یگانه عرب، روزنامه‌نگار: در دنیای حال حاضر، سلاح قوی و اصلی کشورها در رقابت پیش‌رو، فعالیت در عرصه‌های فناوری و نوآوری است که میزان حرکت این کشورها به‌سوی امر خلاقیت و فناوری، جایگاه آنها را در این رقابت نوآورانه نمایان می‌کند. شاخص جهانی نوآوری(Global Innovation Index) یا«GII» هرساله از سوی سازمان جهانی مالکیت فکریWIPO برگزار می‌شود و با به‌کارگیری مجموعه‌ای وسیع از شاخص‌ها و معیارهای تعیین‌شده، وضعیت نوآوری در مناطق مختلف جغرافیایی را بررسی کرده و رده‌بندی کشورها از این منظر را منتشر می‌کند.
ایران در شاخص جهانی نوآوری در طی سال‌های۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ روند ثابتی داشته است؛ اما از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۴ روند نزولی‌ای در شاخص جهانی نوآوری طی کرد و پس از سال ۲۰۱۴ به‌طور کلی هر ساله تا سال ۲۰۲۱ با رشد چشمگیری مواجه شده و رتبه خود را هر سال نسبت به سال گذشته ارتقا بخشید. البته نکته قابل‌توجه این است که در سال ۲۰۲۰، روند بهبود جایگاه ایران در شاخص جهانی نوآوری متوقف شد و نسبت به سال قبل نزول 6 پله‌ای داشت و در رده ۶۷ کشورهای نوآور جهان جای گرفت؛ البته برخی این روند نزولی را متاثر از محدودیت‌هایی ناشی از اعمال تحریم‌های بی‌سابقه از سوی آمریکا و البته آغاز اپیدمی کووید-19 در ماه‌های پایانی سال ۲۰۱۹، تلقی می‌کنند. البته روند روبه‌رشد ایران در مسیر فناورانه و نوآورانه که براساس گزارش شاخص‌های جهانی نوآوری قابل مشاهده است، بیانگر حرکت موفق کشور به سوی پیشرفت و کسب جایگاه بالاتر در مسیر خلاقیت و فناوری است و این موفقیت قطعا بدون فعالیت موثر صنایع خلاق، شرکت‌های دانش‌بنیان، استارتاپ‌ها و کارگاه‌های دارای مراکز تحقیق و توسعه فناور محقق نمی‌شد. در این گزارش می‌خواهیم به عملکرد ۱۰ساله ایران یعنی از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱ در شاخص جهانی نوآوری، معیارهای این شاخص جهانی، موفقیت‌ها، نقاط قوت و ضعف حضور ایران در این رویداد، ارتقای ۷ رتبه‌ای ایران در سال ۲۰۲۱ و... بپردازیم و در این خصوص با مرضیه شاوردی، مدیر توانمندسازی صندوق نوآوری و شکوفایی گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
شاخص جهانی نوآوری، عملکرد نظام نوآوری کشورها را می‌سنجد
مرضیه شاوردی، مدیر توانمندسازی صندوق نوآوری و شکوفایی در این‌خصوص بیان کرد: «این شاخص که به نوعی عملکرد نظام نوآوری کشورها را می‌سنجد، زیرشاخص‌های ورودی و خروجی نوآوری را در کشورهای مختلف ارزیابی می‌کند. این شاخص‌ها در سال‌های مختلف بازنگری و اصلاح شده و آخرین نسخه آن که در گزارش شاخص نوآوری سال ۲۰۲۱ به‌کار گرفته است، دربردارنده ۸۱ زیرشاخص در ۷ رکن؛ که 5 رکن مربوط به شاخص‌های ورودی و 2 رکن مربوط به شاخص‌های خروجی می‌شود.»
وی در ادامه با بیان اینکه مدل شاخص‌های سال ۲۰۲۱ تغییرات جزئی‌ای نسبت به سال ۲۰۲۰ داشته است، گفت: «در رکن «پیچیدگی بازار»، زیرشاخص «تعداد معامله‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر» به دو زیرشاخص «سرمایه‌گذاران خطرپذیر(نسبت تعداد معامله‌ها به سرانه تولید ناخالص داخلی)» و «جذب‌کنندگان سرمایه خطرپذیر(نسبت تعداد معامله‌ها به سرانه تولید ناخالص داخلی)» تفکیک شده است. شاخص «تجارت، رقابت و مقیاس بازار» به «تجارت، متنوع‌سازی و مقیاس بازار» تغییر یافته است و پیرو آن از زیرشاخص «متنوع‌سازی صنعت داخلی» به جای «شدت رقابت محلی» استفاده شده است.» شاوردی همچنین افزود: «در رکن «خروجی‌های دانش و فناوری» به جای زیرشاخص «جریان خالص خروجی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی» از «پیچیدگی تولید و صادرات» استفاده شده است. همچنین زیرشاخص «درصد تولید با فناوری بالا و متوسط» با رویکردی سختگیرانه‌تر به «درصد تولید با فناوری بالا» تبدیل شده است.»
۲۰۲۱، سال موفقیت چشمگیر ایران در رده شاخص‌های جهانی نوآوری
مدیر توانمندسازی صندوق نوآوری و شکوفایی با بیان اینکه ارائه گزارش GII از سال 2007 آغاز شده است، توضیح داد: «ایران از سال ۲۰۱۱ تاکنون در این رده‌بندی حضور داشته است. همان‌طور که در جدول زیر مشاهده می‌شود، حضور ایران در این رده‌بندی با فرازوفرودهایی همراه بوده و در سال ۲۰۲۱ در بهترین جایگاه خود طی ۱۱ سال قرار گرفته است.»
وی در ادامه بیان کرد: «ایران همچنین در منطقه آسیای مرکزی و جنوبی، پس از هند که رتبه 46 را دارد، در جایگاه دوم قرار گرفته است. همچنین کشورهای برزیل، ایران و پرو برای نخستین‌بار در سال 2021، عملکردی فراتر از سطح توسعه خود داشته‌اند و برزیل، چین، هند، ایران، ترکیه و روسیه کشورهای دارای درآمد متوسط با خوشه‌های برتر علم‌وفناوری هستند که در میان آنها بیشترین رشد مربوط به دهلی، بمبئی و استانبول است.»
شاوردی اشاره کرد: «علاوه‌بر رتبه کلی کشورها که ایران رتبه ۶۰ را در میان ۱۳۲ کشور به‌عنوان یکی از کشورهایی است که بیشترین ارتقای رتبه را داشته، کسب کرده است و به بهترین رتبه خود در این سال‌ها رسیده و نسبت به سال گذشته ارتقای ۷ پله‌ای داشته است، رتبه هر کشور در زیرشاخص‌ها و رکن‌های مختلف نیز گزارش می‌شود. در گزارش سال ۲۰۲۱، بهترین رتبه ایران، یعنی رتبه ۴۶ در میان ۱۳۲ کشور، مربوط به دو رکن خروجی «خروجی‌های دانش و فناوری» و «خروجی‌های خلاق» است. در میان ۵ رکن ورودی نیز بهترین رتبه ۴۹ و مربوط به «سرمایه انسانی و پژوهش» است و بدترین رتبه مربوط به رکن «نهادها» و «پیچیدگی کسب‌وکار» به ترتیب برابر با ۱۲۴ و ۱۱۵ است. جایگاه نامناسب ایران در رکن نهادها به واسطه وضعیت نامطلوب «کیفیت رگولاتوری» (رتبه ۱۳۰)، «سهولت شروع کسب‌وکار» و «ثبات سیاسی و عملیاتی» (رتبه ۱۲۹) است. در رکن پیچیدگی کسب‌وکار نیز مهم‌ترین ضعف کشور(حتی نسبت به کشورهای دارای درآمد مشابه) مربوط به شاخص «نسبت معامله‌های سرمایه‌گذاری مشترک/ هم‌پیمانی راهبردی به سرانه تولید ناخالص داخلی» است که در جایگاه ۱۲۷ قرار گرفته است. پس از آن «همکاری صنعت و دانشگاه در تحقیق و توسعه» (رتبه ۱۲۰)، «درصد واردات فناوری بالا از کل تجارت» (رتبه ۱۱۹)، «خالص جریان ورودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی» (رتبه ۱۱۰) و «درصد واردات خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات از کل تجارت» (رتبه ۱۰۷) قرار دارد.»
رتبه‌های تک‌رقمی ایران در زیرشاخص‌های جهانی نوآوری
مدیر توانمندسازی صندوق نوآوری و شکوفایی در ادامه عنوان کرد: «با وجود ضعف‌هایی که عمدتا در زیرشاخص‌های ۵ رکن ورودی مشاهده می‌شود، در میان زیرشاخص‌ها، شاهد رتبه‌های تک‌رقمی ایران نیز هستیم. در زیرشاخص‌های «نسبت ثبت علامت تجاری به سرانه تولید ناخالص داخلی» و «نسبت ثبت طرح صنعتی به سرانه تولید ناخالص داخلی» (در رکن خروجی‌های خلاق) ایران به ترتیب رتبه نخست و ۴ را دارد. در زیرشاخص «نسبت ثبت اختراع به سرانه تولید ناخالص داخلی» (در رکن خروجی‌های دانش و فناوری) نیز رتبه کشور با ۷ پله صعود نسبت به سال ۲۰۲۰ به رتبه ۷ ارتقا یافته است. در زیرشاخص «دانش‌آموختگان علوم و مهندسی» (در رکن سرمایه انسانی و پژوهش) نیز ایران در رده ۳ قرار گرفته است.»
حمایت گسترده دانش‌بنیان‌ها، زمینه ارتقای جایگاه کشور در شاخص جهانی نوآوری، فراهم می‌کند
وی در ادامه با اشاره به حمایت صندوق نوآوری و شکوفایی از این جریان بیان کرد: «صندوق نوآوری و شکوفایی به‌عنوان مهم‌ترین نهاد تامین مالی شرکت‌های دانش‌بنیان با توسعه خدمات متنوع متناسب با نیاز این شرکت‌ها، در تلاش بوده است، چتر حمایتی خود را گسترده‌تر کند و زمینه را برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و در نتیجه ارتقای جایگاه کشور در رده‌بندی‌های بین‌المللی، ازجمله شاخص جهانی نوآوری، فراهم کند. یکی از مهم‌ترین زیرشاخص‌هایی که می‌توان تاثیر حمایت‌های متنوع صندوق را در آن مشاهده کرد، «درصد تولید با فناوری بالا» (در رکن خروجی‌های دانش و فناوری) است. با وجود حذف «فناوری‌های متوسط» از این زیرشاخص، باز هم به‌عنوان یکی از قوت‌های کشور در میان کشورهایی با سطح درآمد مشابه شناخته شده است و رتبه ایران در این زیرشاخص ۲۸ از ۱۳۲ است. کسب این رتبه و جایگاه با وجود محدودیت‌های ناشی از کرونا طی سال گذشته، نشان‌دهنده توان و همت بالای شرکت‌های دانش‌بنیان و حمایت همه‌جانبه نهادهای مختلف ازجمله صندوق نوآوری و شکوفایی است.»
شاوردی افزود: «همچنین با وجود شیوع کرونا و مشکلات اقتصادی ناشی از آن برای کسب‌وکارها، وضعیت ایران در شاخص تحقیق و توسعه(در رکن سرمایه انسانی و پژوهش) ثابت مانده است و در شاخص نیروهای دانشی نیز جایگاه ایران تنها یک رتبه کاهش یافته است. همزمان با شیوع ویروس کرونا و محدودیت‌های ناشی از آن، صندوق نوآوری و شکوفایی تسهیلات متنوعی را با هدف کمک به حفظ بقای شرکت‌های دانش‌بنیان و بازیابی و بهبود آنها پس از رفع محدودیت‌های کرونایی، به شرکت‌ها ارائه کرد. ازجمله این تسهیلات می‌توان به اعطای تسهیلات ویژه برای توسعه محصولات پیشگیری و مقابله با کرونا، تسهیلات ویژه شرکت‌های آسیب‌دیده از کرونا، توسعه خدمات هم‌سرمایه‌گذاری با مشارکت سایر نهادهای تامین مالی نوآوری و آغاز حمایت بلاعوض از تحقیق و توسعه در شرکت‌های دانش‌بنیان اشاره کرد.»
ارائه ۷۸۰۰ میلیارد تومان تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان
به‌گفته وی، طی یک سال‌ونیم اخیر، بیش از ۷۸۰۰ میلیارد تومان انواع تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان ارائه شده است. همچنین بیش از ۳۵۰ میلیارد تومان برای ۷۰ طرح تولید اقلام مقابله با کرونا و ۴۰۰ میلیارد تومان تسهیلات به شرکت‌های آسیب‌دیده از کرونا اعطا شده است. در کنار تسهیلات مالی، برنامه‌های آموزش و مشاوره گسترده‌ای برای مدیریت بحران کرونا و حفظ و رشد کسب‌وکارهای دانش‌بنیان در شرایط بحرانی طراحی و با حمایت بلاعوض صندوق نوآوری و شکوفایی اجرا شد. در سال ۱۳۹۹ و نیمه اول سال ۱۴۰۰، بالغ بر دو میلیارد تومان حمایت بلاعوض برای خدمات آموزش و مشاوره صورت گرفته است.
بیشترین بهبود رتبه مربوطه به نسبت گواهینامه‌های ایزو ۱۴۰۰۱ به سرانه تولید ناخالص داخلی است
شاوردی با بیان اینکه حمایت بلاعوض از دریافت استانداردها و تاییدیه‌ها و حفاظت از دارایی‌های فکری، بخش دیگری از خدمات صندوق است، گفت: «در میان زیرشاخص‌هایی که صندوق با این حمایت‌ها تاثیرگذاری مستقیم بر آن دارد، بیشترین بهبود در رتبه ایران مربوط به «نسبت تعداد گواهینامه‌های ایزو ۱۴۰۰۱ به سرانه تولید ناخالص داخلی» (در رکن زیرساخت) است که با ۱۵ پله صعود از ۹۲ به ۷۷ ارتقا یافته است. جایگاه ایران در زیرشاخص «نسبت تعداد گواهینامه‌های ایزو ۹۰۰۱ به سرانه تولید ناخالص داخلی» (در رکن خروجی‌های دانش و فناوری) نیز با ارتقای ۹ پله‌ای از ۹۶ به ۸۷ رسیده است. حمایت بلاعوض صندوق در حوزه استانداردهای سیستمی و تخصصی طی سال ۱۳۹۹ و نیمه اول ۱۴۰۰ بالغ بر 1.4 میلیارد تومان بوده است.»
رتبه تک‌رقمی ایران در ۳ زیرشاخص
وی همچنین با بیان اینکه رتبه ایران در ۳ زیرشاخص مربوط به حوزه مالکیت فکری تک‌رقمی است، عنوان کرد: «ایران در زیرشاخص‌های «نسبت ثبت علامت تجاری به سرانه تولید ناخالص داخلی» و «نسبت ثبت طرح صنعتی به سرانه تولید ناخالص داخلی» (در رکن خروجی‌های خلاق) به ترتیب رتبه یک و ۴ را دارد که حاکی از قوت کشور نسبت به کشورهای دارای سطح درآمد مشابه است. این رتبه‌ها نشان‌دهنده حفظ جایگاه در حوزه ثبت علامت تجاری و ارتقای ۱۰ پله‌ای جایگاه کشور در حوزه ثبت طرح صنعتی است. در زیرشاخص «نسبت ثبت اختراع به سرانه تولید ناخالص داخلی» (در رکن خروجی‌های دانش و فناوری) رتبه کشور با ۷ پله صعود به رتبه ۷ ارتقای یافته است و در حوزه «نسبت ثبت تقاضانامه PCT به سرانه تولید ناخالص داخلی» (در رکن خروجی‌های دانش و فناوری) شاهد ارتقای ۹ پله‌ای بوده‌ایم و ایران به جایگاه ۴۴ دست یافته است.»
حرکت به‌سمت اقتصاد دانش‌بنیان و فناور تنها با حمایت از این شرکت‌ها میسر نمی‌شود
مدیرتوانمندسازی صندوق نوآوری و شکوفایی گفت: «صندوق حمایت در حوزه حفاظت از دارایی‌های فکری را از اواسط سال ۱۳۹۸ آغاز کرده است. میزان حمایت بلاعوض صندوق در حوزه حفاظت از دارایی‌های فکری در سال ۱۳۹۹ و نیمه اول ۱۴۰۰ بیش از 1.8 میلیارد تومان بوده است.» شاوردی در پایان اشاره کرد: «بررسی حضور ۱۱ ساله ایران در شاخص جهانی نوآوری، حاکی از روندی روبه بهبود از سال ۲۰۱۵ تاکنون و دستیابی به رتبه دوم منطقه آسیای مرکزی و جنوبی است که عمدتا مرهون بهبود وضعیت زیرشاخص‌های خروجی نوآوری و حمایت‌هایی است که از توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق صورت گرفته است؛ اما همان‌طور که این شاخص نشان می‌دهد، دستیابی به جایگاه شایسته و حرکت به سمت اقتصاد دانش‌بنیان و نوآور، تنها با تکیه بر این شرکت‌ها و حمایت از آنها امکان‌پذیر نیست، درحال حاضر نوبت به تمرکز بر بهبود نهادها و رگولاتوری، بهبود فضای کسب‌وکار، توسعه زیرساخت‌ها، بهبود تعرفه‌های تجاری، حمایت از سرمایه‌گذاران خرد، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در ارتقای بهره‌وری شرکت‌ها و توسعه صادرات دانش‌بنیان رسیده است. حال می‌توان با هدف‌گذاری دستیابی به جایگاه اول منطقه، بر بهبود ارکان ورودی شاخص جهانی نوآوری و نیز زیرشاخص‌هایی تمرکز کرد که به‌عنوان ضعف کشور در مقایسه با منطقه و کشورهای دارای سطح درآمد مشابه شناسایی شده است.»