حدیث حدادی ملک‌آبادی، روزنامه‌نگار: طی چهار دهه اخیر با وجود افزایش 22برابری ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی، رشد کیفی محصولات این صنعت مناسب نیست، به‌طوری‌که صنعت پتروشیمی کشور با تمرکز بر تولید محصولات پایه و اولیه، به نوعی درحال خام‌فروشی است. در همین زمینه بررسی‌های یک مرکز پژوهشی نشان می‌دهد باوجود سرمایه‌گذاری ده‌ها میلیارد دلاری در صنعت پتروشیمی کشور برای تبدیل نفت و گاز به محصولات با ارزش‌افزوده بالاتر، ارزش‌افزوده این صنعت سالانه از ۴ میلیارد دلار تجاوز نکرده است. نکته قابل‌تامل اینکه، بررسی روند صادرات محصولات پتروشیمی نیز حاکی از آن است که بیش از ۶۵درصد محصولات صادراتی پتروشیمی ایران را محصولات پایه شیمیایی و سوخت تشکیل می‌دهد، درحالی‌که بسیاری از محصولات این دو گروه می‌تواند به‌عنوان ماده اولیه صنایع میانی و پاییندستی صنعت پتروشیمی کشور مورد استفاده قرار گیرد. برای مثال ارزش هر تن محصول شیمیایی میانی در هر تن 100 دلار بالاتر از محصول شیمیایی پایه است. همچنین قیمت محصولات پلیمری پایه 2.3برابر محصولات شیمیایی پایه است. مصنوعات پلیمری نیز 4.3برابر محصولات شیمیایی پایه است. برای درک اثرات اجتماعی-اقتصادی خام‌فروشی و عدم توسعه صنایع پاییندستی در پتروشیمی کشور همین‌قدر کافی است بدانیم درحالی در شهری مانند ماهشهر خوزستان 22 مجتمع پتروشیمی فعال است که این شهر جزء شهرهای با نرخ بالای بیکاری و مشکلات معیشتی است. عبدالحسین بیات از کارشناسان صنعت پتروشیمی و رئیس فعلی هیات‌رئیسه صندوق‌های بازنشستگی، پس‌انداز و رفاه کارکنان صنعت نفت با تاکید بر اینکه خام‌فروشی در اغلب صنایع کشور وجود دارد، به «فرهیختگان» می‌گوید: «با تولید محصولات پاییندستی در حوزه پتروشیمی ارزش‌افزوده این صنعت بین 30 تا 70درصد رشد خواهد داشت.» براساس این، ضروری است دولت سیاستگذاری، هدایت‌گری و توسعه‌گرایی در این صنعت را با الگوی جدیدی که متناسب با نیاز بازار و با هدف تکمیل زنجیره ارزش است، طراحی و اجرایی کند.
خام‌فروشی طلای سیاه ممنوع طلای سفید مجاز
قانونگذار در سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه تصریح کرده است زنجیره ارزش صنعت گاز و نفت باید به شکلی تکمیل شود تا از خام‌فروشی نفت خام و میعانات گازی در حد امکان جلوگیری شده و مواد پاییندستی با ارزش‌افزوده بالاتر تولید شود.
در همین راستا عبدالحسین بیات، معاون اسبق وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی (از ۶ آبان ۱۳۸۸ تا ۱۶ شهریور ۱۳۹۲) و رئیس هیات‌رئیسه صندوق‌های بازنشستگی، پس‌انداز و رفاه کارکنان صنعت نفت به «فرهیختگان» می‌گوید: «درحال‌حاضر وضعیت فروش در حوزه پتروشیمی اصلا مطلوب نیست، زیرا حجم جالب‌توجهی از محصولات این صنعت به‌صورت خام فروخته می‌شود. درحالی‌که ما معتقدیم فروش طلای سیاه ممنوع و فروش طلای سفید مجاز است؛ به‌طوری‌که در اهداف و چشم‌اندازهای کشور نیز این امر را درنظر گرفته‌ایم.»
بیات تصریح کرد: «منظور از طلای سفید همان محصولات پتروشیمی هستند که به کالای نهایی و محصولات پاییندستی تبدیل شده و دارای ارزش‌افزوده بالایی هستند.» وی ادامه می‌دهد: «اما متاسفانه درحال‌حاضر در صنعت پتروشیمی مشغول خام‌فروشی یا نیمه خام‌فروشی هستیم. اگر طلای سیاه را خام‌فروشی مطلق بدانیم، فروش محصولات میانی پتروشیمی به‌صورت محصولات نیمه‌آماده همانند انواع پلی‌اتیلن‌ها و... را که قبل از طی کردن مراحل ساخت و رسیدن به محصول نهایی به فروش می‌رسانیم، می‌توانیم در رده محصولات نیمه‌خام طبقه‌بندی کنیم.»
صادرات سالانه 25 میلیون تن مواد نیمه‌خام
بررسی‌ها نشان می‌دهد با وجود اینکه نفت را به پتروشیمی تبدیل کرده و از خامی خارج می‌کنیم اما محصول پتروشیمی را در همان لایه‌های اول ساخت متوقف کرده و قبل از گسترش و تبدیل به صنایع پاییندستی و تولید کالاهایی با ارزش‌افزوده بالا آنها را به فروش می‌رسانیم.
رئیس هیات‌رئیسه صندوق‌های بازنشستگی، پس‌انداز و رفاه کارکنان صنعت نفت، چنین فروشی در این صنعت را برای کشور مطلوب ندانسته و عنوان کرد: «باید محصولات پتروشیمی با تکمیل زنجیره تولید با رویکرد ایجاد ارزش حرکت کند تا به نتایج مطلوب دست یابیم و برای دستیابی به این امر باید مطالعات کاملی داشته باشیم تا با به‌کارگیری دانش فنی و مدل‌های توسعه صنایع پتروشیمی محصولات پاییندستی قابل استفاده‌ای را تولید کنیم.»
بیات درباره صادرات سالانه حدود 25 میلیون تن مواد نیمه‌خام افزود: «اگر این حجم از موارد نیمه‌خام‌فروشی را در کشور به محصولاتی تبدیل کنیم که مورد مصرف خانوار، صنعت و... باشد، به‌طوری‌که امکان تبدیل بیشتر از آن وجود نداشته باشد، شرایط مطلوبی برای کشور ایجاد کرده‌ایم، زیرا زمانی که به این مرحله از تولید دست یابیم می‌توانیم علاوه‌بر تامین نیاز جامعه خود نیاز سایر کشورها را نیز تامین کرده و با حرکت در چنین روندی نه‌تنها صاحب دانش فنی جهان خواهیم شد، بلکه اشتغال فراوان نیز در کشور ایجاد خواهیم کرد.»
کاهش 30 تا 70درصدی ارزش‌افزوده پتروشیمی
معاون اسبق وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی درخصوص اینکه با توسعه صنایع پاییندستی در حوزه پتروشیمی چه تحولی رخ خواهد داد، به «فرهیختگان» می‌گوید: «با تولید محصولات پاییندستی می‌توانیم به توسعه و بومی‌سازی تکنولوژی و فناوری، ساخت ماشین‌آلات و تجهیزات، توسعه محصولات صادراتی و... دست پیدا کرده و ارزش‌افزوده بیشتری ایجاد کنیم. علاوه‌بر آن با حجم بیشتر مالیات مواجه شده و درآمد سرشاری برای کشور خواهیم داشت. درواقع اگر چنین اتفاقی رخ دهد در حوزه پتروشیمی ارزش‌افزوده بین 30 تا 70درصد رشد خواهد داشت.»
بیات معتقد است: «با توجه به اینکه خام‌فروشی و نیمه‌خام‌فروشی صرفا مختص صنعت پتروشیمی نیست و در سایر صنایع نیز با چنین معضلی مواجه هستیم، اگر بتوانیم زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی و سایر حوزه‌های صنعتی کشور را تکمیل کنیم، آینده اقتصادی مطلوبی برای کشور رقم خواهیم زد.»
برنامه عملیاتی ضد خام‌فروشی نداریم
محمدعلی خطیبی، کارشناس حوزه انرژی و نماینده اسبق ایران در سازمان اوپک نیز در همین راستا به «فرهیختگان» عنوان کرد: «قانونی برای منع خام‌فروشی در کشور وجود ندارد اما در اسناد بالادستی همچون سند چشم‌انداز، اقتصاد مقاومتی و... توصیه شده است خام‌فروشی به حداقل خود برسد و بیشتر محصولات پاییندستی را تولید کرده و به فروش برسانیم. اما این اسناد درواقع یک نوع برنامه‌اند و این برنامه‌ها نیز برای تحقق نیازمند یک برنامه عملیاتی جامع هستند، زیرا معمولا در چنین برنامه‌هایی توصیه‌هایی وجود دارد که در اجرا با مشکلاتی مواجه می‌شوند. درحال‌حاضر با وجود اینکه اغلب افراد با خام‌فروشی مشکل دارند و تمایلی به این کار ندارند اما به‌ناچار و به علت نبود برنامه مناسب و منسجم این کار را انجام می‌دهند. درواقع ما در اجرای این امر برنامه عملیاتی مشخصی را درپیش نگرفته و به همین دلیل در این حوزه تاکنون چندان هم موفق عمل نکرده‌ایم.»
آسیب‌پذیری شدید خام‌فروشی در مقابل تحریم
محمدعلی خطیبی درخصوص مشکلات خام‌فروشی گفت: «با توجه به اینکه تحریم هستیم، در شرایط تحریم خام‌فروشی با مشکلات متعددی مواجه است، زیرا محصولات خام‌فروشی را با یک تست ساده می‌توانند تشخیص دهند برای کدام کشور است. چون ایران در تحریم به سر می‌برد، به‌محض اینکه متوجه شوند این محصول برای کشور ایران است از خرید آن صرف‌نظر می‌کنند، درصورتی‌که درخصوص محصولات پاییندستی چنین نیست و به‌راحتی محصولات تولیدشده قابل تشخیص نیست که برای چه کشوری است. از سوی دیگر با توجه به ارزش‌افزوده‌ای که محصولات پاییندستی ایجاد می‌کنند، توصیه اغلب کارشناسان به تولید چنین محصولاتی است. به همین دلیل در اسناد بالادستی بر این امر تاکید فراوان شده است.»
این کارشناس حوزه انرژی دلایل مختلفی برای خام‌فروشی عنوان کرد: «یکی از دلایل آن پیچیدگی‌ای است که برنامه‌ریزی و تولید محصول دارد. بنابراین اگر بخواهیم این کار را انجام دهیم و به تولید محصولات پاییندستی بپردازیم، نیازمند ساختاری مناسب و سرمایه‌گذاری‌های جالب‌توجهی هستیم که برای این امر باید دید آیا دستگاه‌هایی که موظف به انجام این کار هستند می‌توانند چنین سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی داشته باشند؟ و همچنین می‌توانند ساختار لازم را ایجاد کنند و فناوری ایجاد محصولات پاییندستی را داشته باشند؟»
وی یکی دیگر از دلایل عدم تولید محصولات پاییندستی را نبود تکنولوژی لازم در این حوزه دانست و افزود: «باید برای اجرای برنامه‌ها و عملیاتی کردن آنها خروجی‌های کم را برای مدت‌زمان کوتاه درنظر بگیریم تا بتوانیم با همین گام‌های کوچک کمی به جلو حرکت کنیم. با توجه به اینکه امکانات کمی در اختیار داریم اما می‌توانیم پیشرفت کندتری داشته باشیم. در این راستا باید مجلس از دستگاه‌های اجرایی بخواهد یک برنامه مشخص برای جلوگیری از خام‌فروشی ارائه داده و اجرایی کنند و دولت نیز نظارت بر این امر را به‌عهده بگیرد. با توجه به منابعی که در اختیار داریم با یک برنامه‌ریزی دقیق می‌توانیم به اهداف موردنظر خود در حوزه پتروشیمی برسیم.»
قیمت محصولات نهایی 10 برابر خام‌فروشی
خطیبی درخصوص ضرر و زیان کشور از خام‌فروشی هم می‌گوید: «قطعا ورود به چنین حوزه‌ای برای ما درآمدزا خواهد بود، زیرا کسانی از ما مواد خام و نیمه‌خام را خریداری می‌کنند و تبدیل به محصول کرده و به سراسر جهان عرضه می‌کنند، برای کشور خود ارزش افزوده بسیار بالایی به‌همراه دارند. به‌جرات می‌توان گفت فروش یک بشکه نفت‌خام ثروت خاصی برای کشور ایجاد نمی‌کند، اما اگر همان یک بشکه نفت خام تبدیل به محصولات پاییندستی شود، ثروت قابل‌توجهی را در کشور ایجاد خواهد کرد، زیرا محصولاتی که از پتروشیمی تولید می‌شود بسیار متنوع هستند و دارای دامنه گسترده و قابل‌توجهی نیز هستند. درواقع زمانی که محصولات پاییندستی تولید می‌شود، گاهی با ۱۰ برابر قیمت مواد اولیه به فروش می‌رسد. ازسوی دیگر با چنین عملکردی صنایعی ایجاد می‌شود که اشتغال‌زا بوده و قشر تحصیلکرده می‌تواند به‌راحتی در آنها مشغول به کار شود و چرخه اقتصادی بسیار قابل‌توجهی را برای کشورها خواهد داشت.»
اولویت، رعایت مکانیزم بازار است نه خام‌فروشی!
یکی از مسئولان صنعت پتروشیمی که نخواست از وی نام برده شود، به «فرهیختگان» می‌گوید: «در صنایع پتروشیمی پاییندستی ضریب پیچیدگی و تکنولوژی وزن زیادی دارد، اما با این‌حال قبل از تحریم‌ها قرار بود یک شرکت پیشرو در این حوزه یک عسلویه دوم را راه‌اندازی کند و با مجموعه هلدینگ خلیج‌فارس هم تاحدودی صحبت‌های اولیه را انجام داده بود، اما به‌علت اعمال تحریم‌ها کنسل شد. ازسوی دیگر برچسب خام‌فروشی کلمه مناسبی برای تحلیل صنعت نیست و اگر شرکت‌ها محصول خود را در مکانیزم بازار و براساس قیمت‌های جهانی به فروش برسانند، بیشترین سود را کسب خواهند کرد.»
وی درخصوص طرح‌های توسعه و حرکت در محصولات پاییندستی با ارزش افزوده بالاتر عنوان کرد: «نیازمند سرمایه‌گذاری در طرح‌هایی با irr و npv بالا هستیم و صرفا اگر هدف حرکت به‌سمت تولید محصولات پایین‌دست و عدم خام‌فروشی باشد، گرفتن تخفیف برای شرکت‌هایی که به‌اصطلاح خام‌فروشی می‌کنند و دادن تخفیف به شرکت‌هایی که خلق ارزش ندارند و درواقع از بین‌برنده خلق ارزش هستند، کار اشتباهی است.»
این کارشناس تاکید کرد: «ابتدا باید مکانیزم بازار در فروش محصولات رعایت شود و پس از آن طرح‌های مختلف را امکان‌سنجی کرد و به‌سمت اجرای طرح‌هایی با ارزش افزوده بالاتر و دارای تکنولوژی هدایت کرد.»
فروش فعلی پتروشیمی خام‌فروشی نیست!
عطا محمدیان، تحلیلگر بازار پتروشیمی نیز درخصوص عنوان خام‌فروشی در پتروشیمی به «فرهیختگان» گفت: «من با واژه خام‌فروشی موافق نیستم، چون محصولاتی که درحال حاضر تولید و فروخته می‌شوند هم حاصل تبدیل نفت و گاز و فرآورده‌های آنها است و باید دقت کنیم که در رابطه با هر محصول و هر صنعت اصل سودآوری در کجای زنجیره تولید قرار دارد. ممکن است پروژه‌های تولید محصولات پاییندستی فرآورده‌های پتروشیمی هم NpV (خالص ارزش فعلی جریان‌های نقد آتی) مثبتی داشته باشند، ولی باتوجه به محدودیت سرمایه‌گذاری در شرایط حال‌حاضر کشور باید این پروژه‌های با NpV (خالص ارزش فعلی جریان‌های نقد آتی) مثبت اولویت‌بندی شوند.»
وی تصریح کرد: «ازسوی دیگر یکی از دلایل نیمه خام‌فروشی نبود سرمایه‌گذاری در حوزه پتروشیمی است، زیرا برای تولید محصولات پاییندستی نیازمند سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی در این حوزه هستیم. همچنین ما هنوز در مرحله تبدیل مواد پتروشیمی به گاز و محصولات لایه بعدی پتروشیمی که با محصولات پایین‌دستی‌تر فاصله زیادی دارد، مشکلات فراوانی داریم، زیرا باید درنظر داشت باتوجه به سرمایه‌ای که در حال حاضر در کشور هست، در هر محصول و صنعت از کدام بخش و تا چه بخشی از زنجیره تولید سودآوری مناسبی دارد و باتوجه به تقاضاهایی که برای ایجاد پلن‌های مختلف پتروشیمی وجود دارد، شرایطی که حاشیه سود مناسبی دارند را انتخاب کنیم.»
محمدیان عنوان کرد: «از دهه ۴۰ یا ۵۰ به بعد حدود 70 یا 80 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی داشته‌ایم که با این هزینه تنها توانسته‌ایم 60 تا 70 مجتمع پتروشیمی را که درحال حاضر فعال بوده و به فروش و ارزآوری مشغول هستند، ایجاد کنیم. در شرایط عادی این مقدار سرمایه‌گذاری در حوزه پتروشیمی رقم کم و پایینی است، حال که در شرایط تحریم به‌سر می‌بریم، نیازمند سرمایه‌گذاری با مبالغ بیشتر از این هستیم.»
وی افزود: «در چندسال اخیر به‌علت تحریم‌ها و نبود سرمایه‌گذاران خارجی و ازسوی دیگر کاهش صادرات که منجربه کاهش ارز آوری شده است و همچنین نبود منابع داخلی مناسب در زمینه سرمایه‌گذاری در این حوزه با مشکلات بیشتری مواجه شده‌ایم. درحال حاضر نیز تقاضا برای ایجاد پلن‌های مختلف پتروشیمی وجود دارد، اما باید این تقاضاها موردبررسی قرار گیرند تا از بهترین پروژه استفاده کرده و به تولید محصول بپردازیم.»
عبدالحسین بیات، معاون اسبق وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی درخصوص اینکه برخی از کشورها همچون چین تمایل به خرید مواد خام دارند و اینکه ما خام‌فروش نیستیم به «فرهیختگان» می‌گوید: «با حذف خام‌فروشی، نه‌تنها بازار هدف محدود نمی‌شود، بلکه بازار محصولات نهایی پتروشیمی را دراختیار خواهیم داشت و سود قابل‌توجهی وارد کشور خواهد شد، زیرا درحال حاضر بازارهای هدف ایران جمعیتی حدود 500 میلیون نفر دارد. با این روش دیگر مواد خام یا نیمه‌خام پتروشیمی کارآیی برای سایر کشورها ندارد و آنها نیاز خود در محصولات پاییندستی را از ایران برطرف خواهند کرد. اما محقق شدن این امر مستلزم تولید محصولات با کیفیت بالا است.»
باید تخصصی کار کنیم
عطا محمدیان، تحلیلگر بازار پتروشیمی درخصوص توسعه صنایع پاییندستی پتروشیمی می‌گوید: «لزومی ندارد همه کشورها همیشه صفر تا 100 محصولی را تولید کنند، بلکه معمولا برخی کشورها محصولات را تا بخشی تولید کرده و سایر کشورها چرخه تولید را کامل و محصول نهایی را عرضه می‌کنند. درواقع باید درنظر گرفت اصل سودآوری و اصل حاشیه سود از کدام بخش برای هر کشوری ایجاد می‌شود که این موضوع در صنایع و حوزه‌های مختلف، متفاوت است. بنابراین شاید پلیمرهایی که درحال حاضر تولید می‌شود و توسط پتروشیمی به فروش می‌رسد، سودآوری موردنیاز را برای کشور به‌همراه داشته باشد اما اگر بتوانیم از تحریم خارج شده و سرمایه‌گذاران خارجی را وارد حوزه پتروشیمی کنیم، مطمئنا دستاوردهای قابل‌توجه بیشتری در این حوزه خواهیم داشت.»
وی یادآور شد: «در شرایط فعلی باتوجه به سرمایه محدود و تحریم‌هایی که وجود دارد، کشور ما انتخاب چندان زیادی برای ارائه محصولات پتروشیمی خود ندارد و ناچار است به تقاضاهای فعلی پاسخگو بوده و ارزآوری داشته باشد. برخی از آنها نیز پاسخگویی به تقاضای خام یا نیمه‌خام‌فروشی است که در همین عرصه نیز با بررسی‌های دقیق بهترین پیشنهادها را پاسخ می‌دهیم.»
نیاز به سرمایه‌گذاری 25 میلیارد دلاری
براساس اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس با فرض شرایط غیرتحریمی، کشور ما قادر است تقریبا حدود 2 میلیون بشکه در روز نفت خام و میعانات گازی صادر کند. جهت مصرف در داخل این حجم صادراتی مواد خام در پالایشگاه و پتروپالایشگاه‌ها، هزینه‌های هنگفت سرمایه‌گذاری نیاز است. درصورت مصرف 2 میلیون بشکه در روز نفت خام یا میعانات گازی در پالایشگاه‌های جدید نیاز به سرمایه‌گذاری حدود 20 تا 30 میلیارد دلاری است و درصورت احداث واحدهای پتروپالایشگاهی بسته به نوع فرآیند مورد استفاده، حجم سرمایه‌گذاری بین بازه 33 تا 63 میلیارد دلار خواهد بود.
همچنین در افق 25 ساله پیشرو برای جلوگیری از صادرات و خام‌فروشی در حوزه نفت و میعانات گازی نیاز به سرمایه‌گذاری بین بازه 25 تا30 میلیارد دلاری بسته به نوع خوراک جهت احداث پالایشگاه‌ها یا بین بازه 35 تا 65 میلیارد دلاری بسته به نوع پیکربندی واحدها جهت احداث پتروپالایشگاه‌ها است که تحقق این هدف در کوتاه‌مدت نیازمند ورود سرمایه‌گذاری خارجی است.