عاطفه جعفری، خبرنگار گروه فرهنگ: دومین دوره نمایشگاه مجازی کتاب چند روز است که کار خود را آغاز کرده است و تا 11 بهمن‌ماه ادامه دارد. امسال هم مانند سال‌گذشته می‌توان با گشت زدن در صفحات مجازی، کتاب‌ها را دید و خرید. خیلی‌ها برگزاری این نمایشگاه را فرصت خوبی برای رسیدن کتاب‌ها به دست همه مخاطبان در اقصی نقاط ایران می‌دانند اما برخی هم برگزاری این نمایشگاه را ظلم به کتابفروشان می‌دانند. در گزارش امروز به موضوع نمایشگاه کتاب مجازی پرداختیم و اینکه امسال چه حال‌وهوایی در این نمایشگاه برقرار است و نظر موافقان و مخالفان را شنیدیم.
فروش 46 میلیارد تومانی
طبق آخرین آماری که از سوی خانه کتاب و ادبیات ایران اعلام شده است با پایان ششمین روز از دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، 700هزار و 303 نسخه کتاب به مبلغ 455میلیارد و 105میلیون و 707هزار و 199 ریال به فروش رسیده و تاکنون 124هزار و 318 سفارش برای ناشران شرکت‌کننده در نمایشگاه ثبت شده است که از این تعداد 80 هزار و 460 سفارش تحویل شرکت ملی پست جمهوری اسلامی ایران شده و مابقی به تعداد 40 هزار و 309 سفارش در انتظار ارسال است.
بازدید 24 ساعته
برخی موافقان برگزاری این نمایشگاه معتقدند به‌جای ماندن در ترافیک و گشتن در راهروهای شلوغ، ایده برگزاری این نمایشگاه بسیار مناسب و به‌صرفه است. سیدعباس حسینی‌نیک، مدیرمسئول انجمن فرهنگی ناشران دانشگاهی گفت: «این رویداد فرهنگی به دلایل مختلف مزیت‌هایی دارد که می‌تواند بهتر از نمایشگاه فیزیکی خدمات‌رسانی کند، به‌خصوص اینکه محدودیت‌های ترافیکی و حمل‌ونقل و کرونا امکان بازدید از نمایشگاه را کم کرده است. اما در نمایشگاه مجازی بدون اینکه حمل‌ونقل‌ها و جابه‌جایی‌ها صورت بگیرد و محدود به زمانی از شبانه‌روز باشد، کاربران می‌توانند درطول ساعت‌های مختلف کتاب‌های مورد نیاز خود را خریداری کنند. در این میان معتقدم اگر بخواهیم بااحتیاط رفتار کنیم، پیشنهاد می‌شود که همه بخش‌های موضوعی در یک زمان برگزار شود و بهتر است بخش‌های کودک و نوجوان، دانشگاهی، عمومی و آموزشی به‌صورت مجزا ولی متوالی برگزار شوند. با توجه به گستره وسیع استقبال مخاطبان از بخش‌های مختلف، سال گذشته نمایشگاه با اختلال مواجه و شرکت پست نیز با حجم گسترده‌ای از مرسولات پستی روبه‌رو شد. این درحالی است که همه این موارد را در جلسه قبل از نمایشگاه سال گذشته متذکر شده بودم. در دنیا ما کمتر نمایشگاهی با چندین میلیون بازدید در مدت یک هفته و با این حجم تراکنش مالی داریم اما مساله اینجاست که اینترنت کشور با این حجم از مراجعات امکان سرویس‌دهی ندارد. نمایشگاه کتاب علاوه‌بر جست‌وجوی نام ناشر و نام کتاب باید امکان جست‌وجوهای پیشرفته داشته باشد تا بازدیدکننده موضوع خاصی را انتخاب کند و چاپ اول یا سال انتشار آن را نیز برگزیند و ببیند چه کتاب‌هایی در این حوزه وجود دارد اما به حجم گسترده مخاطبان چنین امکانی را نمی‌دهد. دانش ناشران باید به‌روز شود و در این میان می‌توان از تجارب تشکل‌های حوزه نشر و آشنایی آنها با ناشران و مشکلات آنها استفاده کرد.»
رسیدن کتاب به دورترین نقاط کشور
سال گذشته وقتی نمایشگاه برگزار می‌شد، یک‌نفر از دورترین روستای کشور توانسته بود کتاب‌هایی را خریداری کند که همیشه دنبال آنها بود، برای همین این موضوع بسیار مورد استقبال قرار گرفت. هومان حسن‌پور، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران در گفت‌وگویی که با برنا داشت، این امر را مهم دانست و گفت: «این رویداد فرهنگی -که امسال شاهد دومین سال برگزاری آن هستیم- از آن جهت ملی و فراملی است که توانسته کتاب را به دورترین نقاط کشور و حتی خارج از کشور به‌دست مخاطبان خود برساند. نمایشگاه امسال به‌صورت حرفه‌ای برگزار شده، زیرا زمینه مشاوره بین ناشر و خریدار را فراهم کرده است که با فرآیند توزیع سریع و آسان کتاب کامل می‌شود. موافق برگزاری و ادامه‌دار شدن نمایشگاه مجازی کتاب هستم و تاکید می‌کنم باید از آن حمایت شود و به ویترینی برای تبلیغ آثار ناشران تبدیل شود. ناشرانی عملکرد حرفه‌ای دارند که بتوانند کتاب خود را در ویترین کتابفروشی به‌فروش برسانند، زیرا کتابفروشان معمولا هر کتابی را برای فروش عرضه نمی‌کنند، بنابراین اگر نمایشگاه کتاب مجازی بتواند فضایی را ایجاد کند و بستری را برای تبلیغ فرهنگی نه صرفا تجاری برای ناشران فراهم آورد در گام‌های بعدی موفق‌تر عمل خواهد کرد. باز هم تاکید می‌کنم کتاب فروختن در فضای مجازی حتما باید توسط کتابفروشان انجام گیرد، البته کتابفروشانی که قانونی و با مجوز و شناسنامه مشخص اجازه فروش و توزیع کتاب دارند، نه دستفروشانی که بساط فروش کتاب را در پیاده‌روهای خیابان‌ها پهن می‌کنند. مهم است که مخاطب از کتابفروشی که کتاب خریداری می‌کند، شناخت داشته باشد و از کتابفروشی‌های مجاز کتاب بخرد.»
تعاملی که وجود ندارد
یکی از شعارهای همیشگی نمایشگاه کتاب این است که این نمایشگاه فروشگاه نیست و اهالی نشر و کتاب با تعاملی که با یکدیگر دارند، می‌توانند درکنار هم به نقد کتاب بپردازند و در این تعاملات بیشتر با کتاب انس بگیرند اما در نمایشگاه مجازی کتاب، این امکان از مخاطب و اهالی نشر گرفته می‌شود و این تعامل وجود ندارد. قدسیه پایینی، نویسنده در این باره گفت: «در نمایشگاه کتاب تعامل بین جامعه ادبی و مخاطب عام موضوع مهمی است اما در بستر مجازی این اتفاق نیفتاد که می‌توان از آن به‌عنوان یک وجه منفی یاد کرد.»
درکنار این موضوع سارا عرفانی، نویسنده به تقویت ارتباط میان اهالی قلم به‌عنوان یکی از مزیت‌های مهم نمایشگاه فیزیک تاکید دارد: «نمایشگاه حضوری و فیزیکی صرفا خرید کتاب نیست، بلکه گردهمایی و دورهمی نویسندگان و ناشران از اهداف مهم دیگر این نمایشگاه است، این رویداد فرهنگی بسترهایی را برای ایجاد همکاری‌ها و فرصت‌های کاری تازه ایجاد می‌کرد که در فضای مجازی خبری از آن نبود.»
تعامل‌هایی که در نمایشگاه فیزیکی کتاب همیشه وجود داشته فقط به‌نفع مخاطب نبوده، بلکه ناشر هم از این تعامل سود می‌برد. منصوره قنادیان، نویسنده با اشاره به این موضوع گفت: «برای تداوم حیات یک ناشر باید حتما تعامل با نویسندگان صورت گیرد اما این امکان در نمایشگاه مجازی فراهم نیست، در نمایشگاه حضوری نویسنده‌ها حضور دارند، حتی جشن امضا برای کتاب‌ها نیز برگزار می‌شود که جای این برنامه‌های فرهنگی در فضای مجازی خالی است. در این راستا نیاز است سازوکاری برنامه‌ریزی شود که اهالی قلم به‌صورت مجازی با ناشران ارتباط برقرار کنند.»
کتابفروشان حال‌شان خوب نیست
یکی از گلایه‌های اصلی به برگزاری نمایشگاه‌های کتاب توسط کتابفروشان صورت می‌گیرد، چون معتقدند برگزاری این نمایشگاه باعث می‌شود کسی دیگر از کتابفروشی خرید نکند. مخاطب به‌دنبال تخفیف است و تخفیف نمایشگاه او را وسوسه می‌کند. سیدمحمد طباطبائی، نویسنده و روزنامه‌نگار در مورد این موضوع گفت: «اگر چرخه نشر را به سه قسمت تولید، توزیع و فروش تقسیم کنیم، نمایشگاه کتاب دقیقا بر حلقه میانی این چرخه و نیز بر حلقه آخر آن تاثیر می‌گذارد. اگرچه به‌طور حتم به‌طور غیرمستقیم و درطول زمان حلقه نخست چرخه نشر (تولید) را هم دچار آسیب می‌کند. زمانی که دوره نخست نمایشگاه مجازی کتاب در دست اجرا بود، هرچه گفته شد که این نمایشگاه، کتابفروشی‌های مستقلِ آسیب‌دیده از کرونا را دچار آسیب می‌کند کسی به گوش نگرفت (تعریف نگارنده از کتابفروشی‌های مستقل، کتابفروشی‌هایی است که بدون‌حمایت نهاد یا ارگانی راه‌اندازی شده‌اند و نیز کتابفروشی‌هایی که از دل یک نشر بیرون نیامده‌اند)، هرچه گفته شد این نمایشگاه کتابفروشی‌های آنلاین را که به‌تازگی درحال جان گرفتن هستند با کاهش و ریزش مشتری و درنهایت زیان اقتصادی و شاید ورشکستگی مواجه می‌کند، کسی نشنید. برای ساختار دولتی فقط این مهم بود که نسبت به راه‌اندازی یک شو کاری و نمایش فعالیت و دغدغه‌مندی برای عرصه فرهنگ اقدام کند و چه چیزی بهتر از نمایشگاه مجازی کتاب (اسمش را بگذاریم پویانمایی.)»
او در بخش دیگری یادآور شد: «نمایشگاه کتاب یک مُسکن است و مُسکن بیشتر از یک اندازه فایده که ندارد هیچ، ضرر هم دارد. اگر برای اقتصاد بیمار نشر نمایشگاه کتاب تهران را یک مُسکن بدانیم (این نگاه هم البته محل اختلاف نظر و نیازمند گفت‌وگو است) همان یکی کافی به‌نظر می‌رسد. راه‌اندازی نمایشگاه‌های استانی کتاب که کتاب‌فروش‌های شهرستانی را دچار زیان اقتصادی کرد، نمایشگاه‌های کتاب مناسبتی، نمایشگاه‌های کتاب موضوعی و تخصصی و حالا نمایشگاه مجازی کتاب (که شعبه‌های استانی آن هم راه افتاده) حکم مُسکن‌هایی را دارد که اقتصاد بیمار و کم‌حال نشر را خموده و بی‌حال‌تر کرده، مثل بیماری که برای تسکین درد خودش مدام مُسکن می‌خورد و می‌خوابد.»
در نمایشگاه شرکت نکردیم، چون کاغذ نداریم
برخی منتقدان نمایشگاه کتاب مجازی معتقدند که اقبال مردم به کتاب کم شده برای همین فرقی ندارد، نمایشگاهی برگزار شود یا نه؟ علی‌اصغر کتابچی، مسئول انتشارات و کتابفروشی «اسلامیه» به‌عنوان قدیمی‌ترین کتابفروشی تهران در گفت‌وگویی که با ایسنا داشت، درخصوص برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب و تاثیر آن بر صنعت نشر و شرکت در این نمایشگاه گفت: «امکاناتش را نداشتیم که در این نمایشگاه شرکت کنیم. جلو کاغذی که به ما داده می‌شد، گرفته شده و چاپ کتاب با کاغذ آزاد آنقدر گران درمی‌آید که جرات نمی‌کنیم مبلغ کتاب را به مشتری بگوییم که بخواهیم از او پول بگیریم. خزانه ما هم که به خدا وصل نیست. مقدار محدودی کتاب داشتیم که خودمان آنها را می‌فروشیم. به همین خاطر اصلا در نمایشگاه مجازی کتاب شرکت نکرده‌ایم. اقبال مردم به کتاب و کتابخوانی به‌شدت کاهش پیدا کرده و دیگر اینکه کتاب‌های ما هم کتاب‌های مذهبی است و اقبال مردم به مذهب هم کاهش پیدا کرده. این است که روی پیلوت آمدیم، فقط در حدی که بتوانیم زندگی خودمان را بچرخانیم، به کارگران‌مان جوابگو باشیم، آنها را بیرون نکنیم تا زندگی‌شان از هم نپاشد، ادامه می‌دهیم تا شاید گشایشی شود. مواد اولیه، به‌ویژه کاغذ، مرکب و... به قدری گران شده که خیلی از کتابفروشی‌ها کارشان را متوقف کرده‌اند یا به کتاب‌های دیجیتالی روی آورده‌اند. قبلا تیراژ کتاب‌های ما حدودا دوهزار نسخه بود اما الان درمورد کتاب‌های پرمصرف به هزار یا ۵۰۰ و در مورد کتاب‌های کم‌مصرف‌تر به پنج، ۱۰ و ۲۰ نسخه یا گاه نسخه‌های دیجیتالی رسیده‌ایم. آن موقع که نمایشگاه حضوری بود، همه‌چیز خوب بود. اقبال مردم هم خوب بود و ما هم شرکت می‌کردیم. البته آن هم تا زمانی که کاغذ این مشکل را نداشت. سال گذشته همین موقع تقاضای کاغذ دادیم، حالا یک‌سال می‌گذرد و هنوز در صف هستیم و به ما کاغذ نداده‌اند. اما قبلا وقتی درخواست می‌دادیم بلافاصله کاغذ را می‌گرفتیم و کتاب‌ها را چاپ می‌کردیم. هرچند به دلیل بحران‌ها تیراژها را مدت‌هاست به‌شدت پایین آورده‌ایم. البته فقط چاپ کتاب نیست، باید بازگشت پول هم باشد، درحالی‌که کاغذفروش پولش را نقد می‌خواهد و تا کارت نکشی، کاغذ نمی‌دهد، کتاب را می‌فروشی اما خریدار چک یک‌ساله می‌دهد و بعد هم آن چک برگشت می‌خورد.»
نگاه ویژه به کتابفروشی‌ها درکنار نمایشگاه مجازی
در پایان این گزارش و با شنیدن صحبت‌های منتقدان و موافقان این نمایشگاه باید گفت این صحبت‌ها همیشه وجود داشته است، زمانی که نمایشگاه فیزیکی کتاب هم برگزار می‌شد، کتابفروشان با برگزاری این مدل نمایشگاه مخالفت می‌کردند. مطمئنا کار وزارت ارشاد مخصوصا معاونت فرهنگی در این موضوع سخت‌تر است، چون باید راه‌حلی برای کتابفروشان و رونق دادن این قشر داشته باشد. مطمئنا ضرر کردن کتابفروشی‌ها و جمع شدن آنها ضربه به فرهنگ است و هر کتابفروشی‌ای که تغییر کاربری می‌دهد، جبران کردنش دشوار است. اما نکته دیگر این است که نمی‌توان به‌راحتی از کنار موضوع در دسترس بودن نمایشگاه در حالت مجازی برای همه اقشار در اقصی‌نقاط کشور گذشت و اگر این موضوع بتواند در قالب کتابفروشی‌ها هم قرار بگیرد بسیار می‌تواند در رونق دادن به این قشر از نشر کمک کند.
در همین رابطه مطلب زیر را بخوانید: