زهرا رمضانی- فاطمه طاری‌بخش، گروه دانشگاه: نبود شغل برای دانش‌آموختگان دانشگاهی یکی از معضلات همیشگی بوده و مساله زمانی حادتر می‌شود که دانش‌آموختگان تحصیلات تکمیلی هم مجبور هستند در صف ورود به بازار کار بمانند. فارغ‌التحصیلانی که از آنها به‌ویژه در مقطع دکتری به‌عنوان پژوهشگر هم نام برده می‌شود و این ظرفیت می‌تواند در راستای انجام فعالیت پژوهشی مراکز آکادمیک به‌کار گرفته شود؛ اهمیت به‌کارگیری این دانش‌آموختگان برای انجام وظایف پژوهشی دانشگاه‌ها، باعث‌شده تا امروزه بسیاری از مراکز آکادمیک در دنیا به‌ویژه مراکز سطح یک، اقدام به پذیرش دوره پسادکتری کنند تا از این طریق نه‌تنها فارغ‌التحصیلان این مقطع، مجال انجام تحقیقات را در دانشگاه‌ها داشته باشند، بلکه ماحصل این حضور نیز در قالب چاپ محتوای علمی به چشم آید. درحقیقت پسادکتری به دوره‌ای گفته می‌شود که پژوهشگر بعد از اتمام تحصیلش در مقطع دکتری و قبل از پیدا کردن شغل ثابت آکادمیک، در مراکز آکادمیک برای انجام فعالیت‌های تحقیقاتی مشغول به‌کار می‌شود. البته پذیرفته شدن در این دوره یک تبصره هم دارد و آن هم اینکه نباید از زمان فارغ‌التحصیلی پژوهشگر بیش از 5 سال گذشته باشد. نکته مهم درباره دوره‌های پسادکتری این است که در آن از پژوهشگر با قرارداد رسمی یا بورس تحصیلی حمایت مالی شده و پژوهشگر نیز به‌صورت مستقل و روی موضوعی جداگانه، تحقیق خواهد کرد.
درست است که دانش‌آموختگان دکتری از لحاظ انجام فعالیت‌های پژوهشی به نسبت دانش‌آموختگان دیگر مقاطع دست برتر را دارند، اما در کنار بسترسازی دانشگاه‌ها برای انجام فعالیت‌های پژوهشی توسط دانش‌آموختگان دکتری، فارغ‌التحصیلان کارشناسی‌ارشد هم می‌توانند به‌عنوان دستیار پژوهشی در پیشبرد فعالیت‌های پژوهشی و به سرانجام رساندن پروژه‌ها حضور داشته باشند. اما مساله اصلی اینجاست که تا سال گذشته اگر دانشگاهی می‌خواست در حوزه پسادکتری اقدام به جذب پژوهشگر کرده یا از ظرفیت دستیار پژوهشی بهره ببرد، می‌بایست با تدوین آیین‌نامه داخلی، بسترهای لازم را فراهم می‌کرد، در‌حالی‌که از دی‌ماه سال گذشته، وزارت علوم با تدوین دو آیین‌نامه «پذیرش پژوهشگران پسادکتری» و «دستیار پژوهشی»و ابلاغ آن به دانشگاه‌های کشور این اجازه را به همه مراکز آکادمیک داد که در‌صورت داشتن شرایط لازم، از ظرفیت پسادکتری و دستیار پژوهشی بهره‌مند شوند.
براساس تعریفی که خود آیین‌نامه پذیرش پژوهشگر پسادکتری از این مقوله دارد، پژوهشگر به کسی اطلاق می‌شود که با مدرک دکتری تخصصی که براساس طرح پژوهش و فناوری در اختیار استاد میزبان، اقدام به ارائه پروپوزال کرده و در‌صورت تایید استاد میزبان و موسسه، می‌تواند دوره پسادکتری را در موسسه بگذراند. در مقابل نیز تنها عضو هیات‌علمی شاغل در موسسه که مرتبه علمی استادی یا دانشیاری داشته می‌تواند اقدام به پذیرش پژوهشگر پسادکتری کند و مسئولیت هدایت و نظارت بر فعالیت‌های پژوهشی و تایید عملکرد وی را نیز برعهده دارد. این آیین‌نامه با هدف تامین منابع انسانی پژوهشگر مورد‌نیاز موسسات و بهره‌گیری از توانمندی‌های دانش‌آموختگان مقطع تحصیلی دکتری تخصصی با هدف ارتقای کیفیت فعالیت پژوهش و فناوری موسسه، ارتقای توانمندی و مهارت‌های تخصصی پژوهشگران و دانش‌آموختگان مقطع تحصیلی برای اجرای تحقیقات مستقل و موثر در حوزه تخصصی، ایجاد انگیزه و کمک به توان اجرایی اعضای هیات‌علمی موسسه در ارتقای کیفیت فعالیت‌های پژوهش و فناوری و استفاده حداکثری از امکانات موسسه برای انجام تحقیقات کاربردی و اجرای طرح‌های تقاضامحور تدوین شده است. درمقابل منظور وزارت علوم از دستیار پژوهشی، دانش‌آموختگان مقطع حداقل کارشناسی‌ارشد دانشگاه‌ها است که دارای توانمندی‌های ویژه علمی هستند که بدون هیچ‌گونه تعهد استخدامی، برای مدت معین و تنها برای کمک به اجرای طرح‌های پژوهشی مراکز دانشگاهی به‌کار گرفته می‌شوند. این آیین‌نامه هم با هدف بهره‌گیری از توانمندی‌های دانش‌آموختگان مقاطع تحصیلات تکمیلی با هدف ارتقای کیفیت فعالیت پژوهش و فناوری، توانمندسازی هرچه بیشتر دانش‌آموختگان این مقطع، استفاده حداکثری از امکانات موسسه برای انجام تحقیقات کاربردی و اجرای طرح‌های تقاضامحور بوده است. آیین‌نامه‌هایی که هر کدام تبصره‌های خاص به خودش را دارد اما مساله اصلی اینجاست که علی‌رغم ابلاغ آنها به دانشگاه‌ها، قرار نیست هیچ حمایت مالی‌ای از دانشگاه‌ها در راستای برخورداری از ظرفیت دانش‌آموختگان دکتری و کارشناسی‌ارشد صورت بگیرد. به عبارت دیگر در هر دو آیین‌نامه به‌صراحت تاکید شده که استاد میزبان باید از طریق طرح‌های پژوهش و فناوری اقدام به جذب منابع مالی و گرنت از مجموعه‌های خارج از موسسه محل اشتغال خود کرده و از محل اعتبار همین طرح‌ها، میزان حق‌الزحمه پژوهشگر پسادکتری و دستیار پژوهشی را که در ابتدا باید توسط هیات‌امنای موسسه تعیین شود، بپردازد؛ طبیعی است که همین مساله باعث می‌شود تا پذیرش پژوهشگر پسادکتری یا دستیار پژوهشی آن هم در شرایط فعلی اقتصادی دانشگاه‌ها کار چندان آسانی نباشد.
نکته مهم‌تر اینکه علی‌رغم ابلاغ این دو مصوبه در دی و بهمن‌ماه سال گذشته، عملا اتفاق ویژه‌ای برای جذب دانشجویان پسادکتری و دستیار پژوهشی در دانشگاه‌ها نیفتاده و برخی مراکز که در این زمینه فعال بوده‌اند نیز همچنان براساس آیین‌نامه‌های داخلی خود حرکت می‌کنند. به عبارت صریح‌تر به‌نظر می‌رسد تدوین این دو آیین‌نامه از سوی متولیان وزارت علوم صرفا جنبه نمایشی داشته است؛ چراکه هیچ ضمانت اجرایی برای اجرای آن در تمام زیرمجموعه‌هایش اعمال نکرده و همچنین قرار نیست با تدوین این آیین‌نامه، از لحاظ مالی به حمایت از دانشگاه‌ها بپردازد.
به‌خاطر ندارم آیین‌نامه‌ای ابلاغ شده باشد!
حسین حسینی‌تودشکی، معاون سابق پژوهشی دانشگاه امیرکبیر در این باره به «فرهیختگان» گفت: «بنده به‌خاطر ندارم آیین‌نامه‌ای در این زمینه‌ها از سوی وزارت علوم ابلاغ شده و بودجه نیز برای تحقق این مهم به دانشگاه تعلق گرفته باشد، از این رو طبیعتا ما نیز قدمی در راستای تحقق این آیین‌نامه برداشته بودیم؛ البته خودمان آیین‌نامه داخلی برای حمایت از پسادکتری داشتیم که براساس آن عمل می‌کردیم.» البته سیدرضا غفاریان، معاون پژوهشی این دانشگاه نیز در توضیح بیشتر این مساله عنوان کرد: «در‌حال جذب پژوهشگر پسادکتری هستیم و دستیار پژوهشی هم در آستانه اجرایی شدن قرار دارد.»
اجرای آیین‌نامه پسادکتری تنها با حمایت مالی موفق می‌شود
جبارعلی ذاکری، رئیس سابق دانشگاه علم و صنعت با تاکید بر اینکه پیش از تدوین آیین‌نامه وزارت علوم، خودمان آیین‌نامه داخلی برای پسادکتری داشتیم، گفت: «براساس آن می‌توانستیم محقق پسادکتری جذب کنیم، اما مشکل اصلی هر دو آیین‌نامه چه داخلی و چه آنچه توسط وزارتخانه تدوین شده، تامین مالی مرتبط با پژوهشگران پسادکتری است. به‌عبارت دیگر 50 درصد تامین این هزینه برعهده استادی که اقدام به پذیرش این پژوهشگر می‌کند، گذاشته شده که باید از محل قراردادهای پژوهشی هم تامین شود، این مهم دلیل اصلی کاهش تعداد پذیرش پژوهشگران پسادکتری است. البته در زمان ریاست بنده بر دانشگاه، تفاهمنامه‌ای با صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران امضا شد که براساس آن سالانه 12 تا 18 پژوهشگر پسادکتری را به آنها معرفی می‌کردیم که غالبا نیز مورد پذیرش آنها قرار می‌گرفت، اما باز هم عضو هیات‌علمی ما باید 25درصد تامین مالی این حوزه را برعهده می‌گرفت.»
او افزود: «آیین‌نامه‌ای که مصوب شده به‌نوعی برای حمایت از پژوهشگران است، اما عملا به‌دلیل اینکه منابع مالی از طریق وزارت علوم یا سازمان برنامه‌وبودجه محقق نشده و نمی‌شود با محدودیت‌‌هایی همراه است. امروز هم اگر بخواهند این مساله را حل کنند باید در وهله اول بودجه پژوهشی مرتبط با پژوهشگران دوره پسادکتری یا پژوهشگرانی که در پروژه‌ها کار می‌کنند، لحاظ شود. پیش‌تر درباره پژوهشگرانی که جذب پروژه‌ها می‌شدند، از هیات‌امنای دانشگاه مصوبه‌ای داشتیم که در پروژه‌های بزرگ این امکان فراهم و حق‌الزحمه نیز از محل خود پروژه پرداخت می‌شود.»
پذیرش دستیاران پژوهشی تنها در دانشگاه‌های دارای پروژه‌های کلان عملیاتی است
رئیس سابق دانشگاه علم و صنعت تصریح کرد: «با توجه به طولانی شدن دوره جذب دانش‌آموختگان دکتری به‌عنوان عضو هیات‌علمی یا پژوهشگر، پذیرش آنها به‌عنوان پژوهشگر فرصت خوبی است تا آنها قبل از اینکه جذب بازار کار و دانشگاهی شوند، فرصتی در اختیار داشته باشند که هم به فعالیت‌های پژوهشی‌شان رسیده و هم تا زمان جذب‌شان در حوزه تخصصی‌شان بتوانند به فعالیت بپردازند. پذیرش پژوهشگر پسادکتری حرکت سنجیده‌ای است که در دنیا هم متداول است و تعداد قابل توجهی از دستاوردهای پژوهشی دانشگاه‌ها را مدیون پژوهشگران پسادکتری هستیم.» ذاکری تصریح کرد: «پژوهشگر پسادکتری در انجام پروژه‌های پژوهشی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد، اما درمقابل دستیار پژوهشی که از دانش‌آموختگان مقطع کارشناسی‌ارشد به‌شمار می‌رود، سهم به‌مراتب کمتری در این زمینه ایفا می‌کند؛ چراکه آنها تنها در دانشگاه‌هایی می‌توانند پذیرش شوند که پروژه‌های کلان در اختیار دارند و اساتید برای انجام آنها و سرعت بخشیدن به روند کار، نیاز به دستیارانی دارند که به روند کاری هم آشنا باشند. به‌شخصه اثرگذاری بخش پسادکتری را برای ورود به بازار کار مناسب‌تر می‌دانم و علتش هم همان طولانی شدن زمان پذیرش دانش‌آموختگان دکتری در دانشگاه‌ها است.»
تنها دانشگاه‌های دارای درآمد می‌توانند آیین‌نامه‌های پسادکتری اجرا کنند
محسن شریفی، مدیرکل دفتر سیاستگذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم با تاکید بر اینکه فارغ‌التحصیلان دکتری تنها در‌صورتی می‌توانند به‌عنوان پژوهشگر پسادکتری در دانشگاه‌ها پذیرش شوند که مراکز پژوهشی، پروژه کارفرمایی داشته باشد، تصریح کرد: «در اصل این پژوهشگران در مقابل کاری که انجام می‌دهند دستمزدی هم می‌گیرند، اما تنها اساتید یا موسسه‌ای می‌توانند پژوهشگر داشته باشند که پروژه کارفرمایی داشته و در غیر این صورت این اجازه به آنها داده نمی‌شود. با این حال قطعا اجرای این طرح هم برای دانش‌آموختگان و هم دانشگاه‌ها مزیت بسیاری دارد.»
او با بیان اینکه هر استادی نمی‌تواند پژوهشگر پسادکتری پذیرش کند، ادامه داد: «اساتید باید طبق شرایطی که در آیین‌نامه احراز شده افراد برجسته بوده و سابقه پژوهشی بالایی داشته باشند. قطعا ابلاغ این آیین‌نامه می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعه دوره پسادکتری در کشور داشته باشد؛ چراکه فارغ‌التحصیلان دکتری یا در مراکز علمی به‌کار گرفته می‌شوند یا وارد بازار کار می‌شوند یا شاید نیاز داشته باشند که به فعالیت‌های پژوهشی‌شان ادامه دهند، این آیین‌نامه راه خوبی است تا دانش‌آموخته دکتری قبل از جذب در مراکز علمی، خود را از لحاظ مهارتی ارتقا داده و در‌عین حال یکی از نیازهای جامعه را رفع کند.» مدیرکل دفتر سیاستگذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم با تاکید بر اینکه قطعا این آیین‌نامه زمینه را برای جذب دانش‌آموختگان دکتری در دانشگاه‌ها فراهم می‌کند، اظهار داشت: «به مراکز توصیه می‌کنیم این دوره را توسعه داده و از میان آنها افرادی که شایستگی بیشتری دارند را انتخاب کنند؛ حتی در دوره پسادکتری افرادی که مناسب هیات‌علمی هستند را می‌توان گزینش کرد. با این حال تنها دانشگاه‌هایی که درآمد داشته باشند، می‌توانند به دانشجوی دکتری حق‌التحقیق داده یا اساتیدی که پروژه برون‌دانشگاهی دارند، این امکان را خواهند داشت که از محل پروژه به دانشجوی دکتری حق‌التحقیق بدهند، با این حال در عمل از آنجایی که اعتبارات کم است گاهی این پرداخت صورت نمی‌گیرد.» شریفی با اشاره به تفاوت‌های طرح پژوهشگر پسادکتری و دستیار پژوهشی گفت: «تفاوت این دو در این است که در طرح پسادکتری پروژه مشخص و کارفرما نیز مشخص است، اما در طرح دستیار پژوهشی فرد پژوهشگر به مجموعه پژوهش‌هایی که در یک آزمایشگاه که در دپارتمان وجود دارد، کمک می‌کند. نکته‌ای که در اینجا حائز اهمیت است، جنس فعالیت پژوهشی است که این دو انجام می‌دهند، در دستیار پژوهشی، دانش‌آموخته دستیار تلقی می‌شود، اما در پسادکتری، برای پژوهشگر پروژه مشخصی وجود دارد و در‌عین حال می‌تواند نقش دستیاری را نیز برای استاد انجام دهد.»
آماری از تاثیر ابلاغ آیین‌نامه‌ها نداریم!
او بیان داشت: «طبیعی است که به پژوهشگران پسادکتری ماهانه مبلغی پرداخت می‌شود، همچنین این افراد می‌توانند در یک پروژه یا چندین پروژه مشارکت داشته باشند، اما نباید این مهم را فراموش کرد که مدت زیادی از ابلاغ این آیین‌نامه به دانشگاه‌ها نگذشته و به همین دلیل آماری از اینکه این دو آیین‌نامه تا چه حد توانسته در جذب پژوهشگر پسادکتری و به‌کارگیری دستیار پژوهشی موثر باشد، در دسترس نیست. از سوی دیگر متاسفانه در سالی هستیم که وضعیت اقتصادی خوب نیست و قطعا دانشگاه‌ها نتوانستند پروژه‌های زیادی بگیرند. بنابراین آمار رضایت‌بخش نیست و امیدواریم به‌تدریج بهبود یابد و طرح پسادکتری در آینده‌ای نزدیک تقویت شود.»
مدیرکل دفتر سیاستگذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی وزارت علوم درباره بار مالی آیین‌نامه پذیرش پسادکتری برای این وزارتخانه بیان داشت: «این دو آیین‌نامه هیچ بار مالی‌ای تحمیل نمی‌کند. درست است که وزارت علوم یا هر نهاد دیگری می‌تواند به بهانه آیین‌نامه پذیرش پسادکتری برای دانشجویان آن حمایتی داشته باشند، اما این به آن معنی نیست که تعهد مالی جدیدی برای وزارتخانه به همراه بیاورد. برای مثال وزارت علوم می‌تواند اعلام کند که از تعدادی دانشجوی پسادکتری در دانشگاه‌های مختلف در حوزه علوم پایه که بسیار برای کشور مهم است، حمایت خواهد کرد و طبیعتا در این صورت ملزم به حمایت مالی از این تعداد خواهد بود، اما در‌مجموع قرار نیست اتفاقی از لحاظ مالی برای وزارت علوم رخ دهد.» علی‌رغم اینکه این مسئول وزارت علوم تدوین این دو آیین‌نامه را در بسترسازی برای استفاده از ظرفیت علمی و پژوهشی دانش‌آموختگان دکتری و تقویت فعالیت‌های پژوهشی در میان کارشناسی‌ارشدی‌ها موثر می‌داند، اما روسای دانشگاه‌ها نگاه دیگری به این مساله دارند. به اذعان آنها، دانشگاه‌ها از مدت‌ها پیش از اینکه وزارت علوم آیین‌نامه کلی برای این مهم تدوین کند، به فراخور نیازشان اقدام به پذیرش پژوهشگر پسادکتری کرده‌اند و چنین اقداماتی نیز نمی‌تواند اثر چندانی بر وضعیت فعلی این حوزه داشته باشد.»
قرار نیست اتفاق جدیدی در دانشگاه‌های بزرگ رقم بخورد
هوشنگ طالبی، رئیس سابق دانشگاه اصفهان در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با تاکید بر اینکه در حوزه پسادکتری سال‌ها قبل از اینکه وزارت علوم اقدام به تدوین این آیین‌نامه کرده باشد، آیین‌نامه داخلی برای دانشگاه داشتیم، گفت: «براساس آن پسادکتری را به انواع مختلف تقسیم‌بندی کرده بودیم که نوع اول مربوط به دانش‌آموختگان پسادکتری بود که معاونت علمی و فناوری از آنها حمایت می‌کرد و در ازای پذیرش آنها، مبلغی را به دانشگاه پرداخت می‌کرد. نوع دوم مربوط به زمانی است که پروژه‌ای را از خارج دانشگاه می‌گرفتیم و می‌توانستیم براساس آن پذیرش پسادکتری داشته باشیم که براساس این بند هم پذیرش‌هایی را داشته‌ایم.» او ادامه داد: «ما حداقل 4 تا 5 سال قبل از اینکه وزارت علوم آیین‌نامه درباره پذیرش پسادکتری داشته باشد، آیین‌نامه‌ای را برای نوع سوم داشتیم که براساس آن خود دانشگاه از آنها حمایت مالی می‌کرده و به‌ازای هر دانش‌آموخته‌ای که از این طریق پذیرش می‌کرد مبلغی را ماهانه پرداخت می‌کردیم. حداقل 2 سال قبل، به‌صورت سالانه 50 دانش‌آموخته پسادکتری را برای نوع سوم داشتیم. از این رو باید بگویم که تدوین آیین‌نامه وزارت علوم قرار نیست اتفاق جدیدی را در دانشگاه‌های بزرگ رقم بزند.» رئیس سابق دانشگاه اصفهان به پذیرش دستیار پژوهشی اشاره و اظهار داشت: «بسیاری از اساتید که پروژه برون‌دانشگاهی داشتند می‌توانستند دانشجویانی که فارغ‌التحصیل شده و در زمان تحصیل با آنها کار می‌کردند را برای انجام برخی از امور مرتبط با پروژه‌هایشان جذب کرده و در ازای کاری که انجام می‌دهند، به آنها پرداختی داشته باشند. حتی به این اساتید پیشنهاد می‌دادیم که امریه فارغ‌التحصیلان خود را دنبال کنند، هرچند در آن برهه خیلی برای این مساله همکاری‌های لازم صورت نمی‌گرفت.»