یگانه عرب، روزنامه‌نگار: پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در سامانه «جایگاه علم، فناوری و نوآوری ایران در جهان (نِما)» جایگاه کشور را در شاخص‌های کلیدی و جهانی مرتبط با حوزه علم، فناوری و نوآوری بازنمایی می‌کند. با بررسی آمار منتشرشده توسط این پژوهشگاه، جایگاه ایران در بیشتر شاخص‌های جهانی در سال ۲۰۲۰ بهبود یافته و در برخی دیگر از شاخص‌ها نیز روند نزولی یا ثابت داشته است. «نمای ۲۰۲۰» گزارش تفصیلی جایگاه ایران را در نزدیک به ۹۰ شاخص گوناگون جهانی علم، فناوری و نوآوری در کتاب «نمای ۲۰۲۰: جایگاه علم، فناوری، و نوآوری ایران در جهان در سال ۲۰۲۰ میلادی» گردآوری و منتشر کرده که براساس آن جایگاه پژوهشگران، جایگاه مجله‌های علمی، جایگاه موسسه‌ها در نظام‌های رتبه‌بندی کلی، جایگاه موسسه‌ها در نظام‌های رتبه‌بندی موضوعی، جایگاه موسسه‌ها در نظام‌های رتبه‌بندی وبگاه‌ها، وضعیت ایران در نمایه‌های استنادی، و جایگاه ایران در رتبه‌بندی‌های علم، فناوری، و نوآوری مورد ارزیابی قرار گرفته است.
9 موسسه ایرانی در میان 100 موسسه برتر علمی جهان
با بررسی گزارش منتشرشده از سوی سایت ایرانداک، به ارزیابی عملکرد ایران در چند شاخص مهم پرداخته‌ایم. براساس این، شمار موسسه‌های آموزش عالی ایران در نظام‌های موضوعی رتبه‌بندی نیز با سرعت چشمگیری افزایش داشته و برخی از این موسسه‌ها در میان ۱۰۰ موسسه و حتی ۱۰ موسسه برتر جهان قرار گرفتند. در رتبه‌بندی‌های موضوعی هم «شانگهای» و «یورپ» ۷ موسسه و در رتبه‌بندی‌های موضوعی «تایوان» و «یو.اس.نیوز» نیز ۹ موسسه ایرانی در میان ۱۰۰ موسسه برتر جهان در زمینه‌های گوناگون علمی قرار گرفته‌اند.
8 پژوهشگر ایرانی از تاثیرگذارترین‌ها در سال 2020
در بررسی جزئی‌تر باید گفت که بر پایه گزارش سال ۲۰۲۰ موسسه «کلاریویت آنالیتیکس»، پژوهشگران پراستناد جهان معرفی شده‌اند. هشت پژوهشگر وابسته به موسسه‌های ایرانی از تاثیرگذارترین‌ها در پیشرفت علوم هستند و این موسسه در سال ۲۰۲۰ نام بیش از 6هزار پژوهشگر را در ۲۱ زمینه علمی در سیاهه پژوهشگران پراستناد جای داده است که این پژوهشگران، نماینده بیش از ۱۲۰۰ موسسه از بیش از ۶۰ کشور جهان هستند. نکته جالب‌توجه این است که شناسایی پژوهشگران و مقاله‌های پراستناد آنها در نشریه‌های «وب آو ساینس» در علوم و علوم اجتماعی در یک دهه گذشته پیمایش شده‌اند. در ویرایش پیشین سیاهه پژوهشگران پراستناد، ۱۲ پژوهشگر از موسسه‌های ایرانی حضور داشتند ولی در ویرایش 2020، هشت پژوهشگر در این سیاهه جای گرفتند.
ایران در رتبه دوم شمار انتشارات ایران در نمایه‌نامه‌های استنادی جهانی
در بررسی شاخص دیگر باید گفت که جایگاه ایران در نمایه‌های استنادی جهانی نیز پیشرفت داشته است. شمار انتشارات ایران در نمایه‌نامه‌های استنادی جهانی، یعنی «وب آو ساینس (واس)» و «اسکوپوس» در سال ۲۰۲۰ میلادی روند افزایشی داشته است. برپایه گزارش کلاریویت آنالیتیکس در سال 2020، 40 نشریه ایرانی در ویرایش ۲۰۱۹، «جی.سی.آر» ضریب تاثیر گرفتند و در سه نمایه پرچمدار «وب آو ساینس» شده‌اند. علاوه‌بر این، ۱۱۳ نشریه ایرانی دیگر نیز در نمای استنادی منابع نوپدید هستند که ضریب تاثیر ندارند و اعتبارشان در برابر ۳ نمایه پرچمدار «واس» کمتر است. بر پایه شماره نشریه‌های دارای ضریب تاثیر در نمایه‌نامه «وب آو ساینس» ایران پس از ترکیه جایگاه دوم را در میان کشورهای منطقه دارد و پس از ایران به‌ترتیب، امارات‌متحده عربی، عربستان سعودی و پاکستان، رتبه‌های دیگر را از آن خود کردند. البته توجه به این نکته نیز اهمیت دارد که ایران در نمایه‌نامه جهانی اسکوپوس در سال ۲۰۱۹، ۱۹۷ نشریه داشته است.
افزایش همکاری علمی پژوهشگران ایرانی با دیگر کشورها در سال 2020
براساس اطلاعات منتشرشده توسط پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران جایگاه ایران در نمایه‌های استنادی جهانی نیز پیشرفت داشته است. شمار انتشارات ایران در نمایه‌نامه‌های استنادی جهانی، یعنی «وب آو ساینس (واس)» و «اسکوپوس» در سال ۲۰۲۰ با رشد همراه بوده است. در سال ۲۰۲۰، ایران در جایگاه ۱۵ جهان و نخست منطقه در هر دو نمایه‌نامه از دیدگاه شمار انتشارات است. نکته مهم این است که ایران با وجود تحریم‌های موجود، اما توانسته همکاری علمی پژوهشگران ایرانی با کشورهای دیگر را بیشتر کند و اکنون بیش از ۳۵درصد از انتشارات ایران در نمایه‌نامه «واس» برون‌دادِ هم‌نویسندگی جهانی است.
دانشگاه علوم پزشکی کردستان در جایگاه نخست نظام‌های فراگیر رتبه‌بندی جهانی
شمار موسسه‌های آموزش عالی ایران در بیشتر نظام‌های فراگیر رتبه‌بندی جهانی در سال ۲۰۲۰ روند صعودی داشته که این افزایش شامل حضور موسسات در نظام‌های رتبه‌بندی است. طبق آمار ارائه‌شده موسسه‌های آموزش عالی ایران در نظام رتبه‌بندی تایمز: ۴۷ موسسه؛ شانگهای: ۱۲ موسسه؛ کیو.اس: پنج موسسه؛ یورپ: ۵۲ موسسه؛ لایدن: ۳۶ موسسه؛ یومالتی ـ رنک: ۲۱ موسسه؛ تایوان: ۱۲ موسسه؛ یو.اس.نیوز: ۳۱ موسسه؛ دانشگاه‌های جهان: ۳۸ موسسه، سکیمگو: ۱۵۷ موسسه؛ راوند: ۱۱ موسسه و گرین‌متریک: ۴۱ موسسه بوده است. در نگاهی جزئی‌تر به رتبه‌بندی جهانی دانشگاه‌های موسسه آموزش عالی تایمز باید گفت که دانشگاه علوم پزشکی کردستان در جایگاه نخست ملی و 350-301 جهانی است. در ویرایش ۲۰۲۱ نظام رتبه‌بندی تایمز ۱۵۲۷ موسسه از کشورهای گوناگون ارزیابی و رتبه‌بندی شدند. پس از دانشگاه علوم پزشکی کردستان نیز دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل در رتبه دوم ملی و 400-351 جهانی است.
ایران از دیدگاه شمار انتشارات علمی در جایگاه 15 جهان
بر پایه داده‌های ۷ نمایه کلیدی نمایه‌نامه «وب آو ساینس» در سال ۲۰۲۰، ۵۶ هزار و ۲۴۸ اثر از آثار پژوهشگران موسسه‌های ایرانی ارائه شده و ایران از دیدگاه شمار انتشارات علمی در جایگاه پانزدهم جهان است. بر پایه داده‌های نمایه‌نامه «وب آو ساینس» دانشگاه آزاد اسلامی در همه واحدها با انتشار ۷ هزار و ۷۱۳ اثر بیشترین سهم را در انتشارات علمی ایران دارد؛ باید گفت که این دانشگاه به همراه ۹ دانشگاه دیگر در کشور در پدید آوردن بیش از ۵۰درصد از انتشارات علمی ایران در سال ۲۰۲۰ نقش داشتند. دانشگاه آزاد اسلامی با شمار انتشارات ۸۷۱۳ و ۱۵درصد از کل سهم انتشارات در رتبه نخست و پس از آن، دانشگاه علوم پزشکی تهران با ۴۷۲۲ اثر و دانشگاه تهران با ۴۴۶۶ اثر در رتبه دوم و سوم قرار گرفتند. همچنین براساس داده‌های این نمایه‌نامه، ایران رتبه نخست و پس از آن، ترکیه، عربستان سعودی و مصر در رتبه‌های دیگر قرار دارند. براساس داده‌های نمایه‌نامه اسکوپوس نیز، ایران ۷۲هزار و ۵۰۵ اثر در سال ۲۰۲۰ در این نمایه‌نامه جهانی منتشر کرده است و از دیدگاه انتشار آثار علمی در پله پانزدهم جهان قرار دارد. بر پایه داده‌های این نمایه‌نامه، دانشگاه علوم پزشکی تهران با انتشار ۷۹۰۸ اثر بیشترین سهم را در انتشارات علمی ایران دارد.
3.8درصد از هزینه‌های ایران صرف آموزش می‌شود
در بررسی عملکرد ایران در شاخص بودجه آموزشی باید اشاره کرد که بر پایه گزارش سال ۲۰۲۰ بانک جهانی ایران در این شاخص در سال ۲۰۱۷ جایگاه ۸۷ را میان ۱۳۱ کشور جهان از آن خود کرده بود. ارزیابی بانک جهانی از حضور ایران در این شاخص که بیانگر درصد هزینه‌های دولت در بخش آموزش از تولید ناخالص داخلی و سهم آن از همه هزینه‌هاست نشان می‌دهد ایران حدود 3.8درصد از همه هزینه‌هایش را در آموزش هزینه می‌کند و رده ششم را میان کشورهای منطقه دارد؛ البته که رتبه نخست این شاخص در دست رژیم اشغال‌گر قدس و پس از آن، قرقیزستان، ازبکستان، فلسطین و افغانستان است.
روند نزولی خوشه «تهران» در شاخص صد خوشه برتر علم و فناوری در سال 2020
در شاخص صد خوشه برتر علم و فناوری که یکی دیگر از مهم‌ترین شاخص‌های مدنظر پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران است، سازمان جهانی مالکیت فکری «وایپو» همه‌ساله خوشه‌های برتر علم و فناوری را بررسی می‌کند. خوشه‌های برتر علم و فناوری به ثبت درخواست‌های اختراع و شمار انتشارات علمی در قلمروهای جغرافیایی گفته می‌شود و بر پایه این گزارش، خوشه تهران در میان ساخت خوشه برتر علم و فناوری جهان در سال ۲۰۲۰ در رتبه‌بندی فراگیر خوشه‌ها جایگاه ۴۳ و در شدت علم و فناوری خوشه‌ها جایگاه ۸۵ جهان را دارد؛ البته این درحالی است که خوشه تهران در سال ۲۰۱۹ در جایگاه ۴۶ جهان در رتبه‌بندی فراگیر خوشه‌ها بود و در این دوره با روند نزولی مواجه شد. اگر بخواهیم امتیاز کل خوشه تهران را در این رتبه‌بندی بررسی کنیم، باید گفت که امتیاز تمام‌شده خوشه تهران 12.47 است و از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸، یعنی دو دوره چهارساله ۱۴۹ درخواست ثبت اختراع معادل 0.01 از تمامی درخواست‌های جهان و 62 هزار و 530 انتشارات علمی معادل 0.72 از همه انتشارات جهان داشته است.
کسب رتبه هفتم ایران در شاخص جهانی نوآوری میان کشورهای منطقه
در بررسی شاخص جهانی نوآوری باید گفت که براساس گزارش منتشرشده در سال ۲۰۲۰ که با همکاری موسسه «وایپو»، دانشگاه «کرنل» و موسسه «اینسید» انجام شده است، ایران در جایگاه ۶۷ جهان قرار دارد. در ارزیابی این شاخص، ۱۳۱ کشور مورد بررسی قرار گرفته و رتبه‌بندی شدند. امتیاز کل ایران در این شاخص 30.89 است؛ البته این درحالی است که رتبه ایران در زیرشاخص‌های درونداد ۹۰ و در زیرشاخص‌های برونداد ۵۰ است. نکته جالب‌توجه این است که این شاخص روی هم رفته ۸۰ سنجه گوناگون را برای ارزیابی کشورها به‌کار می‌گیرد. مورد جالب‌توجه دیگر در این شاخص این است که در ویرایش سال ۲۰۲۰ میلادی شاخص جهانی نوآوری، ایران رتبه هفتم را در میان کشورهای منطقه کسب کرده است.
تنها 0.83درصد از صادرات ایران مبتنی‌بر فناوری پیشرفته است
در ارزیابی عملکرد ایران در شاخص «صادرات مبتنی‌بر فناوری پیشرفته» نیز باید بیان کرد که بر پایه گزارش سال ۲۰۲۰ بانک جهانی که در آن داده‌های صادرات مبتنی‌بر فناوری پیشرفته ۱۸۵ کشور در سال ۲۰۱۸ تحلیل شده‌اند، ایران رتبه ۱۶۸ جهان را در این شاخص به‌دست آورده است. اساس تحلیل آماری این گزارش، تنها 0.83درصد از صادرات ایران مبتنی‌بر فناوری پیشرفته بودند؛ آن هم با توجه به اینکه فناوری پیشرفته در رشد صنعتی کشورها موثر بوده و در پیشی‌‌گرفتن از دیگر رقبا در زمینه تجارت جهانی نقش کلیدی دارد. بر پایه این داده‌ها، ایران در رتبه ۱۷ میان کشورهای منطقه جای دارد و نتوانسته رشد صعودی چشمگیری در این شاخص کسب کند.
ایران در شاخص «عملکرد رقابتی صنعت» رتبه هشتم را از آن خود کرد
در ارزیابی شاخص عملکرد رقابتی صنعت که بر پایه دو بعد ارزش‌افزوده صنعتی و صادرات صنعتی است؛ ایران نیز عملکرد خوبی از خود نشان داد. برپایه داده‌های آماری در این شاخص، یونیدو یا سازمان توسعه صنعتی وابسته به سازمان ملل متحد، ایران در جایگاه ۵۶ جهان و در ویرایش سال ۲۰۱۸ «شاخص عملکرد رقابتی صنعت» میان ۱۵۲ کشور است. امتیاز کل ایران در این شاخص 0.0521 است. البته ایران توانسته در این شاخص رتبه هشتم را میان کشورهای منطقه به دست بیاورد.
لزوم ارتقای جایگاه ایران در شاخص توسعه دولت الکترونیک
در ارزیابی عملکرد حضور ایران در شاخص توسعه دولت الکترونیک که آمیزه‌ای از سنجه‌های گوناگون برای ارزیابی گرایش و توان کشورها برای بهره‌برداری از فناوری اطلاعاتی و ارتباطی است نیز توجه به این نکته ضروری است که باید گفت براساس گزارش گروه امور اقتصادی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۰ ایران توانسته در رتبه ۸۹ جهان در این شاخص جایگاه خود را کسب کند و براساس ارزیابی‌ها امتیاز 0.6593 را به دست آورده و رتبه ۱۵ را در میان کشورهای منطقه از آن خود کند.
40 موسسه ایرانی در شاخص رتبه‌بندی موضوعی دانشگاه‌ها بر پایه عملکرد علمی در سال 2020
شاخص دیگر، رتبه‌بندی موضوعی دانشگاه‌ها بر پایه عملکرد علمی است که براساس گزارش سالانه نظام رتبه‌بندی موضوعی «یورپ» در سال 2020، 40 موسسه ایرانی در سیاهه موسسه‌های برتر در ۳۹ زمینه علمی حضور دارند و نام‌شان ۲۸۵ بار در این سیاهه تکرار شده است. دانشگاه تهران در ۳۵ زمینه، دانشگاه تربیت‌مدرس در ۲۱ زمینه، صنعتی امیرکبیر در 18 زمینه و دانشگاه‌های صنعتی‌شریف، علم‌وصنعت ایران و دانشگاه صنعتی اصفهان در ۱۷ زمینه فعال هستند. همچنین دانشگاه‌های شیراز، فردوسی مشهد در 16 زمینه، دانشگاه تبریز در ۱۴ زمینه، دانشگاه علوم پزشکی تهران در ۱۳ زمینه، دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی در 10 زمینه علمی در میان موسسه‌های برتر یورپ جای گرفتند. این نظام رتبه‌بندی موضوعی، موسسه‌های پیش‌روی دنیا را در ۶۱ زمینه علمی بر پایش شاخص کمی ارزیابی می‌کند و از این حیث اهمیت بالایی دارد.
ارتقای یک‌پله‌ای ایران در نظام «رتبه‌بندی نظام‌های ملی آموزش عالی» سال 2020
یکی دیگر از مهم‌ترین و اساسی‌ترین شاخص‌های جهانی نوآوری، حضور ایران در شاخص رتبه‌بندی نظام‌های ملی آموزش عالی است که در راستای بررسی این حضور باید گفت بر پایه گزارش دانشگاه ملبورن، ایران با امتیاز 42.2 جایگاه ۴۷ جهان را در رتبه‌بندی نظام‌های ملی آموزش عالی یا «یو ۲۱» در میان ۵۰ کشور برتر در سال ۲۰۲۰ دارد. در ویرایش پیشین این گزارش در سال ۲۰۱۹ نیز ایران در جایگاه ۴۸ جهان در میان ۵۰ کشور قرار داشت. خوشبختانه باید گفت ایران توانست طی یک سال جایگاه خود را در «رتبه‌بندی نظام‌های ملی آموزش عالی» یک پله بهبود دهد و اکنون در رتبه ۴۷ جهان و ۴ منطقه قرار بگیرد. با بررسی جزئی‌تر برپایه گزارش دانشگاه ملبورن باید گفت که ایران در رتبه‌بندی نظام‌های ملی آموزش عالی در جایگاه چهارم میان کشورهای منطقه قرار دارد و پیش از آن رژیم اشغال‌گر قدس، عربستان سعودی و ترکیه در رتبه اول تا سوم این شاخص قرار دارند.