ندا اظهری، روزنامه‌نگار: صحبت از فناوری نانو که به میان می‌آید، ذهن افراد بیشتر به‌سمت‌وسوی پوشاک نانویی می‌رود که بیشتر برای جامعه نام‌آشناست، اما درواقع، حوزه منسوجات نانویی ازجمله پرکاربردترین و پرتولیدترین بخش فناوری نانو محسوب می‌شود. درحال حاضر، ایران در بخش‌های مختلفی منسوجات نانویی تولید می‌کند و توانسته جایگاه خوبی ازنظر صادراتی در کشورهای منطقه داشته باشد. یکی از بخش‌هایی که در حوزه منسوجات در دوران همه‌گیری به کمک کشور آمد، تولید الیاف نانویی جهت تولید ماسک‌های نانویی بود که حتی ایران با تولید دستگاه‌های الکتروریسی تولیدکننده الیاف نانو، توانست صادرات قابل‌توجهی از این دستگاه‌ها به کشورهای همسایه به‌ویژه چین داشته باشد.
شروع مأموریت 20 ساله
سعید اسفندیار، فارغ‌التحصیل دانشگاه‌های صنعتی‌شریف و امیرکبیر و فعال حوزه فناوری نانو، حوزه نساجی و مشاور فنی چهار شرکت دانش‌بنیان در حوزه نخ، پوشاک، پارچه و پارچه‌های صنعتی است که سال‌ها در زمینه فناوری نانو فعالیت و کسب تجربه کرده است. او در مقدمه‌ای از شروع فرآیند توسعه فناوری نانو در حوزه منسوجات به «فرهیختگان» می‌گوید: «ستاد فناوری نانو در سال 82 تأسیس شد و مأموریتی 10 ساله با هدف ترویج علوم فناوری نانو در سطح تحصیلات دانشگاهی و.. در دستورکار ستاد قرار گرفت. طی این 10 سال، برگزاری دوره‌های آموزشی در دانشگاه‌ها و مدارس و برگزاری المپیادهای دانشجویی اجرایی شد و به مرور، فناوری نانو در سطح تحصیلات نفوذ کرد و این روند تا سال 93 ادامه داشت. در چهارپنج سال این دوره 10 ساله برخی شرکت‌ها در حوزه فناوری نانو ورود کرده و موفق به عرضه برخی محصولات تجاری شدند. در این برهه زمانی بود که ایران در دنیا جایگاه بسیار خوبی را در زمینه تولید علم و ثبت پتنت‌ها کسب کرده بود. به‌دلیل موفقیت این روند، تصمیم بر آن شد که این مأموریت 10 سال آینده هم تمدید شود. اما قرار شد این‌بار رسوخ فناوری نانو را در حوزه صنعت داشته باشیم. نخستین نفوذهای فناوری نانو در بحث نساجی اتفاق افتاد که به‌دلیل استقبال صنعت نساجی از تولیدات نانوفناوری بود. مبنای کار ستاد در 10 سال دوم روی بحث تجاری و صنعتی‌سازی پیش رفت. شاخص ما در بخش صنعت حوزه صادرات و فروش محصولات نانو در شرکت‌های تجاری است.»
او ادامه می‌دهد: «درحال حاضر در سال هفتم 10 ساله دوم این مأموریت هستیم و از سال 93 تاکنون باتوجه به مشکلات اقتصادی که شرکت‌ها با آن دست‌به‌گریبان بودند، هرسال رشد بسیار خوبی داشته‌ایم. نساجی از نخستین و پیشگام‌ترین حوزه‌هایی بود که فناوری نانو به آن اجازه ورود داد. شرکت‌ها با ارائه محصولات خود توانستند صنعت را مجاب کنند تا نانو را در صنعت خود بپذیرند. نانومواد گزینه‌ای برای محصولات است که خاصیت اضافه‌ای را به محصولات و کالاهای تجاری می‌بخشد و شرکت‌ها خیلی احساس نیاز نمی‌کردند. اما ارائه این محصول ادامه داشت تا اینکه بازار رقابتی ایجاد شد. در ابتدا جوراب نانو وارد بازار شد و بعد از مدتی شاهد جوراب‌های بی‌کیفیت با عنوان نانو بودیم که ضربه‌ای به این حوزه وارد کرد. در سال 93 به‌دنبال شکایت برخی تولیدکنندگان نانویی، قوانینی در این زمینه وضع شد و طی آن، هر شرکتی که ادعای تولید محصول نانو داشته باشد، ابتدا باید از ستاد نانو مجوز اخذ کند.»
گام نخست برای پیشبرد صادرات
اسفندیار پس از فاصله گرفتن از فضای تولید و ورود به فاز تحقیق و توسعه و تحقیقات فناوری نانو روی منسوجات، خلئی را احساس کرد که با گسترش فناوری نانو، باید این فناوری روی صنعت نساجی پیاده می‌شد. تحقیق و توسعه‌ای هم در اینجا باید انجام می‌شد تا بتوان فناوری‌های نانو را روی محصولات نساجی پیاده کرد. با این اتفاق، در بحث نخ، پارچه، پوشاک با شرکت‌های نساجی وارد قرارداد شدند و طی دوسه سال اخیر، محصولات مختلفی تولید شد که هم در بازار داخلی و هم صادراتی با قدرت حضور دارند. اما او عنوان می‌کند که درحال حاضر، بحث‌های صادراتی با جدیت بیشتری دنبال می‌شود تا بتوان از گردش مالی ایجادشده روی پروژه‌های دیگر هزینه کرد. در ابتدا سفرهای مختلفی به کشورهای اطراف مانند ارمنستان و ترکیه صورت گرفت و با چند شرکت معتبر قراردادهایی منعقد کردیم. پیش از این هم صادراتی به عراق و افغانستان صورت گرفته بود که به‌دلیل فروش خوبی هم که در محصولات غیرنانویی در این دو کشور داریم، صادرات منسوجات نانویی به آنها از اهمیت بالایی برخوردار نیست. اما در بحث محصولات نانو، وجود این گزینه باعث شد تا در همکاری با شرکت‌های ارمنستان و ترکیه از بسیاری از رقبا پیشی بگیریم. البته جذابیت‌های زیادی هم برای این کشورها داشت و صحبت از ویژگی‌های نانویی برای آنها بسیار جذاب است. محصولات منسوجات نانویی درحال حاضر آماده عقد قرارداد و صادرات محصول است.
افت‌وخیزهای بازار در ایام تحریم
این مشاور حوزه منسوجات نانویی به «فرهیختگان» می‌گوید: «بازار ایران در مقاطعی دچار شوک‌هایی می‌شود که روند را کند می‌کند. سال‌های 95، 96 اوج کار حوزه منسوجات نانو بود که شرکت‌ها تاحدودی از تحریم‌ها خارج شده بودند و به‌دنبال فناوری‌ها و گزینه‌های جدید بودند و بازار رونق زیادی گرفته بود. باردیگر در سال 97 باتوجه به بحث تحریم‌ها، تولیدکنندگان ما را رها کردند، اما ما تحقیقات جدیدی را در فناوری‌ها دنبال و فناوری‌های جدیدی را آزمایش کردیم و سرانجام به محصولات تازه‌ای دست یافتیم. درحال حاضر شرایط کمی باثبات‌تر شده و شرکت‌ها به‌سمت افزودن گزینه‌های مختلف به محصولات خود آمدند. شرایط شرکت‌های نانویی مساعد است و بیشتر در حوزه صادرات محصولات درحال فعالیت هستیم. صادرات هم برای فروش محصولات تولید شرکت‌های داخلی کاربردی است و هم می‌توان از کشورهایی که به‌دنبال تکنولوژی هستند ایده‌های جدید گرفت. به همین ترتیب، در حوزه‌های مختلف هم خوب عمل کرده‌ایم، اما همان‌طور که می‌دانید، صنعت نساجی صنعت گسترده‌ای است از نخ، پارچه، پوشاک، فرش، موکت، منسوجات صنعتی، منسوجات پزشکی و جزء حوزه‌های مجزایی است که سعی کرده‌ایم آنها را پوشش دهیم و با قدرت پیش می‌رویم.»
فروش بالا در حوزه منسوجات
او ادامه می‌دهد: «ایران در حوزه تولید داخل، در بخش پوشاک نانو فعال است و شرکت‌های قدری وارد این حوزه شده‌اند. یک‌سری منسوجات تخصصی هم مانند منسوجات حاوی گرمکن‌های الکتریکی با جوهرهای نانو، در حوزه منسوجات پزشکی ماسک و بانداژ و پانسمان‌های اختصاصی فعالیت بسیار خوبی دارند و حتی صادراتی هم در این حوزه وجود داشته است. در این بخش، همه‌گیری کرونا هم کمک کرد و باعث شد فروش خوبی در این حوزه داشته باشیم. همچنین در دوسالی که دنیا با ویروس کرونا درگیر است، دستگاه‌های تولید الیاف نانو هم بازار خوبی داشتند. در حوزه فرش و موکت هم از فناوری نانو استفاده شده و خواص جدیدی به آن افزوده شده است. شرکت‌های صادرکننده قدری که تا پیش از این صادرکننده فرش بودند، وارد این حوزه شده‌اند که فرش نانو صادر کنند و بازار جذابی ایجاد شده است. شرکت‌هایی که درحال حاضر از فناوری نانو استفاده می‌کنند، از بازار بهتری برخوردارند و حضور پررنگ‌تری هم دارند.»
تربیت نسلی متخصص در سایه آموزش اصولی
اسفندیار تأکید می‌کند که در صنعت نساجی ما هنوز در ابتدای راه قرار داریم و قدم‌های خیلی خوبی برداشته‌ایم، اما نسل بعدی که وارد بازار کار می‌شوند باید آموزش ببینند و تخصصی‌تر در بازار حضور پیدا کنند. صرفا فناوری اهمیت ندارد، بلکه زمانی فناوری برای صنعت مفید خواهد بود که به بازار راه داشته باشد. در این بخش هم ستاد نانو دوره‌های مختلفی را درنظر گرفته، به‌طوری‌که فناوران زیادی را آموزش می‌دهد و رویکرد تخصصی را درپیش گرفته است. در این راستا، از آبان‌ماه 1400 قرار است جلساتی با عنوان «پنجشنبه‌های فناوری نانو در صنعت نساجی» در ستاد فناوری نانو به‌صورت وبینار برگزار شود که هر پنجشنبه در یک حوزه نساجی از شرکت‌های موفق دعوت می‌شود تا حوزه‌های تخصصی خود را توضیح داده و نیازهای فناورانه را هم اعلام می‌کند. این تصمیم هم برای بازار نساجی و هم برای فناورانی که به صنعت نساجی علاقه‌مند هستند، کاربردی و مفید است. فناوران با شنیدن تجربیات این شرکت‌ها می‌توانند تولیدات خود را به‌سمت نیاز بازار پیش ببرند. این مشاور حوزه نساجی نانو اظهار می‌کند: «روندی که ستاد نانو از سال 82 به بعد اجرا کرده، روندی کاملا درست و منطقی بوده و حمایت‌های اصولی بسیار خوبی صورت گرفته است. عوامل مختلفی در این موفقیت تأثیرگذارند که از آن‌جمله می‌توان به ثبات مدیریتی سرکار، بدنه جوان و تحصیلکرده و مسلط به‌کار در ستاد فناوری نانو و نیز برگزاری دوره‌های مفید اشاره کرد.»
مهم‌ترین بخش‌های صادراتی
این فعال حوزه نانو به «فرهیختگان» می‌گوید: «بیشترین محصول منسوجات نانویی که صادر می‌شود، بخشی جوراب را تشکیل می‌دهند. از طرف دیگر، موکت‌ها و فرش‌های آنتی‌باکتریال هستند که بازار خوبی را از آن خود کرده‌اند و شرکت‌های تولیدکننده صادرات خوبی را انجام داده‌اند. هرسال هم جشنواره صادراتی برگزار می‌شود و برترین صادرکنندگان محصولات نانویی معرفی می‌شوند که بیشتر آنها را صادرکنندگان حوزه‌های نساجی تشکیل می‌دهند که بخشی از آنها پوشاک آنتی‌باکتریال بوده است. همچنین در حوزه نخ و پارچه هم کارهایی صورت گرفته، اما صادرات آنچنانی نداشته است. البته بحث تحریم‌ها را هم نمی‌توان نادیده گرفت. شرکتی که درقالب آن جوراب نانویی صادر می‌شد، در دوسه سال اخیر، به‌واسطه تحریم‌ها دچار کاهش رقم‌های صادراتی شد. سال 93 تا 96 صادرات طبق برنامه پیش رفت و حتی به 5 میلیون دلار صادرات هم رسیدیم، اما از سال 97 بار دیگر بازار دچار افت شد و درحال حاضر دوباره بازار درحال رونق گرفتن است.»
موفقیت دفاتر صادراتی در کشورهای دیگر
اسفندیار در ادامه با اشاره به مشکلاتی که شرکت‌های نانویی در سال‌های اخیر باتوجه به تشدید تحریم‌ها با آن مواجه هستند، می‌گوید: «متاسفانه کشورهای اروپایی حتی پاسخ ایمیل ما را هم نمی‌دهند و درحال برقراری ارتباط با کشورهای دیگر ازطریق کارگزاری‌های صادراتی هستیم و مجبوریم محصولات کشورمان را با برندی غیر از ایران به کشورهای اروپایی و غربی صادر کنیم. بخشی از کار در ایران و بخش دیگری هم در ارمنستان و ترکیه انجام می‌شود و بقیه کار با عنوان ساخت ارمنستان یا ترکیه صادر می‌شود. درحال حاضر مشغول آماده کردن زیرساخت‌های صادراتی به کشورهای غربی و اروپایی هستیم، اما کار بسیار خوبی که ستاد نانو چندسالی است انجام داده این است که کارگزاری‌های صادراتی با عنوان دفاتر صادراتی را در برخی کشورها راه‌اندازی کرده‌اند که خوراک آنها محصولات نانوی داخلی است که نمونه‌هایی برای آنها ارسال می‌کنیم و کارگزاری‌ها کارهای صادراتی آنها را انجام می‌دهند. این دفاتر تازه‌کار هستند و زمان‌بر است تا بتوانند با حداکثر ظرفیت خود فعالیت کنند. این مراکز باید محصولات را با نام ایران صادر کنند که به‌دلیل تحریم‌ها بازهم دچار مشکلاتی می‌شوند. اما برای کاهش آسیب‌های ناشی‌از این روند، به این نتیجه رسیده‌ایم که خودمان دفاتری تأسیس کرده و محصولات‌مان را با برند کشورهای دیگر صادر کنیم و امیدواریم با برداشته شدن تحریم‌ها، آسیب‌ها کاهش یابد. تقاضاهایی از روسیه، ژاپن، آلمان و سوئد برای محصولات نانویی داریم و نمونه تاییدشده، اما به‌دلیل آماده نبودن زیرساخت‌های صادراتی، هنوز صادراتی به این کشورها صورت نگرفته است.»
او اشاره می‌کند که اقداماتی را طی چندسال اخیر در زمینه تحقیق و توسعه محصولات نانو انجام داده‌ایم، به‌طوری‌که نمونه‌های محصولات نانوی شرکت‌های خارجی را با محصولات داخلی مقایسه کردیم. محصولات خودمان را بهبود دادیم و درحال حاضر، ازنظر کیفی به همان حد محصولات اروپایی رسیده‌ایم، اما ازنظر قیمتی بسیار پایین‌تر از نمونه‌های خارجی هستیم؛ به‌عنوان مثال، نمونه نخ نانوی تولید ایران درمقایسه با نخ نانوی تولید شرکت آلمانی، حدود 30 برابر کمتر است. وقتی می‌توان کالایی را با 30 برابر بالاتر در اروپا به فروش رساند، قطعا صادرات می‌تواند گردش مالی بسیار خوبی را برای شرکت‌ها ایجاد کند و می‌تواند هم باعث رشد مجموعه‌های نانویی شود و هم پروژه‌های نانویی را جلو ببریم.
سهم 8 درصدی منسوجات از صادرات محصولات نانو
به گزارش ستاد فناوری نانو، طبق آخرین آمار به‌دست آمده از سال 98، کل فروش محصولات منسوجات نانویی در بازار داخل به حدود 1500 میلیارد ریال رسید که رقم قابل‌توجهی را شامل می‌شد. در این میان، کل سهم صادرات منسوجات نانویی در کشور یک میلیون و 400هزار دلار بوده است و به‌طور کلی، منسوجات نانویی حدود 8 درصد از کل سهم صادرات محصولات نانویی را دربر می‌گیرد که امید می‌رود با کم‌رنگ‌تر شدن تحریم‌ها، این رقم‌ها رنگ‌وبوی تازه‌ای پیدا کند و بتوان روی این رقم‌ها برای پیشبرد حوزه‌های تولید محصول سرمایه‌گذاری کرد.
اسفندیار تأکید می‌کند که صادرات منسوجات نانویی در ارزآوری برای کشور پتانسیل‌های بسیار بالایی دارد و حتی می‌توانیم با ارزآوری با صادرات این محصولات، بخشی از واردات موردنیاز خود را مانند مواد اولیه در بخش نساجی پوشش دهیم. بنابراین اگر بتوانیم تراز تجاری خود را در حوزه نساجی رشد دهیم، قطعا بحث ارزی هم کمک‌کننده خواهد بود و صرفه‌جویی ارزی هم در اینجا اتفاق خواهد افتاد.
وضعیت منسوجات نانو در ایران
این مشاور حوزه منسوجات نانویی اذعان می‌کند که وضعیت منسوجات نانویی ایران درمقایسه با دنیا به دلایل مشکلات و تحریم‌هایی که پیش‌روی شرکت‌های داخلی قرار دارد، خیلی قابل‌قبول نیست. دنیا در حوزه فناوری نانو در منسوجات با رشد قابل‌توجهی روبه‌رو بوده و به‌دلیل ذات تجارت بین‌المللی که شرکت‌های خارجی به‌ویژه آمریکایی و اروپایی دارند، ارقام قراردادهای بالایی را اعلام می‌کنند و درمقایسه با شرکت‌های داخلی، فاصله زیادی داریم، به‌طوری‌که دربرابر حجم سرمایه‌گذاری‌های شرکت‌های خارجی در بحث منسوجات نانویی، شاهد سرمایه‌گذاری‌های اندکی در شرکت‌های داخلی هستیم. به‌عنوان مثال یک شرکت نساجی فعال در حوزه نانو که بسیار هم خوب کار می‌کند، سالیانه یک میلیارد تومان تسهیلات با سودهای بالا دریافت کند. اما درمقابل، رقم انعقاد یک قرارداد پروژه فناوری نانو در نساجی با یک شرکت آمریکایی، به بیش‌از 10 تا 15 میلیون دلار می‌رسد. اما گمان نمی‌کنم کل شرکت‌های نساجی در ایران سالانه 20 میلیارد تومان هم تسهیلات دریافت کنند که قابل‌قیاس با یکدیگر نیستند. اما باتوجه به شرایط خاصی که در ایران وجود دارد، شرکت‌ها با چنگ و دندان و با تمام سختی‌های موجود مشغول فعالیت هستند. حتی ماشین‌آلات شرکت‌ها قدیمی و برخی از رده خارج هستند.
اما باوجود تمام سختی‌ها، درحال حاضر، در بازار ایران با کمک فناوری نانو تولیدات خوبی در زمینه پوشاک کار یا ضدآتش یا منسوجات صنعتی، ضدUV، ضدآب کردن پوشاک فعالیت بسیار خوبی داریم.