زهرا رمضانی و یگانه عرب، گروه دانشگاه: پنج، چهار، سه، دو و یک؛ شمردن معکوسی که از اواخر دهه 80 با پرتاب ماهواره «امید» تا همین امروز، وضعیت متفاوتی را پیش روی صنعت هوافضای کشور گذاشته است. ماه‌های پایانی سال 87 بود که برای اولین بار ایران توانست اولین ماهواره خود را که عمر 82 روزه داشت به فضا بفرستد، این ماهواره باعث شد تا ایران وارد باشگاه جهانی فضا شود، باشگاهی که تنها تعداد معدودی از کشورها تا به امروز به آن راه پیدا کرده‌اند و همین مهم نشان از دست برتر کشورمان در هوافضا دارد. از آن سال تا امروز دانشمندان این مرز و بوم ماهواره‌های مختلفی را ساخته و به فضا پرتاب کرده‌اند، هرچند در این میان برخی از ماهواره‌ها هیچ‌گاه به مدار تعیین شده در فضا نرسیدند، با این وجود امروز ایران می‌تواند حرفی برای گفتن در این حوزه داشته باشد. در این گزارش به‌مناسبت فرارسیدن هفته جهانی هوافضا، علاوه‌بر نگاهی به مسیر طی‌شده در این حوزه، وضعیت این روزهای کشور در این حوزه به‌عنوان یکی از حوزه‌های های‌تک دنیا را هم مورد بررسی قرار داده‌ایم.
زنده شدن امیدها با پرتاب ماهواره «امید»
«امید» همان ماهواره‌ای است که امیدها را برای حرکت کشور در مسیر ساخت ماهواره‌های بیشتر زنده کرد. ماهواره‌ای که تمام تجهیزات آن از سال 84 توسط سازمان فضایی ایران طراحی و تولید و درنهایت در بهمن‌ماه 87 با پرتاب موفق و توسط ماهواره بر «سفیر-1» به فضا رسید. هدف این ماهواره سبک که دو باند فرکانسی و 8 آنتن بود برای برقراری ارتباطات متقابل بین خود و ایستگاه زمینی در راستای تعیین مشخصات مداری به فضا رفت؛ ماهواره‌ای که درنهایت در اردیبهشت‌ماه 88 به دلیل برخورد با جو غلیظ به کار خود پایان داد.
«رصد»؛ ماهواره ایرانی برای تصویربرداری از سطح زمین
ایران در دومین تجربه خود به سراغ ماهواره «رصد» رفت؛ ماهواره‌ای که در دانشگاه مالک اشتر ساخته شد و نکته مهم درباره آن این است که توسط ماهواره بر ایرانی «سفیر رصد» به فضا رفت. «رصد» که در زمره ماهواره‌های تصویربرداری تعریف می‌شد در خردادماه 90 پرتاب و با توجه به عمر 3 هفته‌ای که برای آن تعریف شده بود، در تیرماه همان سال دوباره وارد جو شد و به ماموریت خود پایان داد. این ماهواره از دقت 150 متری برای تصویربرداری برخوردار بود و یکی از ویژگی‌های مهم آن استفاده از صفحات خورشیدی برای تامین برق مورد نیازش بود.
«نوید» ایران به مدار 360 کیلومتری زمین رفت
دانشگاه علم و صنعت سومین تجربه کشور در این عرصه را با پرتاب ماهواره «نوید» و در بهمن‌ماه سال 90 رقم زد. این ماهواره به وسیله ماهواره‌بر «سفیر نوید» از جو زمین خارج شد و توانست تا ارتفاع 360 کیلومتری زمین بالا برود. «نوید» که عمری 2 ماهه داشت در هر شبانه‌روز 6 بار از کشورمان عبور می‌کرد تا بتواند وظیفه خود را که همان تصویربرداری از سطح زمین در طیف مرئی با قدرت تفکیک مناسب برای ارسال تصاویر و اطلاعات پایشی بود، انجام دهد. هرچند کاربرد اصلی «نوید» در علوم هواشناسی، شناخت منابع و بلایای طبیعی تعریف شده بود و ارتباط ماهواره با ایستگاه‌های زمینی از طریق 3 فرستنده و گیرنده برقرار می‌شد.
عمر کوتاه «فجر» ایرانی
ایران بعد از پرتاب 3 ماهواره با عمر کوتاه، تصمیم گرفت اولین ماهواره خود را با طول عمر بیش از یک سال به فضا بفرستد. «فجر» این وظیفه را بر دوش کشید. ماهواره‌ای که با قابلیت تغییر مدار 250 تا 450 کیلومتری طراحی و ساخته شده بود و به دلیل استفاده از پیش‌برنده گاز سرد، می‌توانست تا یک سال‌ونیم عمر کند. پرتاب این ماهواره توسط ماهواره‌بر «سفیر b1» در بهمن‌ماه 93 انجام گرفت و این ماهواره‌بر توانست وظیفه خود را به خوبی انجام دهد، اما این ماهواره تنها یک ماه دوام آورد و در اسفندماه همان سال سقوط کرد.
پرتاب ناموفق «پیام» در اواخر دهه 90
علی‌رغم موفقیت‌هایی که ایران در ابتدای گام نهادن در مسیر صنعت هوافضا برداشته بود، اما بعد از پرتاب «فجر» وقفه نسبتا طولانی‌ای در پرتاب ماهواره‌ها شکل گرفت تا اینکه بالاخره «پیام» که توسط دانشگاه امیرکبیر ساخته شده بود، قفل این مسیر را شکست. ماهواره‌ای که در دی‌ماه 97 با کمک ماهواره‌بر «سیمرغ» به فضا رفت؛ اما این ماهواره توانست برخلاف قبلی‌ها خود را به مدار تعیین شده برساند. نکته قابل توجه درباره این ماهواره آن است که ساخت این ماهواره از سال 84 آغاز شده بود و طبق پیش‌بینی‌ها قرار بود در مدار 500 کیلومتری زمین قرار گرفته و اقدام به ارسال تصاویر با دقت 45 متر کند؛ وظیفه‌ای که هیچ‌گاه محقق نشد.
سرنوشت مبهم ماهواره «دوستی» کشور
سال 97 روی خوشی به صنعت هوافضا نشان نداد؛ چراکه دومین ماهواره آن سال با نام «دوستی» هم نتوانست به اهداف تعیین‌شده برسد. ماهواره‌ای که توسط دانشگاه صنعتی شریف طراحی و ساخته شد و قرار بود به‌منظور توسعه و دستیابی به فناوری‌هایی که برای اولین بار در ماهواره‌های بومی مانند کنترل وضعیت سه محوره، سامانه کنترل حرارت نیمه فعال و سلول‌های خورشیدی تولید شده، مورد استفاده قرار بگیرد. «دوستی» عمر بیش از یک سال داشت و قرار بود در ارتفاع 250 کیلومتری بماند اما درنهایت سرنوشت آن در هاله‌ای از ابهام قرار گرفت؛ چراکه عده‌ای این پرتاب را موفق و در مقابل برخی نیز مانند آذری جهرمی، وزیر ارتباطات سابق با پاسخ‌های غیرشفاف درباره این ماهواره، این گمانه را تشدید کردند که ماهواره نتوانسته به اهداف خود برسد.
«ظفر – 1»؛ ماهواره‌ای که به فضا نرسید
یک سال بعد «ظفر -1» ایرانی که دومین ماهواره ساخت دانشگاه علم و صنعت به‌شمار می‌رفت، در بهمن ماه 98 توسط ماهواره‌بر «سیمرغ» پرتاب و قرار بود در مدار 530 کیلومتری زمین قرار بگیرد اما در مرحله سوم پرتاب به دلیل نرسیدن به سرعت لازم در اقیانوس آرام سقوط کرد. علی‌رغم اینکه برای این ماهواره عمر یک سال‌ونیم درنظر گرفته شده و قرار بود با نصب 4 دوربین، تصویربرداری از سطح زمین توسط این ماهواره با وضوح بالا انجام شود، اما سقوط این ماهواره آن هم 8 دقیقه بعد از پرتاب، باعث شد تا همه برنامه‌ریزی‌ها با شکست مواجه شود.
پرتاب موفق«نور»؛ اولین ماهواره نظامی ایران
آخرین ماهواره‌ای که بعد از ناکامی‌های ایران در پرتاب‌ها توانست به موفقیت به مدار فضا برسد، ماهواره «نور» است. ماهواره‌ای که اولین ماهواره نظامی کشور به‌شمار می‌رود با موفقیت به فضا رسید. ماهواره‌ای که «قاصد» وظیفه حمل آن را برعهده داشت و توانست این ماهواره را اردیبهشت‌ماه سال 99 به فضا برده و در مدار 425 کیلومتری زمین قرار دهد. مهم‌ترین دستاورد این پرتاب آن است که بیش از 400 ماهواره نظامی با کاربردهای مختلف در مدار زمین قرار دارند که عموم آنها متعلق به کشورهای آمریکا، چین و روسیه است و همین مساله نشان‌دهنده اهمیت این پرتاب است. علاوه‌بر آن ماهواره‌بر قاصد نیز اولین پرتابگر سه‌مرحله‌ای آزمایش‌شده در کشور بود که با موفقیت وظیفه خود را انجام داد.
ماهواره‌های در حال ساخت ایران
درکنار همه ماهواره‌های پرتاب‌شده، ایران 6 ماهواره دیگر هم در نوبت پرتاب دارد. «ظفر 2» ساخت دانشگاه علم‌وصنعت یکی از همان ماهواره‌هایی است که قرار بود پیش از اولین ماهواره نظامی ایران پرتاب شود، اما نه‌تنها این اتفاق نیفتاد، بلکه زمان در مدار قرارگرفتن هنوز مشخص نشده است. ازسوی دیگر ماهواره‌هایی چون «ناهید 1»، «ناهید 2» و «پارس یک» هم در صف پرتاب قرار دارند.
در این میان پیش‌تر مرتضی براری، رئیس سازمان فضایی ایران از ماهواره «پیام 2» به‌عنوان ماهواره پژوهشی نام برده و گفته بود: «این ماهواره مراحل آخر تکمیل پروپوزال را طی می‌کند و اهداف و ماموریت اصلی آن متفاوت از ماهواره «پیام-۱» خواهد بود؛ چراکه ما قصد داریم از این پس به‌سمت ساخت ماهواره‌های پروژه‌محور حرکت کنیم و دانشگاه درحال تهیه پروپوزال در این زمینه است.»
به گفته این مقام مسئول قرار است درکنار این ماهواره‌ها، تولید پرتابگر جدید و ایستگاه زمینی دریافت ماهواره برای کنترل و دریافت دیتا نیز آماده شود. مطابق برنامه‌ریزی‌ها برای پرتاب این ماهواره‌ها، قرار است از سه پرتابگر جدید و چند ایستگاه زمینی استفاده شود. البته هنوز زمان دقیق آماده‌سازی و پرتاب آنها مشخص نیست.
در کنار همه موفقیت‌ها و ناکامی‌هایی که در طول سال‌های گذشته در عرصه هوافضا نصیب دانشمندان ایرانی شده، اما مولفه مهم این است که ایران همچنان در این مسیر قرار دارد و بالطبع در آینده برنامه‌های جدید دیگری هم خواهد داشت. اما نباید فراموش کرد که در طول 8 سال گذشته، عملا ترمز حرکت در این مسیر کشیده شده و به اذعان بسیاری از فعالان این عرصه، ماهواره‌هایی که در این مدت پرتاب شده‌اند نیز همگی جزء برنامه‌های سال‌های قبل بوده‌اند. برای بررسی وضعیت این روزهای صنعت هوافضا و اولویت‌های این صنعت با توجه به شرایط کشور به سراغ فتح‌الله امی، رئیس پژوهشگاه هوافضای ایران و فرشاد پازوکی، دبیر انجمن هوافضای ایران رفتیم.
در همین رابطه مطالب زیر را بخوانید: