار است. به همین دلیل از نظر توان درحالی که عمان قابلیت رقابت با عربستان و امارات را ندارد قطر واجد چنین شرایطی است.
3 -تقلیل نقش شبه‌انحصاری امارات در روابط خارجی ایران
امارات یکی از کشورهایی است که بخش بزرگی از ارتباطات خارجی ایران از مسیر آن شکل می‌گیرد. به همین دلیل تعداد زیادی از ایرانیان به همراه سرمایه‌ها و توانایی‌هایشان در این کشور ساکن هستند که باعث شده رونق زیادی به امارات به‌ویژه شهر بندری دبی بخشیده شود. با وجود آنکه چنین ارتباطی می‌تواند یکی از مسیرهای نزدیک شدن روابط ایران و امارات باشد، تصمیمات اشتباه مقامات ابوظبی باعث شده تا تهران به دنبال شکستن انحصار امارات در روابط خارجی ایران باشد. در همین راستا ایران روابط خود با ترکیه و حتی اقلیم کردستان عراق را به نوعی توسعه داده تا وزن امارات در روابط خارجی ایران از لحاظ نسبی کاهش یابد، با این وجود خلیج‌فارس به دلیل راهیابی به دریا قابل جایگزینی نیست، از این رو ایران می‌خواهد در حوزه روابط خارجی خود قطر را نیز از سهم بزرگی برخوردار گرداند.
4 -همکاری در حوزه گاز
ایران درکنار قطر و روسیه دارای بزرگ‌ترین ذخایر گازی جهان هستند، گرچه در حوزه تولید و صادرات شرایط قدری متفاوت‌تر است.
این سه کشور در همکاری با یکدیگر اوپک گازی را شکل داده‌اند تا قادر به قیمت‌گذاری عادلانه گاز در جهان شده و مصرف آن را در آینده تضمین کرده و به‌عنوان یک هدف فرعی بتوانند قدرت گازی خود را به قدرت سیاسی نیز مبدل کنند.
ایران و قطر که باید رقیب یکدیگر در عرصه گازی باشند، سابقه همکاری در چنین ساختاری را دارند، پس در عین ادامه داشتن این رقابت می‌توانند همکاری‌های خود را نیز در حوزه‌های بیشتری گسترده کنند.
صادرات گاز تا اندازه‌ای از صادرات نفت مشکل‌تر بوده و نیازمند سرمایه‌گذاری کلان به‌ویژه در بخش شیرین‌سازی گاز، ذخیره آن و انتقالش با کشتی‌های مخصوص است. ایران در این حوزه به تجارب قطر که یکی از بزرگ‌ترین بازیگران بازار گاز است، نیاز دارد.
5 -جذب سرمایه‌گذاری
ایران برای توسعه نیازمند منابع مالی و فناوری است. تهران در همین راستا به سمت همکاری با چین، روسیه و برمبنای برجام با اروپا گام برداشته است. با این وجود نیازهای ایران برای توسعه به‌شدت گسترده بوده و همزمان با مشکلات متعددی در راستای تامین سرمایه و فناوری روبه‌رو است. قطر یکی از اصلی‌ترین طرف‌هایی است که به دلیل توانایی بالا قادر به اختصاص مبالغی کلان برای سرمایه‌گذاری در ایران است. از سوی دیگر این کشور سرمایه‌گذاری‌های مختلفی در شرکت‌های برجسته جهانی به‌ویژه غرب داشته که این سرمایه‌گذاری‌ها می‌توانند پس از احیای توافق منجر به تسهیل جلب همکاری آنان با ایران شوند.
برخی از دلایل اهمیت یافتن قطر در منطقه
تجارب تحولات اخیر در منطقه باعث شده با وجود حضور بازیگران متعدد در این اتفاق‌ها، نقش قطر از برجستگی خاصی برخوردار باشد، گرچه در این دوره دوحه اشتباهات سهمگینی نیز داشت. با وجود این، سیاست‌ورزی خاندان آل‌ثانی باعث شده دوحه مورد توجه بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی قرار گیرد. در ادامه به برخی از مواردی پرداخته‌ایم که نقش سیاسی قطر را در مناسبات منطقه ارتقا داده است.
1 -ریشه‌های فراسرزمینی حکام قطر
قطر گرچه از لحاظ سرزمینی محدوده کوچکی را دربر می‌گیرد اما دارای ریشه‌های بزرگی در محیط منطقه و جهان عرب است که نه دیگران قادر به نادیده گرفتن آن هستند و نه حکام قطر راضی به‌کنار گذاشتن این روابط می‌شوند. قطر به‌دلیل ریشه‌هایش که به قبیله مشهور و تاریخی «بنوتمیم» بازمی‌گردد با بخش بزرگی از مردم منطقه دارای روابط و هم‌خونی است و همچنین به‌نوعی خود را برجسته‌ترین خاندان موجود در این قبیله بزرگ می‌داند؛ به همین دلیل تلقی حاکمان این کشور از حکومت خود به مرزهای قطر منحصر نمی‌شود. قطری‌ها به‌عنوان شاخه‌ای از خاندان بنوتمیم، درحالی‌که در محاصره حکومت‌های باریشه ربیعه‌تبار قرار دارند، خود را مستحق حکومت بر مناطق بیشتری ازجمله در خاک عربستان‌سعودی می‌دانند.
2 -قطر «قوه عاقله» شیوخ خلیج‌فارس از نگاه آمریکا
عربستان‌سعودی و امارات جزء مخالفان توافق هسته‌ای سال2015 هستند به همین دلیل پس از آغاز گفت‌وگوها در دوران ریاست‌جمهوری باراک اوباما، مخالفت‌شان را با مذاکرات اعلام کرده و پس از دستیابی به توافق نیز به اخلال و کارشکنی در آن پرداختند. عربستان و امارات در این راستا به تقویت جمهوری‌خواهان و ترامپ به‌عنوان نامزد اصلی آنها پرداختند تا وی موفق به راهیابی به کاخ‌سفید شد. این مساله باعث بروز واگرایی در روابط دموکرات‌ها با ریاض و ابوظبی شده، اما در اصل ریشه این واگرایی به‌شدت عمیق‌تر است. در سیاست‌ورزی دموکرات‌ها در منطقه فعلا قطر کارایی بیشتری دارد؛ هنگامی که دموکرات‌ها قائل به توافق هسته‌ای هستند و عربستان و امارات به‌شدت با آن مخالفت می‌کنند، کاخ‌سفید راه دیگری جز جایگزینی آنها با قطر ندارد، به همین دلیل جو بایدن در جریان سفر اخیر امیر قطر به واشنگتن مواضعی به‌شدت نزدیک به دوحه اتخاذ کرد و به تمجید از این کشور پرداخت.
3 -تهدید سرزمینی رقبای قطر
قطر پس از مشارکت کم‌رنگ در تجاوز به یمن، از ائتلاف کشورهای عربی مهاجم به این کشور خارج شد. در چنین شرایطی عربستان و امارات بر شدت حمله خود به یمن افزودند اما در میانه راه به‌دلیل دستیابی یمن به انواع موشک‌های بالستیک و کروز و همچنین پهپادهای انتحاری، مورد حمله این کشور قرار گرفتند. این ضربات باعث کاهش شدید وجهه ریاض و ابوظبی به‌عنوان رقبای اصلی دوحه در عرصه منطقه شده است.
در همین رابطه مطلب زیر را بخوانید:
علی مزروعی /