صنعت پتروشیمی با وجود اینکه عمری بیش از پنج‌دهه در کشورمان دارد، تنها هفت‌سال است که روزی رسمی در تقویم برای این صنعت در نظر گرفته شده است اما حتی اختصاص 8 دی‌ماه به‌عنوان روز این صنعت هم نتوانست راهکاری باشد تا نظر مسئولان امر به این صنعت جلب شود. به‌عبارت‌دیگر با اینکه پتروشیمی یکی از مهم‌ترین اعضای خانواده صنعت نفت به‌شمار می‌رود و می‌تواند بازوی درآمدی مهمی برای کشور باشد، طبیعی است که باید از اهمیت ویژه‌ای برخوردار باشد اما بعد از تشدید تحریم‌ها در حوزه‌های مختلف، این حوزه نیز مانند بخش‌های دیگر کشور با مشکلات زیادی روبه‌رو شده است. عدم امکان تامین کاتالیست، عدم عقد قرارداد با لایسنسورهای خارجی و... تنها بخشی از مشکلات امروز صنعت میانسال پتروشیمی ایران به شمار می‌رود. اما این صنعت نیز مانند دیگر صنایع کشور در دوران تحریم مجبور شد تا حد زیادی به توان داخلی تکیه کند؛ مساله‌ای که هرچند انتظار می‌رفت بسیار زودتر از اینها محقق شود.
نگاه فعالان صنعت پتروشیمی کشور حالا به دست مهندسان شیمی است و از قضا شیمیست‌ها توانسته‌اند نقش پررنگی را در خودکفایی این صنعت داشته باشند، به‌طوری‌که احمد مهدوی‌ابهری، دبیرکل انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی 8 دی امسال از صرفه‌جویی 5/5 میلیارد دلاری و همچنین درآمد سالانه حدود 11 میلیارد دلاری سخن به‌میان آورده. جالب اینجاست که طبق پیش‌بینی‌های این مقام مسئول قرار است امسال این صنعت 14 میلیارد دلار برای کشور درآمدزایی داشته باشد. با اینکه چنین اظهاراتی می‌تواند نشان‌دهنده وضعیت نسبتا قابل‌قبول این صنعت -آن هم در شرایط فعلی کشور باشد- در طرف دیگر ماجرا فعالانی که در وسط میدان درحال مقابله با تحریم‌هایی هستند که نفس صنعت پتروشیمی را به‌شماره انداخته، از شرایط سختی سخن می‌گویند که برون‌رفت از آن همت بالای مسئولان مربوطه و بها دادن به تخصص جوانان داخلی را می‌طلبد.
خودکفایی در ساخت کاتالیست‌ها دستاورد تحریم صنعت پتروشیمی
کاتالیست تکنولوژی‌ای است که در بسیاری از صنایع مورد استفاده قرار می‌گیرد. کاتالیزور درواقع پدیده‌ای است که با مقدار نسبتا کمی از یک‌ماده که کاتالیست نامیده می‌شود، سرعت واکنش‌های شیمیایی را شتاب داده، بدون آنکه مصرف شود. کاتالیست‌هایی که بسته به کارآیی‌شان، نوع ساخت‌شان هم متفاوت است و همین مساله دشواری بومی‌سازی دانش ساخت آنها را دوچندان می‌کند، با وجود این دانش فنی این ماده که نقش اکسیژن را برای صنعت پتروشیمی دارد به دست شرکت‌های دانش‌بنیان بومی‌سازی شده است. پیروز درخشی، مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان درخش شیمی فرآیند، درباره ورود این شرکت‌ها برای رفع نیاز صنعت پتروشیمی به «فرهیختگان» گفت: «پیش از اعمال تحریم‌ها، کاتالیست‌های مورد نیاز همیشه از طریق واردات تامین می‌شد، هیچ‌گاه برای تولید آنها در داخل احساس نیاز نمی‌شد اما بعد از تحریم‌های آمریکا مجبور شدیم در زمینه کاتالیست فعال شویم؛ چراکه جز این کار چاره دیگری نداشتیم. همین مساله باعث شد انگیزه برای ورود به این عرصه بیش از گذشته شود، البته در ابتدا برخی با بومی‌سازی این محصول مخالف بودند که درنهایت با تلاش استادان و متخصصان تولید کاتالیست در دستورکار وزارت نفت قرار گرفت. خوشبختانه امروز کاتالیست‌هایی باکیفیت بالا ساخته می‌شوند که حتی می‌توان گفت از نمونه خارجی آنها هم کیفیت بهتری دارند. حرف‌های این فعال حوزه دانش‌بنیان توسط یک فعال صنعت پتروشیمی و یکی از استادن این حوزه هم تایید شده است، به‌طوری‌که انصاری‌نیک، مدیرعامل پتروشیمی مرجان به «فرهیختگان» در این باره گفت: «متخصصان داخلی برای خودکفایی روی ساخت کاتالیست ایرانی پژوهش کرده‌اند و درنهایت توانسته‌اند به دانش فنی مورد نیاز برای ساخت این محصول دسترسی پیدا کنند. خوشبختانه برخی کاتالیست‌ها -که پیش از این تنها از طریق واردات تامین می‌شد- در داخل بومی‌سازی شده و به تولید انبوه رسیده‌اند. درحال‌حاضر بیش از دودهه است که برخی کاتالیست‌ها را در داخل تولید می‌کنیم و رشد ما در این حوزه فزاینده بوده است.
ساخت همه کاتالیست‌ها بومی می‌شود؟
وزیر نفت چندی پیش و به‌مناسبت روز صنعت پتروشیمی قول بومی‌سازی همه کاتالیست‌های مورد نیاز این صنعت را تا پایان دولت سیزدهم داده بود؛ وعده‌ای که قطعا تحقق آن نیازمند هماهنگی همه بخش‌های مرتبط با این صنعت است. درخشی، مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان درخش شیمی فرآیند در این باره معتقد است: «تحقق این وعده مستقیما به مدیریت وزیر و دیگر مسئولان وزارت نفت بستگی دارد. درست است که کشور ما پتانسیل بالایی دارد و اصلی‌ترین بخش هم نیروی انسانی متخصص است اما در طرف دیگر ماجرا نباید فراموش کرد که مدیریت این نیروها نقش تعیین‌کننده در پیشبرد برنامه‌ها دارد، تنها با مدیریت درست است که امکان بومی‌سازی محصولات مورد نیازمان امکان‌پذیر خواهد بود. به‌عبارت کلی باید گفت این توانایی درحال‌حاضر بالقوه است اما تبدیل آن به بالفعل تنها به نوع مدیریت نیروی انسانی بازمی‌گردد.»
محمدتقی صادقی، عضو هیات‌علمی دانشگاه علم و صنعت در این باره گفت: «حتما این توان را در داخل کشور داریم که کاتالیست‌های مورد نیازمان را در داخل کشور تولید کنیم اما نکته مهم این است که صنایع پایین‌دستی باید در این خصوص پیشرفت کنند. درواقع باید به‌جای خام‌فروشی به‌سمت تولید در صنعت پتروشیمی حرکت کنیم. مشکل ما بحث کاتالیست نیست، بلکه بحث بهینه عمل کردن این کاتالیست‌هاست. ما می‌توانیم کاتالیست‌های باکیفیتی تولید کنیم، حتی در یک مورد کاتالیستی تولید کرده‌ایم که لایسنسور اصلی آن به‌دلیل کیفیت بالایی که داشت از ما شکایت کرد.»
البته انصاری‌نیک، مدیرعامل پتروشیمی مرجان نگاه متفاوتی دارد و معتقد است: «می‌توانیم کاتالیست‌های پالایشگاهی را به‌طورکامل بومی‌سازی کنیم اما درباره کاتالیست‌های مورد نیاز پتروشیمی این امکان را نداریم و در خوشبینانه‌ترین حالت تنها می‌توانیم در این حوزه 60 درصد خودکفا شویم و برای تامین 40درصد دیگر به واردات وابسته هستیم.»
مهجور ماندن صنایع پایین‌دستی در صنعت پتروشیمی
صنایع پایین‌دستی پتروشیمی را می‌توان یکی از بخش‌های درآمدزا برای کشور به‌شمار آورد اما در فضای فعلی عبور از راحت‌ترین‌راه یعنی خام‌فروشی اولویت دارد. درخشی که یکی از فعالان حوزه صنایع پایین‌دستی محسوب می‌شود، در این باره گفت: «متاسفانه تا امروز تنها به خام‌فروشی در این حوزه بسنده کرده‌ایم، البته این مساله به آن دلیل است که تا امروز فقط به خام‌فروشی محصولات بالادستی و سودآوری آن نگاه کرده‌ایم و ارزش‌افزوده بالای آن باعث شده در همان مقطع بمانیم. درحالی‌که اگر به صنایع پایین‌دستی توجه می‌شد، می‌توانستیم ارزش‌افزوده بالاتری داشته باشیم. بااین‌حال امیدوارم در سیاست‌ها و برنامه‌های وزیر نفت به این موضوع هم توجه شده باشد.»
او درباره مزایای حرکت به‌سمت تولید محصول در صنایع پایین‌دستی ادامه داد: «مدیریت این بخش سه نتیجه دارد؛ اول اینکه رانت‌های واردات محصولات پایین‌دستی حذف می‌شود و این خود اثرات بی‌شماری را در بخش‌های دیگر هم خواهد داشت. مزیت دوم این است که محصولات پایین‌دستی رونق پیدا می‌کند، درنتیجه باعث رونق تولید در کشور می‌شود؛ مولفه سوم نیز این است که هرچه بیشتر به‌سمت محصولات پایین‌دستی برویم، ارزش‌افزوده بیشتری هم ایجاد می‌شود، یعنی سودی که در محصولات بالادستی داریم در این صنایع چندین برابر است.»
انصاری‌نیک با بیان اینکه محصولات پتروشیمی به چند دسته تقسیم‌بندی می‌شوند، گفت: «این محصولات یا از نوع خوراک‌ها هستند یا از نوع محصولات میانی مثل متانول یا اتیلن یا در زمره محصولات نهایی مانند پلی‌اتیلن یا روغن‌ها یا برخی مواد شیمیایی مثل اسید استیک تعریف می‌شوند. طبیعی است هرکدام از این محصولات در بخش‌های مختلف مصرف می‌شوند، به‌طور مثال اسید استیک را می‌دهند به صنایع دیگر مثلا اسیدسولفوریک در صنعت آهن و فولاد استفاده می‌شود. یا اسید کلریک در صنعت پتروشیمی تولید می‌شود و در صنعت نفت در حفاری از آن استفاده می‌شود. نمونه دیگر همین پلاستیک است که پتروشیمی مواد اولیه آن را تولید می‌کند و به صنعت لاستیک می‌دهد. صنعت پتروشیمی وارد تولید لاستیک نمی‌شود و نیازی هم به این کار نمی‌بیند.»
او در توضیح بیشتر این مساله ادامه داد: «بخش زیادی از محصولات هم آخر زنجیره ارزش پتروشیمی تلقی می‌شوند؛ چراکه بعد از این زنجیره دیگر صنعت عوض می‌شود، بااین‌حال در کشور ما هنوز جای کار زیادی روی محصولات نهایی تولیدی توسط صنعت پتروشیمی وجود دارد. در دستورکار طرح قانون توسعه ششم پتروشیمی بخش زیادی از این طرح‌ها دیده شده است و همچنان در مورد آنها کار می‌شود و خیلی از سهامداران و شرکت‌های پتروشیمی هم در این زمینه کار می‌کنند و برای تحقق زنجیره ارزش‌پروژه و سرمایه‌گذاری‌هایی انجام می‌دهند.»
خصوصی‌ها و دولتی‌ها به شرکت‌های دانش‌بنیان فرصت نمی‌دهند
با اینکه امروز صنعت پتروشیمی کشور هم با چالش‌های زیادی روبه‌رو است و هم امکان انجام فعالیت‌های جدید و رسیدن به محصولات جدیدتر در آن وجود دارد، به‌نظر می‌رسد به شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در این عرصه، امکان زیادی برای فعالیت نمی‌دهند. مساله‌ای که درخشی با تایید آن، درباره‌اش گفت: «شرکت دانش‌بنیان ما کاتالیست‌های خوبی را در این حوزه ساخته اما متاسفانه استقبالی از آنها نشد تا بتوانیم کاتالیست‌هایمان را به مرحله تجاری‌سازی برسانیم علی‌رغم اینکه شرکت‌های دانش‌بنیان در این زمینه بیش از حد تلاش می‌کنند اما مسئولان به آنها به چشم یک طفل نگاه می‌کنند و فرصت فعالیت به آنها نمی‌دهند. تنها دلیل این مساله از آنجا نشأت می‌گیرد که شرکت‌های پتروشیمی به آماده خریدن و تکیه کردن به دانش غیرایرانی عادت کرده‌اند، یعنی هم بخش خصوصی و هم دولتی فرصت عرض‌اندام به شرکت‌های دانش‌بنیان نمی‌دهند و مشکل اصلی ما دقیقا همین‌جاست.»
او با تاکید بر اینکه انتظار داریم همان‌طور که به کالای خارجی فرصت داده می‌شود به شرکت دانش‌بنیان ایرانی هم فرصت اثبات داده شود، ادامه داد: «قطعا اگر فرصت لازم در اختیارمان قرار بگیرد، می‌توانیم مشکلات احتمالی در محصولاتمان را نیز برطرف کنیم. متاسفانه در شرکت خودمان تنها پارک علم و فناوری پشتیبان ما بود و از طرف دیگر برای اینکه بتوانیم با خارج از کشور ارتباط بگیریم و در نمایشگاه‌های خارجی حاضر شویم، نیاز به هزینه‌داریم که این امکان برای ما فراهم نیست.»
می‌توان با تکیه‌بر توان جوانان قدم‌های مهمی برداشت
درخشی درباره چگونگی بهتر شدن وضعیت امروز صنعت پتروشیمی کشور گفت: «نباید فراموش کرد که نفت به‌عنوان یک ماده خام در کشورهای مختلف اولویتش را از دست داده، حتی در محصولات بالادستی پتروشیمی هم این‌طور است، مثلا پلاستیک جای خود را به محصولات زیست‌تخریب‌پذیر داده است. به همین دلیل باید محصولات بالادستی پتروشیمی را تبدیل به محصولات پایین‌دستی کرد تا در بازار رقابت جهانی عقب نمانیم. به‌عنوان یک شیمیست توصیه‌‌ام این است که با توجه به اینکه صنایع شیمیایی در دنیا اهمیت بالایی دارد، می‌توان قدم‌های بزرگی در این حوزه برداشت. تنها موردی که به وزیر نفت عرض می‌کنم این است که برعکس مدیران سابق که جوانان و نیروهای پرتوان را نادیده گرفتند، با تکیه‌بر این نیروها می‌توان قدم‌های استواری در این مسیر برداشت.»
وی درباره حمایت شرکت‌های پتروشیمی از تولید ایرانی ادامه داد: «درطول این چندسالی که با صنعت گاز، نفت و پتروشیمی کار کرده‌ایم، متوجه شده‌ایم این موضوع به مدیران بستگی دارد، یعنی اینکه چه دیدگاهی دارند، اگر به کشور خود اهمیت بدهند، طبیعتا نگاه‌شان به داخل و جوان‌های ایرانی برمی‌گردد اما اگر مدیران نگاه‌شان به خارج از کشور باشد مسلما از تولید داخل حمایتی نمی‌کنند.»
کشور در فن بازار تکنولوژی ضعیف است
در ادامه انصاری‌نیک هم معتقد است: «در کشور ما فن بازار یا مارکت برای تکنولوژی ضعیف است و باعث می‌شود دسترسی به زنجیره ارزش نیز ضعیف باشد. هنوز در این حوزه ضعیف هستیم و علت این است که فن و تکنولوژی وقتی تولید می‌شود باید امکان فروش در بازار وجود داشته باشد تا روی آن سرمایه‌گذاری شود. وقتی کشور ما تحریم است و مقیاس ما چندان گسترده نیست که فن به بازار برود و فروخته شود، طبیعی است که در این وضعیت فن در همان حالت مطالعاتی و آزمایشگاهی می‌ماند و تجاری نمی‌شود، درنتیجه این تجاری نشدن معمولا نمی‌تواند زنجیره ارزش را کامل کند.» او ادامه داد: «مثلا در مقایسه با کشور ما، کشور چین به دلیل اقتصاد و صنعت بزرگ‌تری که دارد، بازار فن بزرگ‌تری نیز دارد، بنابراین در صنعت پتروشیمی چین گردش مالی بالاست و می‌تواند به فروش خوبی در بحث تکنولوژی و کاتالیست برسد، چون تقاضا وجود دارد اما در کشور ما اگر شرکتی تکنولوژی متانول تولید کند، ممکن است خریداری وجود نداشته باشد، زیرا در بازار جهانی به‌دلیل تحریم‌ها نمی‌توانیم حضور داشته باشیم. تکنولوژی باید در کشور ما بومی شود و توسعه پیدا کند، در این خصوص بحث اعتماد مطرح نیست، بلکه باید از نظر حقوق تجارت بین‌الملل بتوانیم تکنولوژی خود را عرضه کنیم.»
باید استانداردهای بین‌المللی حوزه پتروشیمی را داشته باشیم
مدیرعامل پتروشیمی مرجان گفت: «زیرساخت حقوقی باید وجود داشته باشد و استانداردهای جهانی باید رعایت شود. وقتی از تکنولوژی حرف می‌زنیم یعنی باید استانداردهای بین‌المللی در این حوزه را داشته باشد باید در این حوزه بتوانیم با تجارت جهانی یک‌سری تعاملات داشته باشیم تا آنها ما را بپذیرند، یعنی بازار بتواند ما را تشخیص بدهد. به‌طور مثال صنایع غذایی یا محصولات میانی پتروشیمی مثل پلی‌اتیلن را می‌توانیم در بازار جهانی بفروشیم؛ چراکه تشخیص داده‌اند این محصولات استاندارد درست و کیفی داشته‌اند و شناسنامه‌دار هستند و حتی بنده اطلاع دارم که امروز به بعضی کشورهای خاورمیانه کاتالیست می‌فروشیم، قطعا باید برای دیگر محصولات هم چنین بستری را فراهم کنیم.»
صادقی، استاد دانشگاه هم سهم مدیریت را در تغییر وضعیت صنعت پتروشیمی امروز بالا دانست و گفت: «سهم صنعت پتروشیمی از منابع گاز مصرفی بسیار کم و حدود 5درصد است، از طرفی امروز گازمان را به ترکیه صادر و در مقابل پارچه و نخ را به بهانه کیفیت به کشور وارد می‌کنیم، درحالی‌که می‌توانیم این خوراک گاز را به محصولات باارزشی تبدیل کنیم و بعد از آن بفروشیم. متاسفانه امروز به خام‌فروشی در بخش‌های مختلف اعم از گاز ورود کرده‌ایم و از طرف دیگر در بحث مصرف گاز خانگی می‌توان با صرفه‌جویی در آن به بیشتر شدن سهم بهره‌مندی پتروشیمی‌ها از گاز یاری رساند و درمقابل به تولید محصولات مرتبط با این صنعت و فروش آن کمک ویژه‌ای کرد.»