مرتضی عبدالحسینی، خبرنگار: روسیه پهناورترین کشور جهان است و در میان 10 اقتصاد برتر دنیا قرار دارد. همکاری نظامی و سیاسی ایران و روسیه در برخی مسائل، راهبردی و موفق بوده؛ اما آنچه بیش از همه در حاشیه بوده، اقتصاد و مساله تجارت با این کشور است. این کشور بزرگ‌ترین تولید‌کننده گاز و یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان نفت در جهان است که تا اینجا شباهت زیادی با ما دارد اما این موضوع فرصت بزرگ همکاری اقتصادی با روسیه را تحت‌تاثیر قرار نمی‌دهد. تا امروز، همه بحث‌ها درمورد روابط اقتصادی و سرمایه‌گذاری‌های چند میلیارد دلاری بین روسیه و ایران، ازجمله قراردادهای فرضی 70 میلیارد دلاری مورد بحث در نشست کمیسیون مشترک در سپتامبر 2014، عملی نشده است. علاوه‌بر این از سال 2011، حجم تجارت بین دو کشور به‌طور مداوم سالانه بیش از 30درصد کاهش یافته و به جز مقطع کوتاه معمولا حجم تجارت حدود 1.8 میلیارد دلار (حداقل 4برابر کمتر از تجارت روسیه با مصر یا ترکیه) بوده است. صادرات روسیه به ایران عمدتا شامل ماشین‌آلات، فولاد، واگن، چوب، روغن نباتی، ذرت، جو، گوشت‌قرمز بوده و واردات این کشور از ایران بیشتر شامل لبنیات، سبزیجات و میوه‌جات است. بااین‌حال اما براساس آخرین داده‌های تجاری روسیه، سهم ایران از بازار 252 میلیارد دلاری واردات در سال 2021 در روسیه تنها 0.2درصد است و ایران چهل‌ونهمین شریک تجاری روسیه است. براساس اعلام اتاق بازرگانی از ظرفیت بالقوه 12 میلیارد دلاری برای حضور کالاهای ایرانی در روسیه (براساس اعلام اتاق ایران و روسیه)، فقط 4درصد آن فعال است. از طرف دیگر بررسی «فرهیختگان» از اقلام عمده و گروه‌های کالایی وارداتی روسیه نشان می‌دهد که 8 گروه کالا در لیست صادرات ما قرار دارد اما مقصد آن روسیه نبوده است. تجهیزات الکتریکی، میوه و آجیل، فولاد و آهن، لاستیک، موادمعدنی، کفش، محصولات لبنی، مبلمان و تشک، گروه کالاهایی هستند که ایران با وجود داشتن پتانسیل صادراتی، این کالا‌ها را به روسیه صادر نکرده است. مجموع واردات روسیه از این گروه کالا حدود 50 میلیارد دلار بوده که ایران با وجود پتانسیل صادراتی آنها را به روسیه صادر نکرده است. مقامات سطوح مختلف دولت روسیه مرتب از ایران بازدید کرده‌اند (یا برعکس)، اما تعداد موافقتنامه‌های سرمایه‌گذاری در مقیاس با ارزشی که بین این کشورها امضا شده، نزدیک صفر است، به همین دلیل حضور ابراهیم رئیسی در مسکو و دیدار با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه از اهمیت بالایی برخوردار است. طرفین هدف اصلی از این دیدار را فراهم کردن مقدمات همکاری‌های گسترده تجاری و اقتصادی خوانده‌اند. در این گزارش علاوه‌بر بررسی تاریخی رابطه اقتصادی ایران و روسیه به 9 مانع گسترش همکاری‌های اقتصادی دو کشور نیز اشاره شده. امید است که اولین دیدار دوجانبه رئیسی و پوتین مقدمات تبدیل شدن اقتصاد به یک مساله راهبردی بین دو کشور را فراهم کند.

ظرفیت 12 میلیارد دلاری برای کالاهای ایران در روسیه

تهران و مسکو الگوی موفقیت‌آمیزی از همکاری در زمینه نظامی را نشان داده‌اند اما در زمینه‌های سیاسی و بیشتر از آن اقتصادی تصویر همکاری‌های بین دو کشور متفاوت، متناقض و پرابهام بوده است. درواقع بسیاری از دستاوردهای تعامل ایران و روسیه با وجود همکاری‌های دوجانبه عمدتا ماهیتی «موقعیتی» و «گذرا» داشته است. در طول 30 سال گذشته همکاری‌های تهران و مسکو بیشتر به واکنش‌های موازی و تا حدی موفق به مشکلات نوظهور محدود بوده است، مانند جنگ داخلی تاجیکستان، مداخلات آمریکا و متحدانش در عراق، بهار عربی، بحران سوریه و یمن و... اما تعامل به‌موقع در بحران‌ها، مشارکت استراتژیک و بلندمدت در زمینه اقتصاد ایجاد نمی‌کند و تبدیل اقتصاد به یک مساله راهبردی بین تهران و مسکو تنها با وجود یک برنامه و مشارکت در اجرای آن است که محقق خواهد شد. در 22 اسفند 1379 «قانون معاهده اساس روابط متقابل و اصول همکاری بین ایران و روسیه» در 21 ماده تصویب شد و با وجود حرف‌های خوبی که در آن زده شده بود، تاکنون روابط اقتصادی ایران و روسیه بدون‌توجه و بی‌جان مانده است. مسکو و تهران به‌طور دائم قصد خود را برای توسعه همکاری‌های اقتصادی اعلام کرده‌اند اما در واقعیت گردش تجارت دوجانبه در سطح متوسط است، به‌طوری‌که سهم ایران در تجارت خارجی روسیه در سال 2021 تنها 0.2درصد بود و ایران در فهرست شرکای تجاری خارجی روسیه در رتبه 49 قرار گرفت. در اهمیت گسترش روابط تجاری ایران و روسیه همین‌قدر کافی است بدانیم از ظرفیت بالقوه 12 میلیارد دلاری برای حضور کالاهای ایرانی در روسیه (براساس اعلام اتاق ایران و روسیه)، فقط 4درصد آن فعال است. از واردات 100 میلیارد دلاری خدمات این کشور نیز، سهم ایران نزدیک صفر است.

پتانسیل صادراتی به روسیه در «8 گروه کالا»

همان‌طور که گفته شد، از واردات کالایی 252 میلیارد دلاری روسیه، سهم ایران حدود 0.2 درصد و از واردات 97 میلیارد دلاری خدمات این کشور نیز سهم ایران نزدیک به صفر است. این درحالی است که روسیه همسایه ایران بوده و باید بیش از این از ظرفیت‌های اقتصادی خود برای صادرات به آن استفاده می‌کردیم. روسیه در سال 2021 تنها 504 میلیون دلار واردات از ایران داشته، این درحالی بوده که در این سال روابط تیره‌ای با کشور‌های اروپایی داشته و در عین حال مجموع وارداتش در بالاترین رقم تاریخی خود یعنی 252 میلیارد دلار بوده است. فرصت‌های همکاری ایران و روسیه و کالا‌هایی که در صادرات آنها به روسیه دارای مزیت رقابتی هستیم، به این دو مورد تقسیم می‌شود: 1- روسیه طی سال‌های اخیر به‌طور میانگین سالانه 95 تا 100 میلیارد دلار واردات خدمات داشته است. براساس آمارهای سازمان تجارت جهانی، حجم واردات خدمات روسیه در سال 2015 حدود 87 میلیارد دلار بوده که این میزان تا سال 2019 به 97 میلیارد و 500 میلیون دلار رسیده است. طبق آمارهایWTO، از واردات 97.5 میلیارد دلاری خدمات روسیه، بیش از 37 درصد آن مربوط به هزینه‌های سفر و گردشگری روس‌ها (حدود 36 میلیارد دلار)، 22 درصد مربوط به خدمات تجاری، 17 درصد مربوط به حمل‌ونقل و لجستیک، حدود 5 درصد مربوط به واردات خدمات فنی و مهندسی، 4.5 درصد مربوط به خرید خدمات رایانه‌ای و اطلاعاتی و مابقی مربوط به دیگر حوزه‌ها است. برای تصور درشتی این ارقام کافی است بگوییم روس‌ها درحالی سالانه بیش از 36 میلیارد دلار صرف گردشگری خارجی (مسافرت تفریحی به کشورها) می‌کنند که کل درآمد ایران از گردشگری در سال‌های اخیر کمتر از 10 میلیارد دلار بوده است، 2- شناسایی پتانسیل‌های صادراتی ایران به کشور روسیه نیازمند شناسایی کالا‌های وارداتی این کشور است. از میان 24 گروه کالایی متفاوت که برمبنای آمار‌های مرکز تجارت بین‌المللی حدود 80 درصد واردات روسیه را تشکیل می‌دهد، ایران در چند گروه کالا از مزیت خاص صادراتی برخوردار نبوده و در سال‌های اخیر صادرات زیادی در این گروه‌ها نداشته است. نوشیدنی، وسایل نقلیه (به‌خصوص هوایی)، ماشین‌آلات، محصولات دارویی، تجهیزات عکاسی و فیلمبرداری، فرآورده‌های عطرسازی و... از گروه‌های کالایی مهمی هستند که در لیست وارداتی روسیه وجود دارند، اما درحال حاضر دور از توان صادراتی ایران است. درمقابل 8 گروه کالا در لیست صادرات ما قرار دارد، اما مقصد آن روسیه نبوده است. تجهیزات الکتریکی، میوه و آجیل، فولاد و آهن، لاستیک، مواد معدنی، کفش، محصولات لبنی،‌ مبلمان و تشک گروه کالا‌هایی هستند که ایران به‌رغم داشتن پتانسیل صادراتی، این کالا‌ها را به روسیه صادره نکرده است. مجموع واردات روسیه از این گروه کالا درحدود 50 میلیارد دلار بوده که ایران به‌رغم پتانسیل صادراتی آنها را به روسیه صادر نکرده است.

یک درصد از صادرات ایران به روسیه

براساس آخرین آمار گمرکی ایران در 9ماهه 1400 درحدود 1.2 درصد (432 میلیون دلار) از صادرات 35 میلیارد دلاری کشور به روسیه بوده که نشان می‌دهد حتی اگر در مسائل سیاسی شریک خوبی با روسیه بوده باشیم، در بعد اقتصادی پایین‌تر از حد انتظار ظاهر شده‌ایم. روند صادراتی ایران به روسیه نیز موید همین نکته است؛ چراکه براساس نمودار صادرات ایران به روسیه از سال 1389 تا 1391 افزایش یافته و از 330 میلیون دلار در سال 1389 به 501 میلیون دلار در سال 1391 رسیده که دومین رکورد صادراتی به روسیه است. اما از سال 1391به بعد روند صادرات ایران به روسیه به‌طور مرتب کاهش یافته و تنها در سال 1398 تقریبا 650 میلیون دلار بوده است. هرچند بررسی آمار 9ماهه 1400 نشان از رشد اندک صادرات به روسیه درمقایسه با مدت مشابه در سال 99 دارد، اما این رقم باتوجه به همسایگی دو کشور و میزان واردات روس‌ها غیرقابل‌قبول است. پلی‌استرین، پسته، آلبالو، فلفل و هلو پنج قلمی است که عمده صادرات کشور به روسیه را در سال‌جاری تشکیل داده است. سیدابراهیم رئیسی، رئیس دولت سیزدهم در اولین سفر دوجانبه خود در مقام رئیس‌جمهور به دعوت ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه به مسکو سفر می‌کند و براساس اعلام طرفین مهم‌ترین دستورکار سفر رئیسی به مسکو مساله اقتصاد و توسعه همکاری‌های اقتصادی و تجاری دو کشور است. از همین‌رو مرور فرصت‌های اقتصادی بین دو کشور، موانع موجود و پتانسیل‌های ایران خالی از لطف نخواهد بود.

دلایل نزدیکی اقتصادی دو کشور

همسایگی ایران و روسیه در قرون گذشته و مرزهای مشترک آبی ازطریق دریای خزر، تشابهات فرهنگی و اجتماعی، فرصت‌های نابی برای همکاری‌ها و مشارکت‌های اساسی به‌وجود آورده است که با بی‌توجهی به آنها در بهترین حالت می‌توان در توصیف روابط دو کشور از اصطلاح «همسویی» و نه «اتحاد» استفاده کرد. همسویی درواقع روابط محدودتر در حوزه‌های محدود آن‌هم با نوسانات و انقباض‌های بالا را توضیح می‌دهد و اتحاد از یک مشارکت استراتژیک و راهبردی خبر می‌دهد. ازمنظر سیاسی مسکو، تهران را «آخرین پایگاه‌های فتح‌نشده ازسوی آمریکا در خاورمیانه» می‌داند و رابطه سیاسی خود را بعد از بهار عربی (اواسط سال 2012) با ایران تقویت کرد. ازطرفی ما نیز می‌دانیم یکی از معدود کشور‌هایی که درمقابل سیاست‌های سلطه‌جویانه آمریکا به‌ویژه در خاورمیانه با ما هم‌نظر است، روسیه است. اینها روابط سیاسی را بهبود بخشیده، اما در اقتصاد تا به‌حال رویکرد جدی برای همکاری و مشارکت بلندمدت دیده نشده. البته در سال‌های اخیر به دو دلیل نزدیکی‌هایی دیده شده که باید فرصت‌ها را عملی کرد؛ اولا، ایران به‌عنوان یک تولیدکننده محصولات کشاورزی، شیمیایی و صنعتی اهمیت روزافزونی برای روسیه دارد و محصولات ایران ممکن است تاحدی به جایگزینی برخی از محصولات اروپایی که روسیه تحت تحریم‌ها از واردات آنها منع شده است کمک کند. دوما، تنش با غرب شرکت‌های روسی را وادار کرده که به‌دنبال فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری در آسیا ازجمله در کشور ایران باشند. چندین زمینه وجود دارد که بازرگانان روسی به‌دنبال همکاری با ایران هستند: نفت‌وگاز، پتروشیمی، انرژی هسته‌ای، برق و زیرساخت‌های راه‌آهن.

توسعه تجارت تهران و مسکو پشت 9 دیوار

به‌رغم بستر‌های توسعه تجارت ایران و روسیه در سه‌مورد بخشی از مهم‌ترین موانعی را که ازطرف روس‌ها در همکاری با ایران وجود دارد، مرور می‌کنیم: 1. تشکیل اتحاد راهبردی جامع بین تهران و مسکو ممکن است به گفت‌وگوی روسیه با دیگران ازجمله رژیم صهیونیستی و کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس آسیب برساند و همین موضوع به محدودیت همکاری‌های اقتصادی دامن می‌زند. برای استفاده از فرصت‌های موجود، مسکو و تهران باید تعیین کنند که همکاری اقتصادی واقعی تا چه حد و در چه زمینه‌هایی امکان‌پذیر است، 2. برخی بهبودها در روابط ایران با اتحادیه اروپا، برای مسکو نگران‌کننده بوده و خواهد بود، به‌طوری‌که روس‌ها از آمادگی ایران برای تامین گاز اروپا دل خوشی ندارند، 3. ایران درحال حاضر فاقد پشتیبانی مهندسی و فناوری و همچنین تجهیزاتی برای ارتقا و ساخت پالایشگاه‌های نفت و کارخانه‌های تولید گاز طبیعی مایع است و این درحالی است که روسیه نیز قادر به ارائه کمک و تامین تجهیزات و فناوری موردنیاز ایران نیست. این مساله که شکاف فناوری نام دارد، از جذب سرمایه‌گذاری ایران و همکاری اقتصادی به‌خصوص در بحث انرژی جلوگیری می‌کند.

درمقابل کشور ما نیز موانعی برای توسعه تجارت با روسیه و افزایش صادرات به آن دارد که عبارتند از: 1. به اعتقاد فعالان اتاق ایران و روسیه، کشور ما ظرفیت بیش از 12 میلیارد دلاری برای صادرات به روسیه را دارد، اما ظرفیت‌های این حوزه شناسایی نشده است، 2. درون و خارج از کشور یک نگاه نامتقارن و نامتناسبی بعضا در برخی رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و حتی محافل سیاسی کشور در ارتباط با همکاری ایران با روسیه وجود دارد. اگر می‌بینیم که سطح روابط اقتصادی ما با کشوری مثل روسیه باوجود ظرفیت‌های گسترده، از سطحی بالاتر نمی‌رود، شاید به‌خاطر این نوع نگاه نیز باشد، 3. حمل‌ونقل ریلی کشور متناسب با نیازهای کشور توسعه نیافته و سهم راه‌آهن در جابه‌جایی کالا و کالاهای صنعتی بسیار ناچیز است. به‌طور کلی در حوزه زیرساخت‌های بندری، جاده‌ای و ریلی دچار ضعف مفرط هستیم، 4. متاسفانه در ایران، نه‌تنها میزان و کیفیت بسته‌های تشویقی در مقام عمل، کارآمد و راهگشا نیست، بلکه در مواردی همچون سود‌های بالای تسهیلات بانکی (به‌عنوان مانعی بدیهی و مبرهن در مسیر فعالیت صادرکنندگان)، مسیر تحقق و حصول توسعه صادرات را دشوارتر کرده است، 5. وجود رایزن‌ها برای تسهیل تجارت خارجی قطعا لازم و ضروری است، اما مهم‌تر از آن، کیفیت حضور رایزن است. گفته می‌شود کشور ما هیچ‌وقت بیشتر از دو رایزن بازرگانی در روسیه نداشته و در این صورت نباید انتظار معجزه داشته باشیم، 6. بانک اطلاعاتی که تمام اطلاعات اقتصادی در حوزه‌های مختلف ازجمله تولیدی، صادراتی، تجاری و صنایع معدنی را بتواند به تجار طرف مقابل ارائه کند، در کشور وجود ندارد. البته از ظرفیت‌های روسی هم تجار ما اطلاعات کافی ندارند و به همین دلیل در تجارت با این کشور نتوانسته‌ایم به اهداف‌مان دست یابیم.

در همین رابطه مطلب زیر را بخوانید:

روابط تهران-‌‌ مسکو روی ریل توسعه (لینک)